Перакат

Мышка у капелюшы

Мама прывезла мех бульбы і поўную торбу прысмакаў — гарбузовых семак, маку, кмену… Калі ляснулі дзверкі таксі і я ўбачыла, як дзелавіта выцягвае яна з багажніка мех і сеткі, я зразумела, што гэта ж, пэўна, мне прыйдзецца зараз, узваліўшы груз на плечы, ісці міма бабулек, што, нібыта куры на седале, сядзяць на лаўцы перад домам. Яны будуць страшэнна здзіўленыя; заўсёды ж бачаць мяне, што называецца, пры «парадзе» — на шпільках, якія ўваходзяць у моду, у вязанай спадніцы і аксамітавым пінжачку, пры ўсялякіх там вісюльках і браслетах. Яны так неадабральна праводзяць мяне вачамі, так гучна абгаворваюць чарговую «вісюльку», што цяпер, пэўна, будуць прыемна ўражаны тым, што я, аказваецца, усё ж свая, вясковая… Таму што хаця мама яшчэ маладая і дужая, і крымпленавая сукенка на ёй такая ж, як носяць тут, у сталіцы, тым не менш твар яе такога чырванавата-бурага колеру і валасы, сабраныя ў вузельчык, так выгаралі каля скроняў, а паходка такая размашыстая, што кожнаму ясна: у хату яна заходзіць толькі позна вечарам, калі падаіла карову і насекла дроў. Адразу адчуваецца, што дні свае праводзіць яна ў полі. Болей звыклыя нагам кірзавыя боты, чым новенькія пантофлі хаця і на невысокім, але ўсё ж абцасіку. У гэтых пантофлях яна нейкая як звязаная. Ідзе ззаду, бойка гаворачы пра навіны, і ўсё ж, адчуваю, пазірае на мяне з нейкім здзіўленнем, як на знаёмага чалавека, які ўзяў ды ўразіў нечым новым і нечаканым.

Мама прыехала да мяне на прэм'еру — вялікі дзень, які сцвердзіць яшчэ аднаго рэжысёра, пакажа яго капрызнай багіні — Крытыцы, заваюе мне прыхільнікаў — калі, безумоўна, спектакль не праваліцца. Я веру, што гэтага не здарыцца, бо яго зацвердзілі на мастацкім савеце, а там прысутнічалі і работнікі міністэрства. Але гэтага мала. Павінна сказаць сваё слова і грамадскасць. Асабліва крытыка.

Усім вядома, што калі яе ацэнка адмоўная, то яна, гэтая ацэнка, будзе гадамі вісець пад няўдачнікамі — акцёрамі ці рэжысёрамі, апярэджаючы кожнае іх пачынанне. Але яшчэ горай, калі над табой павісла яе маўчанне. Бо, калі цябе хваляць ці ганяць, гэта ўсё ж азначае, што цябе бачаць. Калі маўчаць — значыць, ты шэрасць, нішто. Чалавек-невідзімка. I ты колькі хочаш можаш гаварыць пра мастацтва і яго вялікую місію — усе, хто маўкліва слухаюць цябе, ведаюць, што пра цябе маўчаць, і добра, калі ў адказ на твае пыхлівыя дэкларацыі цябе па п'янцы не аблаюць бяздарнасцю альбо і горай! У нашым асяроддзі не надта цырымоняцца адзін з адным, таму што словы ўсім надакучылі, як надакучылі. і ўсе геніяльныя прадбачанні і абяцанні. Ад цябе патрабуецца толькі адно — справа.

Сёння я выстаўляю Перад публікай і знаўцамі сваю справу. I хаця спектакль мой — дзіцячы і тэатр наш заўсёды як бы паляпваюць па плячы, сённяшняя прэм'ера для мяне — надта адказная і страшная. Яна — нараджэнне альбо забыццё, таму што ўжо заўтра я буду прынятая ў тэатральнае асяроддзе — альбо мяне не прымуць, буду працягваць працаваць ці буду думаць пра іншую работу. Добра ведаю — і другі, і трэці спектаклі будуць азораны сённяшнім святлом. Таму з самага ранку калоціць мяне ліхаманка, як кажуць, «мандраж» — у гэтым слове ёсць адчуванне ўнутранага скрыгатання і ціхага стогну, падобнага на тое, якім адгукаюцца грэшнікі, што вось-вось пройдуць праз судзілішча…

Мы едзем у тэатр. Хаця да спектакля паўтары гадзіны, многія акцёры ўжо сядзяць у сваіх уборных. Пакуль слабы, лунае ў паветры пах паленых валасоў і падкрухмаленай марлі. Мая Прынцэса, уключыўшы магнітафон, творыць бясконцыя па, грацыёзна адстаўляючы мезенец. Пачвара дайгравае партыю ў шахматы, стрыжаную яго патыліцу адначасова адлюстроўваюць тры амальгамы. Прынц толькі што прыйшоў, скідае з пляча скураную сумку, здароваецца з усімі. Я спыняюся перад расчыненымі дзвярыма, але ён не бачыць мяне, і я хутка праходжу міма. Не, няхай засяроджваецца, няхай уваходзіць у вобраз — высокі, па-хлапечы танклявы Прынц з бялявымі кучаравымі валасамі, якім не патрэбны парык, з усмешлівымі шэрымі вачамі і. бесклапотнай лёгкасцю рухаў! Мы равеснікі, разам вучыліся ў інстытуце, але зараз я, рэжысёр, старэйшая не менш як на дзесятак гадоў і таму разумею, як патрэбны акцёру перад спектаклем сабранасць і спакой.

Заглядаю за кулісы. Вось і прыходзяць першыя гледачы. Заўсёды ёсць дзеці, якія не могуць уцярпець і прыходзяць у тэатр ледзь не за гадзіну. Яны ходзяць па фае, стараюцца зазірнуць за кулісы, нешта выглядзець — магчыма, спадзяюцца ўбачыць «жывога», не загрыміраванага акцёра, чыя фотакартка прыглянулася ім у фае. Зазіраю ў залу. Яна ўся малінавая — крэслы абабіты малінавым плюшам, сцены пад тон. Перад пачаткам дзятва будзе літаральна «кішэць» тут — вёрткая, хуткая дзятва, у якой прагныя, цікаўныя вочы, якія хутка згасаюць, калі нецікава… I тады! У дарослым тэатры стрымае прывычка выседжваць гадзіны, прыстойнасць ці што іншае. У нас — ні намаганні білецёрак, ні гпеў пастаўнікаў — нічога не дапаможа, і ў першым жа антракце яны пасыплюцца ў гардэроб, як сыплецца з прарванага меха дробная бульба…

Калі мяне сюды прыслалі, я моцна гаравала. Хацелася ставіць сур'ёзныя рэчы, не менш чым трагедыі, ставіць Шэкспіра, Ібсэна, Чэхава. А тут — Пудзіла, Кот, Прынцэсы! Напачатку, рыхтуючы дыпломны спектакль, я з жахам глядзела ў залу, уяўляючы, што будзе, калі ім стане сумна на маёй казцы. Ішлі іншыя спектаклі, набліжаўся мой. I тут аднойчы ўбачыла, як крычалі яны на Бабу Ягу, як папярэджвалі чарговую Прынцэсу ад памылкі, як шчыра, да слёз, гаравалі над прыгодамі чарговага Прынца, успрымаючы ўвесь гэты прыдуманы, створаны намі свет, — і тады нешта перавярнулася ўнутры. I, як ніколі, спасцігалася гэтае вечнае імкненне чалавека жыць мастацтвам, якое падобна да крыку, што пасылаем мы наперад, каб услед за ім імкнуцца наверх нашага жыцця да таго, што ляжыць за ім. Адкуль у чалавека гэтае імкненне да вялікай ілюзіі, якое нібы дапамагае яму зжываць усе страсці і імкненні, што не могуць ажыццявіцца? Гэта, відаць, нарадзілася разам з чалавекам. I, шмат чытаючы пра дзяцей, не магла не страсянуцца ад здзіўлення: ды яны, аказваецца, спачатку ўспрымаюць свет па ўзроўні тэорыі Лабачэўскага — прасторава, і толькі пасля мы самі прывучаем іх успрымаць акружаючае, як прывыклі дарослыя, не звязваючы прастору і час. Дзеці малююць, і свет іх такі яркі і прыгожы, якім мы яго таксама ўжо не здольны бачыць… Як, як нам цяпер дастукацца ў тыя дзверы, што ўжо зачыніліся, як вярнуць страчаны рай?! Мужны, наіўны і бясконца глыбокі погляд дзіцяці, якое глядзіць на мяне скрозь залу…

— Багуміла Антонаўна, там з міністэрства! — гукае памочніца.

Адарваная ад сваіх думак, гляджу на яе, не разумеючы, пра што гаворка. Пасля адказваю:

— Дык правядзі іх на месцы!

— ?!

I тады, нібыта канчаткова прачнуўшыся, разумею: толькі мне належыць прымаць важных і патрэбных гасцей, правесці іх на самыя зручныя месцы, адкуль ім будуць найбольш бачныя мае ўдачы — альбо пралікі… Іду, праводжу гасцей на месца, прапускаючы мужчын наперад, бо сёння і тут я для іх не жанчына, а — работнік, і яны, гэтыя ветлівыя, але сёння халаднаватыя і чапурыстыя мужчыны, праходзяць першымі і важна садзяцца ў трэцім радзе, каб адразу ж паглыбіцца ў праграму, хаця ўсё, што там надрукавана, знаёмае для іх амаль гэтак, як і для мяне. А пасля шукаю маму.

Мама, у сваім чырвоным крымпленавым уборы, з закатанымі рукавамі, стаіць у пакойчыку буфетчыцы. З нершага позірку бачу, што наша буфетчыца, бой-баба, якую, кажуць, дзесяць гадоў не можа злавіць за руку ніводзін рэвізор, яўна спасавала перад мамай і ледзь пе адчытваецца перад ёю, як школьніца. Справа ў тым, што сёння пасля прэм'еры тут, унізе, павінна адбыцца нешта накшталт званага вечара, як кажуць, «а-ля фуршэт» (мама, дарэчы, так і не запомпіла гэтае слова, толькі пасмяялася, што народ будзе стаяць і глытаць ежу, маўляў, будуць усё рабіць на хаду, як цюцькі). Але яна затое выразна зразумела, колькі трэба бутэрбродаў і ўсяго, што заказана, на тую суму, якую я змагла наскрэбці са свайго сціплага бюджэту. (Дарэчы, мех з бульбай, як заўсёды, будзе мяне выручаць да палучкі.) I цяпер матуля, імгненна перамножыўшы ўсё ў галаве, выбівае з нашай буфетчыцы Лізаветы ўсё, чаго не хапае. Мама не проста ведае цану кожнай капейкі: яна літаральна адчувае яе жывую сілу, таямнічую здольнасць прыцягваць да сябе другія капейкі, мама — прыроджаны эканаміст, ды яшчэ такі, якому прыйшлося галадаць у цяжкія ваенныя гады, а ў пасляваенныя гарбом сваім збіраць на хату, карову, на нас траіх і ў дадатак яшчэ і на бацьку, які час ад часу вынырваў з загадкавых далячыняў сваіх паўночных адысей і вяртаўся дадому, падобна блуднаму сыну, — без рубля, але з абавязковым кульком цукерак для нас з сястрой і Валодзькі.

Калі я ўспамінаю бацьку, то думаю адначасна і пра іншае. Тады прыходзіць здагадка, што, напэўна, ніхто ў свеце не кідаў так ахвотна і беззваротна родныя мясціны, як беларусы, то адыходзячы на заробкі, то на пошукі цуда, адыходзячы ад бяссілля катаржнай працы і дарэмных намаганняў — і так было стагоддзямі. I гэты даўні дух вандровак і пошукаў цуда асядаў у нашай крыві яшчэ з даўніх часоў — калі слалі на Нямізе «крывавыя снапы», калі прыходзілі да нас век за векам — то крыжакі, то татары, то суседзі — бліжнія і дальнія… Што толку было ўзводзіць, калі тут жа гулі вогнішчы, ці варта было сеяць, калі кожную гадзіну маглі гэта патаптаць, знішчыць? I ўсё-такі, думаецца мне, калі б быў у маім народзе толькі гэты — журбы і адчаю настрой — даўно б рассыпаўся ён пяском і не ўзышлі на нашым полі сённяшнія ўсходы!

Я гляджу на маму. У яе на мезенцы шрам — ад сярпа, якім паласапула па руцэ, калі пачула мой плач і, спяшаючыся, дажынала паласу… На правай скроні, схаваная сівой пасмай, няроўная палоска — гэта калі яна брала ваду з калодзежа, а Валодзька падбег з крыкам, што бацька, як перадалі на тэлефоне, загінуў недзе на лесараспрацоўках… Відаць, усё ж моцна любіла яна нашага шалапутнага сінявокага бацьку, калі не ўстаяла на нагах, знепрытомнела, ударыўшыся скроняй аб вільготны бетонны выступ калодзежа!

…Мама злавіла мой позірк, заспяшалася:

— Ідзі, ідзі сабе, дачушка! Тут я сама ўсё зраблю. Ліза мне паможа.

Лізавета, відаць, пасябравала з мамай, таму што яна, папраўляючы пышны абясколераны начос на галаве, прыветліва мне кіўнула, і я прачытала ў яе позірку «Вось ужо не думала, што ў цябе, такой недарэкі, гэткая маці!» Чым жа мама яе ўзяла? Можа, тым, што Лізавета — таксама з вёскі і закранулася нешта ў ёй самае-самае, глыбіннае, дарагое… Сапраўды, паш горад-феномен шліфуе па-сапраўднаму толькі, відаць, у другім пакаленні… Імклівае засяленне яго ў пасляваенныя гады стварыла своеасаблівага гараджаніна, які ў суботу альбо нядзелю, сабраўшыся сем'ямі, спявае вясковыя песні — ажно на ўвесь мікрараён, а на вяселле запрашае падчас не гуллівы эстрадны ансамблік, а невядома адкуль узяты аркестрык з басэтляй, скрыпкай і бубнам.

Таму ў суботу на шашы амаль не ўбачыш машын, якія едуць у горад — усе едуць «дадому», з горада. Так і кажуць: «Паехалі дадому», хаця дом даўно ўжо тут, у горадзе. Вось і я часта кажу сабе: «Паеду дамоў», хаця добра ведаю, што дамоў вяртання няма, я ўжо даўно, шэсць гадоў, гараджанка. Шэсць гадоў — гэта чвэртка майго жыцця, прычым самая мэтанакіраваная, свядомая. А жаданне, якое мною кіравала, спраўдзілася — я стала гараджанкай. О, як упарта я «выбівалася» ў гэтыя гараджанкі! Першы раз не паступіла ў інстытут — пайшла на будоўлю рознарабочай. А ў дадатак запісалася ў гурток бальнага танца пры аўтазаводзе, у секцыю кройкі і шытва ды яшчэ — у музычную студыю. Тры класы музычнай школы я скончыла яшчэ ў нашай вёсцы — тады толькі што яе адкрылі ўвогуле, набіралі ўсіх, у каго быў больш-менш слых. Я пайшла першай, бо марыла быць ні кім іншым, як актрысай. Тады я гаварыла «артысткай», і, хаця мае аднакласнікі падсмейваліся, кажучы, што для партнёра мне трэба будзе шукаць нешта накшталт Эйфелевай башні, я цвёрда ведала: «Памру, але буду на сцэне!» Канешне, дурасцю было лезці яшчэ ў гурток кройкі і шытва, лепей бы трапіць у які драматычны калектыў, але мне тады сніліся па начах каралева Гертруда і лэдзі Макбет, якая, як-ніяк, таксама была амаль каралевай, і я раздумвала над тым, што, калі перш-наперш не навучуся хадзіць так, як у Козінцава ходзіць Эльза Радзіне, то ў лепшым выпадку мне давядзецца іграць славутае «Есці пададзена, мадам». А гэтага мне не хацелася. Начамі я ставіла сабе на галаву вузел, у які запіхвала адзенне, і хадзіла па калідоры з гэтай ношай на галаве, чуйна слухаючы, ці не зарыпіць дзе маснічка. Вузел падаў з галавы ўсё радзей, але аднойчы, закалыханая поспехам, я стала яшчэ і шаптаць маналог Афеліі, і Надзя-тынкоўшчыца, якая нячутна лезла ў інтэрнат праз акно, «застукала» мяне на месцы. Тады мара перастала быць таямніцай, брыгадзір стаў часцей пакрыкваць на мяне, тут жа ўслых шкадуючы, што нічога добрага з мяне не атрымаецца, з гэтай «артысткі пагарэлага тэатра», а хлопцы, адразу засумаваўшы, дружна звярнулі ўвагу на іншых дзяўчат.

Але шытво і кройка пасля не раз дапамагалі, калі прыходзілася дацягваць да стыпендыі. Дзяўчатам заўсёды патрэбны ўборы, і, хаця я высакародна адмаўлялася ад платы, тым не менш галадаць мне ніколі не даводзілася. Краўчыха і парыкмахерка, манікюршчыца ды гандлярка — такія прафесіі, якім даступна ўсё, што іншым смяротным недаступна, хаця б, скажам, білеты на гастролі маскоўскіх тэатраў, ужо не кажучы пра патрэбы менш духоўныя. I ўсё ж я рвалася да ежы духоўнай.

Дзівам было, што мяне ўвогуле прынялі ў інстытут. Калі параўноўваць тое, што ведалі многія мае гараджане-аднакурснікі і засвоіла са школьнай праграмы я, то на мой кошт адносіцца калі ўжо і не круглы нуль, то нешта накшталт гэтага. Вакол завязваліся гутаркі, спрэчкі, называліся імёны, але я маўчала, сціскаючы зубы, не звяртаючы ўвагу на насмешлівыя позіркі і ўсмешкі. Праўда, гэтак было на першым і другім курсах, а на чацвёртым сціскаць сківіцы даводзілася ўжо іншым — тым маім дзяўчаткам, якія, скокнуўшы ў тэатральны, лічылі, што галоўны абавязак іх перад жыццём выкананы. Гадзіны, якія яны трацілі на нікчэмныя спрэчкі і жвачку, якую жуюць ва ўсіх зборышчах так званых «слівак грамадства», я праседжвала ў бібліятэцы, ездзіла ў Маскву амаль на ўсе новыя спектаклі любімых тэатраў і, хаця пасля адрабляла ўсе гэтыя паездкі, не шкадавала ні аб чым. Дый лёс быў літасцівы да мяне. Праўда, праўда! Іначай я не сустрэла б яго, Маланіна.

Так, яго — вядомага ў мінулым рэжысёра, а цяпер прафесара. Ды не, зараз ужо і не прафесара, і не рэжысёра… Я еду на могілкі заўсёды адна, каб нічыё слова ці жэст не перашкодзілі пабыць з ім, зноў убачыць яго, Уладзіміра Нічыпаравіча, успомніць, як углядаўся ён у няўмелую, смешную, але, відаць, даволі нахабнаватую абітурыентку. Я была нахабнай ад боязі, ішла напралом, як ідзе спалоханае цяля, не заўважаючы ні калючак, ні цвёрдых галін… Што ён разгледзеў ува мне, калі я чытала вершы? Рызыкуючы выклікаць незадавальненне прыёмнай камісіі, усё пытаўся: як уяўляю сабе тую ці іншую сцэну спектакля, як ацэньваю дэкарацыі ў апошняй пастаноўцы нашага акадэмічнага? Дзякуй богу, я глядзела ўсе спектаклі, якія ішлі ў тэатрах горада, і, можа, якраз гэта паказала яму, што ёсць ува мне нейкая ўтрапёнасць, што не проста хачу паказаць сябе на сцэне — у некаторых гэта было проста на твары напісана — самалюбаванне, як у павы якой. Хаця і тое праўда — я ж таксама паказвала сябе, умудрыўшыся паказацца перад камісіяй у доўгім цыганістым адзенні, з чырвонымі таннымі каралямі вакол шыі, з аголенымі рукамі і распушчанымі валасамі. О, тады мне здавалася, што я выглядаю ледзь не гераіняй нейкай п'есы, тым болей, я рыхтавалася чытаць трагічныя маналогі аб каханні — а як жа іх было чытаць у міні-спадніцы? Але Маланін нешта ж убачыў скрозь гэтае смешнае, канешне ж, недарэчнае аблічча, нездарма ён так доўга мучыў мяне і камісію, углядаючыся, як бы стараючыся нешта ўбачыць… а пасля нечакана прапанаваў пайсці да яго на рэжысуру.

Пра рэжысуру я неяк зусім не думала. Можа, таму, што, паланіўшыся цудоўнай ілюзіяй жыцця, якую падарыў нам неяк абласны тэатр, зазірнуўшы падчас гастроляў у вялікую суседнюю вёску, я думала толькі пра тых, каго ўбачыла на сцэне. Не тое каб зусім не ведала, што такое рэжысёр, але неяк не звязвала яго з чарадзействам, якое пераўтварае свет, якім мне ўяўляўся спектакль. Але калі Маланін суха паведаміў, што наўрад ці прайду на акцёрскі факультэт, я перастала сумнявацца. Ды і хіба ведала я тады, што рэжысёр — гэта стваральнік, што ягоным рукам паслухмяныя вобразы — усе новыя вобразы бясконцых персанажаў, якімі суцяшае сябе чалавецтва вось ужо тысячагоддзі? I ад яго залежыць, што ўбачыш ты ў спектаклі? Што гэта ён чытае і перакладае твой крык, тваё патрабаванне жыццю?!

Мае акцёры чакаюць мяне. Гэта — сапраўды мае акцёры. З многімі я вучылася разам, і як няпроста было прымусіць іх успрымаць сябе як настаўніка. Як творцу! Але надзіва гэта ўдалося. Можа, ідзе такое ад мамы, якая таксама невядома як, але ўмудраецца заўсёды і ўсюды падпарадкаваць сабе абставіны. А імкненне да справы бескарыснай, ілюзорнай, з яе погляду, — гэта чыё? Можа, бацькава? Маме многае ў маёй рабоце не зразумела, яна жыве ў цвёрдым, рэальным свеце, але ж любіла яна бацьку — яна, такая цвярозая, такая рэальная! Значыць, свету мы патрэбныя, значыць, ён сапраўды чагосьці шукае, хай нават насуперак свайму жаданню! А пакуль такое будзе ў чалавечай душы — няхай жывуць Арлекіна, дзівакі, што аддаюць на тое, каб распаліць агонь ілюзіі, гарэнне душы!

— Мілка, цябе можна?

Азіраюся — і нібыта спатыкаюся на лёдзе. Валянціна! Навошта ёй было прыходзіць? У хаце б ёй сядзець, каля тэлевізара, каб не думаць пра сённяшняе, каб не з'ядала горыч ад таго, што свой шанс у гэтым тэатры яна страціла — шанс, дадзены мною, падораны ёй дзеля нашага сяброўства…

— Я не затрымаю…

Голас Валянціны дрыжыць, на твары такі боль, што глядзець на яго немагчыма. Валька, з якой мы пяць гадоў жылі ў адным пакоі, дзелячы ўсе радасці і цяжкасці студэнцкага жыцця, просіць, каб я з ёй пагаварыла! Скажы нам хтосьці, што наступіць такая хвіліна, — ды мы засмяяліся б, зарагаталі, як вар'яткі! Ужо напачатку было вырашана, што будзем прасіцца ў адзін тэатр, куды б ні прапанавалі, але ў адзін. Разам будзем працаваць — не да сёмага — да сто сёмага поту! Каб сказаць сваё слова ў мастацтве, каб выказаць тое, на што толькі ты здатны і нават на што не здатны… Што ж, свае абяцанні я выканала. Настояла, каб узялі яе ў гэты тэатр — сталічны, хаця жанчын і ў ім, як усюды, процьма. Тэатр гэты, праўда, самы небяснечны. Актрыса тут часцей іграе дзяцей. Тут патрэбны гнуткасць, грацыёзнасць і асабліва — маладосць. Болей чым дзесьці…

— Паслухай, дай мне Прынцэсу. У наступны спектакль. Га?

Здаецца ж, усё перагаворана. Нашто ў соты раз пачынаць размову, якая не дасць вынікаў? Яна не хоча прымірыцца з тым, што сама страціла свой шанс.

— Мы гаварылі аб гэтым.

— Але чаму, Міла? Да наступнага спектакля — тыдзень. Я дакажу табе!

— Не, ужо не дакажаш.

Валянціна была, бадай што, самай таленавітай на курсе. Ёй цяжка прывыкнуць да таго, што талент — гэта не ўсё. Патрэбна работа.

— Я цябе ўключыла ў спектакль. Паставіла першай выканаўцай, Бялецкую — другой. Чаму яна выцесніла цябе, а не наадварот?

Яна мыкнулася, але змоўчала. А я працягваю, ужо не шкадуючы ні яе, ні сябе:

— Таму што яна працавала як апантаная. Брала ўрокі харэаграфіі. Апроч таго, у свае дваццаць восем штодзень бегае кросы, трымае фігуру, а ты…

— У мяне дзіця, ты ж ведаеш!

Каму, як не мне, гэта і ведаць?! Хто купляў пялюшкі, бегаў у раддом з бясконцымі пакупкамі і ўрачыста выносіў з прыёмнага пакоя Белку, каб уручыць шчасліваму бацьку? Але ніхто з тых, хто будзе глядзець спектакль, не захоча ведаць, што ў актрысы дома — маленькае дзіця, затое ўсе будуць бачыць, што яна скаваная, няўклюдная, запінаецца і забывае словы. Ніхто не будзе пытацца — чаму? Валянціна не справілася з роллю. I тое, што Прынцэсу будзе прадстаўляць не яна, а Бялецкая — справядліва. Але чаму я стаю перад ёю і жадаю сабе праваліцца куды-небудзь — хаця б пават у пекла? Валька, якая карміла мяне, хворую, з лыжачкі і дзялілася апошнім! Яе вялікія блакітныя вочы наліваюцца слязьмі, і яна робіцца прыгожай. Мне хочацца забыцца на тое, што яна вечна ўцякала з рэпетыцый, што фігура яе стала амаль бясформеннай, што ўсе мае спробы займацца з ёю асобна яна проста тапіла ў мяккасці, нейкай бабскай гуллівасці («Пасядзім, успомпім студэнцтва, а я назаймаюся пасля, сама!»). Але ж як забудзешся? Як дасі ёй іграць ролю, якую не прыме ніводзін мастацкі савет? Рэжысёр — ён не бог. Над ім столькі яшчэ ўсякіх бажкоў! Дый сама б сабе я не дазволіла выпусціць яе на сцэну. Чатыры месяцы падрыхтоўкі паказалі мне яскрава: на сцэну ёй увогуле цяпер нельга.

Але ж што ёй рабіць? Чым займацца? Хатняй гаспадаркай? Гатаваць стравы свайму Мікалаю? Вазіцца з пялюшкамі? Валянціна жахаецца гэтага. Жахаецца — і не працуе, нібы спадзяецца, што усё прыйдзе само сабой. Не прыйдзе, дарагая, не прыйдзе! I я казала табе гэта дзесяткі разоў.

Дый штосьці ўсё ж не даходзілі мае прамовы, відаць, спадзявалася, што ў апошнюю хвіліну возьме верх сяброўства, што будзе яна іграць Прынцэсу, нікуды, маўляў, не дзенецца рэжысёр! I думка такая робіць мяне каменнай.

— А ты верыш, што будзь я на тваім месцы, то ўсё роўна займалася б як проклятая?

— То ты!

— А ты чым горшая?

За гады, праведзеныя сярод тэатралаў, не раз даводзілася бачыць геніяў, што спіліся, так і не здзейсніўшыся. Нешта заўсёды перашкаджала: то не было кватэры, то грошай, то дрэнная жонка, то вось, як цяпер, дзіця…

Стоп! — абрываю сваю злосць. Можа, сапраўды я занадта жорсткая? Але што рабіць у такім становішчы, што? Валянціна пастаянна спадзявалася, што за мной яна — як за каменнай сцяной, што я — вечны рухавік яе таленту. Усё! Скончыўся вечны рухавік!

— Ты можаш атрымаць другую ролю. Пазней, як здам гэты спектакль.

— Другую! Гэта толькі абяцанка! Не, ты павінна пакінуць мне Прынцэсу! Хаця б падменай Бялецкай!

Бяру яе за руку — бязвольную мяккую руку, цягну па калідоры. Валянціна міргае цёмнымі вейкамі, маўчыць.

— Што ты сёння рабіла?

— Я? — яна прыпамінае. — Ну, устала. Белку карміла. Прыбірала. Чытала са старых лекцый.

Мы спыняемся каля ўборнай, дзе Бялецкая, ужо ў сукенцы Прынцэсы, не ў поўную сілу, але працягвае свае бясконцыя па. Яна круціцца па пакойчыку, уваяжліва, халаднавата вывучаючы сябе ў люстры. Вось падцягнула складку, задумалася. Пасля ўстала на пуанты, балюча зморшчылася, але перамагла сябе, какетліва ўсміхнулася і закружылася зноўку.

— Так вось павінна была б рабіць і ты. З анучай, з каструляй. З чым заўгодна, але каб пасля не падаць з пуантаў, не забываць словы ролі. Калі зразумееш гэта — прыходзь.

Яна вырывае руку і, скажаючы грымасай прыгожы твар, віскліва шэпча:

— Ты таму… таму ўзяла Бялецкую, што ў яе муж заслужаны артыст. А я… я ніхто! Толькі таму! I не прыкрывайся салодкімі словамі! Я заўсёды ведала, што ты, калі трэба, і па трупах пойдзеш, абы зрабіць сабе кар'еру!

Яна ўжо крычыць. З суседніх пакояў выглядваюць артысты. Валянціна плача, закрываючы твар рукамі. Я хацела абняць яе, але яна тарганулася з усіх сіл, крыкнула:

— Пакінь мяне ў спакоі! Чуеш!

Штосьці нібыта абрываецца ўва мне — павольна, але балюча, так, што мне хочацца закрычаць ад болю. Але тут выскоквае Пачвара і, беручы Валянціну, нешта шэпча ёй. I гэта міжволі нагадвае мне сцэну, дзе маленькая Мышка бегае ў капелюшы Велікана і ніяк не можа выскачыць адтуль. Я тады тлумачыла стан Мышкі:

— Яна ў паніцы, і ўвесь свет звузіўся для яе, ён набыў памеры капелюша. Шмат намаганняў трэба зрабіць Мышцы, пакуль яна зразумее, што ёсць па-за капелюўом вялікі, прасторны свет…

Наіўная дзіцячая казка з глыбокім падтэкстам! Божа мой, мы маем справу з казкамі, але ці ведаем мы, што сучасная навука ў казках знаходзіць тлумачэнне касмічных з'яў, што залатое яйка, знесенае шэрай курачкай — Сонца, народжанае космасам, каб сагрэць чалавечую душу? Цемрай старадаўніх патаемных ведаў дыхае казка — такая няпростая, такая даступная для ўсіх…

Валянціну павялі прэч. Азіраюся, гавару знарок сухавата, быццам нічога не здарылася:

— Спектакль праз дваццаць хвілін. Усе гатовыя?

I ўсе ківаюць галовамі, разыходзяцца па грыміровачных пакоях. Што яны думаюць самі сабе, чым будуць абменьвацца пасля? Папракнуць мяне могуць толькі за тое, што я сапраўды цягнула Валянціну, як, відаць, некалі цягнулі лодку па валоках. А лодка яшчэ і ўпіралася…

Крычу апраўданні: у нас у тэатры шмат актрыс, якім я павінна была б прапанаваць гэтую ролю ў першую чаргу — ім, а не ўчарашняй вынускніцы! Але калі апраўдваюся — значыць, у нечым адчуваю сябе вінаватай!

Яшчэ і спектакля не было, але вось адарвалася ад сэрца нешта, страта чаго будзе адгукацца і адгукацца… Было такое: каб будучы звон гучаў лепей, у плаўку пырскалі чалавечую кроў…

— Багуміла Антонаўна, вас да дырэктара.

…Дырэктар падцягнуты, сухаваты і надта дзелавіты. Ён цудоўна ведае, што ўсё ў парадку, але тым не мепш усчынае сапраўдны допыт: «Дэкарацыі не пашкоджаны? Акцёры гатовы? Пачвара, — тут ён папраўляецца, — артыст Фармовіч — без лішняй весялосці? Як касцюмы?» I гэтак далей, да бясконцасці. Яму нібыта хочацца лішні раз падстрахавацца, за ўсё, што б цяпер ні здарылася, адказваю я адна, ён жа ўсё прадугледзеў, праверыў… Нават тую абставіну, што артыст Фармовіч можа нават і каўтануць перад спектаклем якую чарку. Ужо двойчы з'яўлялася чарка, але Фармовічу пакуль усё даруецца, таму што ходзіць упарты слых, што ў яго там, «наверсе», нехта ёсць, а дырэктар наш ой як не любіць псаваць адносіны з любым начальствам. Вось калі б я ўзяла на сябе гэтага Фармовіча, тут бы ён падтрымаў мяне ад душы… Але Фармовіч, на шчасце, цвярозы, як сляза. Ён надта хацеў атрымаць гэтую ролю і шчыра ўдзячны мне за тое, што не паслухалася нікога і не дала яму вось ужо трэці месяц быць у прастоі. Ён добры хлопец, Фармовіч, але любіць часам выпіць, а калі хоць крыху вып'е, рэжа ўсім праўду ў вочы. Вось у чым сакрэт яго непераможнасці: зачапі — ён такое пра цябе выкладзе ўсяму свету! I я дакладна ведаю — няма ў яго нікога «наверсе», але ўсё роўна наш асцярожны дырэктар маўкліва чакае, ці не «з'есць» Фармовіча хто з рэжысёраў. Ну, гэтым людаедам буду не я! I, дарэчы, мне час: да спектакля засталося пяць хвілін! А трэба яшчэ пасадзіць маму: без мяне яна не сядзе нізавошта. Побач з ёю ў ложы я пасадзіла плойму нашых інстытуцкіх, яны хоць і былі на здачы, але захацелі паглядзець, як пройдзе прэм'ера. Перш чым пакінуць ложу, паспяваю перакінуцца з імі апошнімі навінамі: хто, дзе, каго…

Вялікае імгненне настае: гучыць музыка, паўзе ўбок заслона, на казачны ярка-зялёны лужок выходзяць Прынцэса і Прынц. Іх дыялог спачатку гучыць скавана, асабліва хвалюецца Прынц, але пасля, асмялеўшы, ён пачынае «разыгрывацца». Да чаго ён прыгожы — валасы ляжаць пушыстымі бялявымі пасмамі, вочы наіўныя і даверлівыя, як і належыць Прынцу, якога пакуль што не пазналі. Ён прыгожы сам па сабе, і Прынцэса, якая не ведае, хто ён такі, паддаецца яго абаяльнасці.

Я ўсміхаюся ў цемнаце. Кожнае слова такое знаёмае, колькі разоў мы перабіралі іх, словы, шукаючы той, адзіны сэнс, які зробіць слова цаглінкай, прыдатнай для будынка, які ўзводжу пастаноўкай! Зараз, калі спектакль набірае сілу, кожная, хаця трошкі фальшывая нота, б'е мяне, як шрацінка. Ах, вось тут нялоўка павярнулася Пачвара, тут больш какетліва, чым трэба, гаворыць Прынцэса, але дзеці ўжо сядзяць зачараваныя, а іх давер закалыхвае і мяне. Неўпрыкметку стараюся разглядзець зверху твары нашых «міністэрскіх» — яны, здаецца, таксама забыліся, хто яны і што. Можа, зноўку нехта з іх адчуў сябе хлапчуком, можа, нехта ўспомніў, як калісьці марыў аб прыгодах, аб Прынцэсе, якую абавязкова выратуе… Усе мы родам з дзяцінства, сапраўды гэта так, але хай бы дарослыя людзі часцей успаміналі пра гэта!

Першая дзея заканчваецца, я выходжу з ложы, пераходжу вузенькай лесвіцай, каб трапіць да акцёраў. Унізе яшчэ чуваць апладысменты, пачынаецца антракт, але па тварах памочнікаў і рабочых сцэны бачна, што ўсё ідзе як мае быць, што спектакль — будзе! Як жа не пайсці да акцёраў, не падзяліцца з імі радасцю?

Бялецкая стаіць пасярод грымёркі, яна, здаецца, зараз узляціць у грудзе сваіх карункаў і белага капрону. Я гавару, што яна была проста цудоўнай, цалую яе, і яна радуецца, перапытвае, у нечым сумняваецца… Уваходзіць Пачвара, перабівае яе пытанне:

— Перастань, Люда, сама ведаеш, усё цудоўна. Будзь толькі крыху прасцей.

— А я? — тут жа пытаецца ён у мяне.

— Усе добра, толькі хадзі цяжэй, ты ж не танцор! — гавару яму, але тут таксама перабівае Прынцэса:

— А я, як хаджу я?

Яна на сцэне ўжо пяць гадоў, старэйшая за мяне, але адчуваецца, што сэрца яе цяпер перапоўнена ўдзячнасцю. Новая роля даказала, што яна ў поўнай форме, што ёй па плячы такія рамантычныя ролі, і хай не наступаюць на пяткі больш маладзенькія! Ці захаваецца яе цеплыня да мяне пасля? Можа, пройдзе час, і нейкі крок развядзе нас і зробіць ворагамі? У мастацтве няма нічога замацаванага, кожны спектакль — выпрабаванне…

А дзе ж Прынц? Нечакана для сябе адчуваю, што міжвольна шукала яго, перш за ўсё — яго. Але нельга мне ўрывацца да яго, як закаханай дзяўчынцы. I таму, стараючыся схаваць шчаслівую ўсмешку, іду шукаць Прынца. Але ў ягоным пакоі дзяўчаты, статысткі і танцаўшчыцы, адтуль чуюцца галасы рабочых сцэны — ён жа самы кампанейскі, адкрыты хлопец з усіх навічкоў, і таму стараюся быць незаўважанай. Але галасы чуюцца вельмі дакладна:

— Чаго табе турбавацца, чудзік! У яе спектаклях табе забяспечана галоўнае месца!

— Вось іменна, — падхоплівае нехта.

— Ды перастаньце вы! — у Віктара, майго Прынца, голас вялы, усмешлівы, як быццам ён адпіраецца для прыліку. I, падахвочаныя яго напаўадабральнай інтанацыяй, галасы падхопліваюць:

— Як быццам не бачна, што Багуміла цябе аж стрыжэ вачамі!

— Не губляйся, брат, яна дзеўка прабіўная, што захоча, тое і зробіць, бач, як дырэктар і галоўны з ёю гавораць!

— Таму што талковая, — кідаюцца абараняць мяне дзяўчаты.

Мне даўно трэба было б адысці ад дзвярэй, і я прымуша. сябе ісці, але ногі не слухаюцца, як быццам без таго, што скажа Віктар, адысціся адсюль мне немагчыма. Ён павінен паставіць нейкую кропку, нельга ж, каб вось так, языкамі, нібы залізвалася нешта вельмі дарагое для мяне і, я думаю, для яго таксама!

— Віця, ты папрасі яе, хай дазволіць мне паказацца ў «Феі», — гучыць ласкавы галасок, які я пазнаю — Каця Слаўкова, дублёрка.

— Табе ж яна не адмовіць, — падхоплівае нехта з хлопцаў.

Віктар гаворыць у адказ усяго чатыры словы, але яны — як аплявуха па твары, як крапіва, якая абпальвае, калі прабіраешся па лузе, як нечаканая падножка, калі бяжыш, падскокваючы, па вуліцы:

— Што точна, дык точна!

Можа, вінаватыя не самі словы, вінаватая толькі інтанацыя — зухаватая, самаўпэўненая, лянотная? Калі так, то я буду цяпер ведаць, што забіваць могуць не толькі словы, але — і інтанацыя…

Вахцёр каля ўваходу паглядзеў на мяне са здзіўленнем. У лёгкай сукеначцы — на холад? Вераснёўскі вечар прыняў мяне ў абдымкі, я ўляцела ў яго, як камета. На цёмным, ужо вільготным асфальце ляжыць цяжкое жоўтае лісце клёнаў, вяршаліны шумяць пакорліва і ціха, нібыта скардзячыся камусьці ў вышыні, поўны раўнадушны месяц прабіваецца скрозь галіны, кладзецца на руку светлым лістком серабра… Сукенка на спіне прамакае ад вільготнай таполі, ля якой я стала, нібы стараючыся выстаяць… Мае першыя страты! Першыя… Колькі іх яшчэ будзе на маім шляху? А спектакль нават яшчэ не скончыўся!

«Я табе казала, дачка, ідзі лепей у тэхнікум! — сказала б мама цяпер. — Вунь Аня маладзейшая, а ў яе хата якая! А Валодзька? Таксама маладзейшы, а ўжо «Масквіч» купіў, дзеўку якую выбраў. Тут табе адна калгатня!»

Чую твой голас, мама, і таму не скажу табе анічога. Проста, можа, прыціснуся да тваёй рукі, заплюшчу вочы, Я сама выбрала сабе дарогу і гатовая прыняць усё, што выпадзе на мой лёс. Прыняць, і змагацца, і пераадольваць боль у сэрцы, і страчваць!

Далёкія зоркі ледзьве бачны на туманным гарадскім небе. Ім, каб яны маглі чуць мяне, было б смешна: столькі абяцанняў, столькі клятваў ім даводзіцца чуць скрозь далёкі шэпт вечнасці! Але ўсё роўна кідаю вам выклік — я, маленькая, слабая пясчынка, таму што адбываецца і адбудзецца — маё ўласнае жыццё, адзінае і непаўторнае.

Дык хай адбываецца ўсё, што наканавана!

— Вагуміла Антонаўна! Вас клічуць. Антракт канчаецца!

Кліч здаецца далёкім, але ў рэшце рэшт насцігае мяне. Уваходжу ў тэатр, іду за памочніцай. Насустрач стратам. Насустрач маёй першай прэм'еры…