Перакат

Вяртанне

Яшчэ па пачатку лета тут, на вузкай, цяністай вуліцы, дзе прама да школы выходзілі, нібы выбягалі тоўстыя, каржакаватыя сосны, паставілі пад лёгкім драўляным навесам вялікую свежавыструганую бочку з півам.

Ці то, можа, не хапала на піўзаводзе цыстэрнаў, ці адолела каго замілаванне да былых часоў, калі піва нават у гарадскіх ларках прадавалася вось у такіх бочках, ці, урэшце, былі на гэта нейкія невядомыя прычыны, але бочка бурштынава свяцілася драўлянымі бакамі, бачная здалёку. I ў ёй, у адрозненне ад металічных цыстэрнаў, заўсёды было свежае піва, якое напаўняла бочку як бы само сабой. I прадаўшчыца, якая то стаяла, то сядзела побач, — была нейкаю асабліваю, непадобнай да іншых.

Прынамсі, так падумаў Пінчук, калі ўпершышо ўбачыў яе — бялявую моцную трыццацігадовую жанчыну, якая хутка, амаль пепрыкметна, мяняла бакалы і шклянкі, ажыўлена перагаворвалася з мужчынамі, пабліскваючы зеленаватымі вачамі і нібы незнарок выстаўляючы круглыя каленкі, шчыльна абцягнутыя капронавымі панчохамі.

Вось гэта дзівацтва — тое, што, нягледзячы на гарачыню, на расшпілены болы халат, ногі яе былі ў капроне і модных скураных, з раменьчыкамі і ліштвамі пантофлях, і зацікавіла перш-наперш Пінчука. У ёй, гэтай жанчыне, адчувалася парода — і ў тым, як ускідвала яна коратка абстрыжаныя, акуратна завітыя валасы, у тым, як гаварыла — весела, але з ледзь улоўнай насмешлівай іроніяй, і нават у тым, што завушніцы ў яе былі не такія — бліскучыя, з вялізнымі каменнямі, як у іншых, а нейкія асаблівыя — біруза, акуратна ўпраўленая ў ажурнае ўлонне.

Пінчуку здавалася, што ён адчувае гэтую «пароду» — таямнічую якасць, аб якой: усе вушы пратрубіла пакойная жонка, пастаянна звяртаючы некалі ягоную ўвагу на складаную, хітрую механіку жаночай прыгажосці.

Жонка была полькай і, відаць, валодала гэтай механікай дасканала, бо ўсё жыццё была нейкім эталонам для акружаючых жанчын, хаця не была ні надта прыгожай, ні надта яркай. Таму Пінчук, непрыкметна і насуперак уласнаму жаданню, стаў звяртаць увагу на тыя дробязі, якія раней былі проста не даступныя і не цікавыя яму, сялянскаму хлопцу, што доўга не хацеў ні ў чым мяняць свае простыя, немудрагелістыя патрабаванні да жыцця.

Затое цяпер, ідучы да школы і вяртаючыся дадому, ён запавольваў крокі, калі бачыў прадаўшчыцу, каля якой заўсёды тоўпіліся мужчыны. Адны таропка апаражнялі бакал за бакалам, другія ляніва смакталі піва, седзячы ў цяньку на бярвеннях.

Пінчук не любіў піва, ніколі не піў яго, але апошнім часам надта заваблівым стала здавацца яму гэтае лянівае мужчынскае безрабоцце. Мабыць, добра было вось так сядзець у цяньку, трымаючы вільготны келіх з цёмна-карычневаю вадкасцю. Няяркае сонца, што прабівалася скрозь сосны, запальвала на граненых баках келіха іскрынкі, прымушала свяціцца само піва. I аднойчы ён рашыўся: падышоў да бочкі, выстаяў невялікую чаргу і, працягнуўшы дробязь, атрымаў свой бакал. Ён глытнуў тут жа, каля бочкі, нібы саромеючыся вакольных, але нехта прымусіў яго пацясніцца: «Месца табе не хапае, ці што?» — і ён таропка папрасіў прабачэння, адышоў да агароджы, дзе ўладкаваліся мужчыны. Ніхто з іх не звяртаў асаблівай увагі на Пінчука — яны гаманілі пра міжнародную палітыку. Пасля размовы пайшлі пра апошні футболыты матч, нечаканы пройгрыш сталічнага «Дынама». Усчалася невялікая спрэчка. Пінчук, прыслухоўваючыся да гамонкі, адзінока стаяў убаку.

Прадаўшчыца, як заўсёды лоўка мяняючы бакалы і адгукаючыся на рэплікі мужчын, паглядала на Піпчука з лёгкай усмешкай, і ён разгубіўся — стаў таропка, глыток за глытком, піць прахалоднае піва, не адчуваючы смаку, а калі задыхнуўся і перавёў дыханне, убачыў — піва пралілося на светлыя штапы, вільготная палоска сцякала ўніз, па калене.

— Давайце я вытру, — сказала прадаўшчыца і, дастаўшы з кішэні насоўку, памкнулася да Пінчука.

— Не, дзякуй, я сам! — паспрабаваў ён адмовіцца, але яна лоўка, як усё, што рабіла, пахілілася да яго і, змачыўшы насоўку ў вадзе, стала хутка церці пляму.

— Высахне, пе заўважыце! — сказала яна, выпрамляючыся, і Пінчук убачыў на крышку выцягнутым угору носе кропелькі поту.

Мужчыны сачылі за імі, перастаўшы гаварыць пра палітыку, і Пінчуку здалося, што яны крыху зайздросцяць яму.

— За мной, Галечка, нябось, не стала б так завіхацца? — крыкнуў кучаравы хлопец у каляровай кашулі.

— Хай каля цябе жонка завіхаецца! — адказала яна весела, бліскаючы вачамі і лёгка сядаючы на гладкае сваё, пашарпанае ўжо крэсла.

Але Пінчук убачыў, што яна амаль непрыкметна правяла рукой па твары, як бы сціраючы з яго заклапочаную маршчынку паміж бровамі, і падумаў, што ёй, відаць, цяжка вось гэтак, дзень за днём, стаяць тут, на сонцы, адказваючы на жарцікі мужчын, а магчыма, і заляцанні.

Ен з непрыязнасцю паглядзеў на хлопца ў каляровай кашулі, адзначыў для сябе, да чаго непрыемны, нейкі сыты, увесь у вуграх ягоны твар. I на траве разваліўся так, як дома на канапе, і вочы нібыта зацягнуты тлустай плёнкай самазадаволенасці.

— А пра ягоную жонку чамусьці не ўспамінаеш? — азваліся збоку.

— А ў яго жонкі няма, — Галіна адказала гэта, не паварочваючы галавы, па-ранейшаму лоўка падстаўляючы пад карычневы струмень бліскучыя бакалы.

— З чаго вы ўзялі, што ў мяне няма жонкі? — запытаўся Пінчук, адчуўшы нечаканае раздражненне і разгубленасць.

Цяпер усе глядзелі на яго, ён адчуваў на сабе цікаўныя позіркі, як дотыкі, таму закарцела пайсці хутчэй адсюль, але пакінуць размову ён не мог.

— Ды ўжо ж адчуваю, — коратка адказала Галіна. Дадала, ледзь усміхнуўшыся: — Па вачах відно!

I, сціснуўшы ружовыя, ледзь падфарбаваныя вусны, адвярнулася, твар яе стаў халодным і непрыступным.

Патаптаўшыся, нібы чакаючы, што яна зноў паглядзіць на яго, Пінчук няёмка павярнуўся, пайшоў, пасля азірнуўся, каб хаця кіўнуць ёй галавой, развітацца, ці што… Але жанчына стаяла да яго спіпой. Ён паскорыў крокі, пабрыў па пяску, пасля, выбраўшыся па асфальт, зноў азірнуўся… На сэрцы зрабілася моташна ад думкі, што зараз прыйдзе ў няўтульную кватэру, якая некалі так радавала іх з Вандай і была напоўнена цяплом і згодай, а цяпер была нейкай прымоўклай, нібыта пакінула яе ранейшае цяпло — сям'і і жытла…

Не, ніколі но думалася раней Пінчуку, што ён можа застацца на белым свеце адзін, без Ванды, без яе раўнівай увагі, без кахання, што сагравала ў самыя цяжкія гады, калі яны, маладыя настаўнікі, жылі на прыватнай і ўласная жыллёвая плошча ўяўлялася, як мара, амаль нязбыўная. Тады яны з вялікімі цяжкасцямі «абарахляліся», як казаў Пінчук: збіралі грошы на мэблевы гарнітур, на шубу для Ванды і касцюм для яго, і кожная новая рэч прыносіла радасць, нібы падцвярджаючы, што яны пераадольваюць прыступку за прыступкай нейкай нябачанай, але адчувальнай лесвіцы.

Ванда любіла прыгожа апранацца, амаль усё шыла сабе сама. Праўда, нечаканыя яе жаданні часам істотна вырывалі з наладжанага бюджэту істотныя сумы. Але з цягам часу набывалі рэчы ўжо без намагання. У апошнія гады Ванда нават пачала крыху транжырыць грошы, у яе шыфаньеры мільгалі каўняры, шалікі, запахла ад адзення французскімі духамі. Але ён не сварыўся: помніў тыя цяжкія гады, калі Ванда майстравала сабе кофтачкі з ягоных старых кашуль, перакройвала, пераліцоўвала паліто, з апошніх сіл цягнучы Пінчука, прымушаючы яго вучыцца, спярша ў інстытуце, пасля на курсах удасканалення настаўнікаў. Калі ён стаў дырэктарам школы, настояла збіраць на машыну, а налета яны паехалі ў сталіцу і патрацілі процьму грошай, то шыкуючы ў рэстаране, то наведваючы старых знаёмых. Цяпер ён успамінаў, што справа была не ў рэстаранах, а ў адчуванні маладосці і заможнасці, такім новым для іх, а яшчэ — у нечаканым адчуванні свабоды, таму што Уладзік паступіў у інстытут, з'ехаў у сталіцу, і яны ўпершыню зразумелі, што жыццё — гэта не спрадвечная гонка, што ёсць магчымасць спыніцца і як бы агледзецца. Тое, што раней рабілася па нейкай неабходнасці, каб не адставаць ад іншых — тэатры, карцінныя галерэі, музей, — цяпер прыносіла задавальненне. Ці то галава, вызваленая ад надакучлівай будзённасці, радасна ўбірала ўсё новае, ці справа была ў абуджанай нечаканай, але магутнай, празе абнаўлення, але з таго часу Пінчукі рэгулярна ездзілі ці ў сталіцу, ці ў суседнюю Прыбалтыку, ці на поўдзень, кожны раз вяртаючыся перапоўненымі ўражаннямі — так соты напаўняюцца маладым майскім мёдам, імкліва, паспешліва, нібы пчолы, стомленыя зімой, ніяк не нарадуюцца працы і вольнасці…

Ванда памерла нечакана: яшчэ раніцай праводзіла яго — вясёлая, як заўсёды, прыгожа апранутая, а праз дзве гадзіны ў школу прыбегла суседка, і ён, схапіўшы першую свабодную машыну, прымчаўся і ўбачыў жонку другой. Яна ляжала на канапе, бледная, з сінізнай, нікога не пазнаючы. «Інсульт», — коратка канстатавала ўрач, і ён не зразумеў, што значыць гэтае слова — не зразумеў да самага канца.

Ванда, такая імклівая, маладая, неўтаймаваная, памірала ад хваробы, якая раней наступала толькі ў пажылым узросце!

Чаго не вытрымаў нейкі кволы сасудзік: нейкай былой ягонай няўдачы, што прымусіла яе перажываць не адну ноч, ці, можа, недаяданне часоў вайны?

А можа, гэта адгукнулася раніца, пра якую неяк яму расказвала ўначы: у час вайны раніцай прыбегла да сяброўкі. Але ў хаце начавалі партызаны, і немцы, даведаўшыся аб тым, выгналі ўсіх, хто быў у ёй. Ванда прыспела к расстрэлу, яна яшчэ бачыла, як каля сцяны стаяла сяброўка, маленькі брацік трымаўся за спадніцу. Стаялі маці і бацька, і яшчэ невядомыя людзі. Выстралы пачалі касіць іх якраз у тую хвіліну, калі Ванда выходзіла з-за пуні. Кінуўшыся ў пуню, яна бачыла ўсё скрозь вузкую шчыліну ў сцяне і да самай цемры так і не змагла выйсці адтуль, хаця немцы паехалі. «Трўсілася», — казала пра гэта маці Ванды…

Яму заўсёды раней здавалася, калі ўжо прыходзілі такія думкі, што першым пойдзе ён: занадта многа перажыў, бачыў тое, што нават не магло прысніцца Вандзе, хаця розніца паміж імі была ўсяго шэсць гадоў. Ды так выйшла, што Ванда, выходзіць, адчувала ўсё навакольнае іначай, сэрца яе сціскалася больш пакутліва, адчувала болей… «Саракагадовыя цяпер паміраюць часцей, яны ж і ў санаторыях цяпер ледзь не большасць», — гаварыла ўрачыха, нібыта спрабуючы пераканаць яго, суцешыць тым, што смерць Ванды — не выключэнне, дзікунства, не катастрофа!

Ён неяк адразу пасталеў, заціх, нібыта ўжо не хацеў ці не мог хаця зрэдку адчуваць і перажываць вострае пачуццё вернутай маладосці, позняе, горкае і разам з тым жаданае.

Знешне ён амаль не змяніўся — высакаваты, худы, з прыкметнай сівізной, з нетаропкасцю слова і справы, і толькі вопытны, уважлівы позірк мог заўважыць у яго засяроджанасці нейкую разгубленасць, як быццам ён прыслухоўваўся да нечага — нечага, што пастаянна адыходзіла, выслізвала з рук…

I гэта сапраўды было так. Тым, што адыходзіла — з болем, з пакутай — было іх сумеснае жыццё з Вандай. Ён жахаўся: нават воблік, голас, смех яе апошніх гадоў губляліся, выслізвалі з ягонага жыцця, нібыта ўсё, чым была для яго жонка, знікала ўвогуле, правальвалася ў агромністую, страшную бездань, адкуль дыхала на яго холадам, адкуль ніхто I ніколі не вяртаецца — ён разумеў гэта з новай празорлівасцю, дзівячыся, што раней проста не думаў пра гэта. I разам з тым ярка ажывала мінулае, як быццам Ванда хацела бачыцца яму толькі маладой, лёгкай, жаданай. Не той спадарожніцай жыцця, з якой яны, быццам запрэжаныя ў воз, пераадольвалі жыццёвыя перавалы, а той, што, аднойчы ўварваўшыся ў жыццё, паклікала некуды вечнай, зваблівай жаночай прыцягальнасцю…

Вяртаючыся дадому, ён цяпер часам думаў нязвыклае: што ёсць прыгажосць, чаму прымаюць яе так неаднолькава, чаму ўвогуле жыве яна нейкім сваім, невядомым, патаемным для простых людзей жыццём?

Неяк, не заўважыўшы яго, сказаў хтосьці з мужчын пра Ванду, што яна нагадвае лісіцу: гнуткасцго цела, зманлівасцю гаворкі і паводзін. Пінчук усміхпуўся. Менавіта гэта больш за ўсё і падабалася яму ў жошцы — вішаватая, яна як бы зачароўвала яго наноў: церлася аб шчаку, мурлыкала, дагаджала ў кожнай дробязі. Можа, таму патаемна і не любіў ён жанчын дзелавых, рэзкіх, жорсткіх, нечым падобных да мужчын, якія і руку працягвалі гэтак, як мужчыны, і моцна паціскалі руку, гэтак жа, як мужыкі. Такіх жанчын у школе пасля вайны было шмат. Разлютаваныя адзінотай і цяжкасцямі, яны часта сварыліся, і ён, дырэктар, стамляўся ад неабходнасці іх мірыць. Таму ён заўсёды імкнуўся дадому, дзе было ціха і ўтульна, кожная рэч дыхала гаспадарлівасцю і клопатам. Багата карункавых покрываў; падчас абеду ці вячэры на стале былі бялюткія пакрухмаленыя сурвэткі. Нядзелю ж святкавалі з самаварам і пірагом. Тады такі быт называлі мяшчанскім, сурвэткі высмейвалі, але Пінчук цвёрда трымаўся звыклага, адно толькі рэдка запрашаў да сябе калег са школы. Тым больш што працавалі там амаль адны жанчыны.

З гадамі яны мяняліся: праз некалькі гадоў з'явіліся настаўніцы з трывалымі універсітэцкімі ведамі ў вузенькіх кароткіх спаднічках, з узбітымі валасамі, якія ліха гулялі з вучнямі ў настольны тэніс і паціху курылі ў туалетах. У настаўніцкую пастаянна званілі маладыя хлапечыя галасы, настаўніцы ў размовах сыпалі незнаёмымі імёнамі Джойса, Кафкі, Сэлінджэра, а на педсаветах спрачаліся не толькі з калегамі, а нават і з прадстаўнікамі гарана, бянтэжачы бывалых чыноўнікаў спасылкамі на вялікіх.

Неяк Пінчуку пазванілі нават з аддзела міліцыі — дружыннікі затрымалі на танцавальнай пляцоўцы маладую пару, што танцавала яшчэ невядомы ў гарадку твіст. Маёр, з'едліва націскаючы на слова «педагогі», прасіў прыняць належныя меры, пагражаючы напісаць пра дрэнную работу з моладдзю. З маёрам дырэктар быў добра знаёмы, і той, канешне, нікуды не стаў бы пісаць, але Пінчук усё ж пагаварыў з маладымі калегамі, не спадзеючыся на гэтую гаворку. Дый гэтае пакаленне настаўніц надта ж хутка абзавялося спадарожнікамі жыцця, паспакайнела. Праўда, некаторыя пары хутка і распаліся — відаць, у гарадку ўсё ж не хапала мужчын, — але ранейшыя скідвальніцы ўсё роўна былі занятыя хатнімі і сямейнымі клопатамі. Цяпер яны болей званілі ў суседнія школы, сварыліся па тэлефоне на ўласных дзяцей, а ім на змену, але ўжо не пакаленнем, а неяк цішэй, па адной, сталі прыходзіць іншыя дзяўчаты — спакойныя, ураўнаважаныя, багата, нават раскошна, апранутыя, а ў тэлофонных размовах замільгалі зноў нячутныя раней словы: «штроксы», «джынсы», «Марлбара»… Гэтыя дзяўчаты не спяшаліся замуж, яны ўпэўнена праводзілі ўрокі, не спрачаліся з начальствам, і не было ў іхніх вачах неспакойнага тамлення і агня папярэдніц…

…Цяпер, калі надаралася Ісці па той вуліцы, Пінчук збянтэжана, быццам яго ў нечым абвінавачвалі, ківаў галавой Галіне, якая заўсёды бачыла яго набліжэнне, і заўсёды знаходзіла час, каб усміхнуцца яму, сказаць нешта пра надвор'е. Пастаянныя яе кліенты, відаць, таксама заўважылі, што ёсць паміж гэтымі двума нейкая, хай і тонкая, нітачка, таму што аднойчы той жа хлопец у каляровай кашулі — здавалася, ён і не здымаў яе ніколі — крыкттуў яму здаля:

— Ты б ёй спатканне назначыў, ці што!

Хтосьці засмяяўся, хтосьці зацікаўлена паглядзеў на прадаўшчыцу, а яна залілася гарачай чырванню і нават не адказала хлопцу, затое Пінчук раптоўна падумаў, што ён, той хлопец, усё ж нечым сімпатычны., I — нібы апякла думка: а што, калі папраўдзе прызначыць спатканне? Але як падысці, што сказаць? Лёгка пажартаваць, прызначыць спатканне як бы мімаходзь? Ён забыўся, як лёгка гэта было калісьці, і пакута, разам з сорамам і шкадаваннем нечага, напоўніла ягонае сэрца.

I ўсё ж праз некалькі дзён, прыкінуўшы, калі яна заканчвае работу, ён падышоў да яе. Жанчына, скінуўшы халат, складвала яго ў сумку. Яна нічога не спыталася, толькі, ускінуўшы вочы, моўчкі ўсміхнулася поглядам і лёгка пайшла па вуліцы, крыху спяшаючыся, каб не адставаць ад ягонай размашыстай хады.

— Стаміліся? — спытаўся ён нарэшце.

— Ды ўжо ж. Гэтая работка — не радасць, — адгукнулася яна.

Цёмная жакетка, з-пад каўняра якой выбіваўся какетлівы краёчак хусткі, рабіла яе постаць стройнай, амаль дзявочай. На ёй была вузкая шэрая спадніца, ногі, як заўсёды, абутыя ў прыгожыя пантофлікі, але сёння раптам Пінчук заўважыў, што збоку, каля вялікага пальца, на пантофліку была акуратная латка.

— Навошта ж вы пайшлі сюды? — спытаўся ён зноў і тут жа пашкадаваў аб гэтым, бо пытанне прагучала неяк нялоўка, нязграбна. — Я ж гэта… проста хацеў сказаць, што вы, мабыць, маглі адшукаць і іншую работу.

— Не такую, як прадаўшчыца? — засмяялася яна. — Гэтую работу, між іншым, не кожнаму давераць.

— Чаму? — зноў пытанне прагучала наіўна і няўклюдна, ён зразумеў гэта па яе твары.

— Таму што тут кантролю амаль ніякага, а пены шмат, — крыху іранічна загаварыла Галіна. — А з пены нават замак можна пабудаваць. Што, не верыце? Ну, не замак, дык катэдж, з гаражом, з фінскай лазняй…

— Вы… вы таксама ашукваеце людзей? — чамусьці шэптам сказаў Пінчук. Кроў кінулася яму ў твар. Галіна пазірала на яго насмешліва.

— Божа, гэтыя педагогі! — ціха засмяялася яна. — Слова якое тут жа… не пашкадавалі!

— Я проста спытаўся, — амаль прашаптаў Пінчук, ужо шкадуючы, што пайшоў за ёю. I жанчына, нібы адчуўшы ягоны настрой, прагаварыла больш мякка:

— Шкадуеце, што загаварылі пра гэта?

— Не, чаму ж! — пачаў ён апраўдвацца, але яна перабіла яго.

— Можаце паверыць, мая фотакартка на Дошцы гонару вісіць. Не першы год. I на кожнае свята — падзякі. Мне, Іван Пятровіч, толькі гэта і засталося — ва ўдарніцах хадзіць. — Горыч прагучала ў яе словах, і ён прымоўк, а пасля спахапіўся:

— Адкуль вы ведаеце мяне — і па бацьку нават?

— Я вас даўно ведаю. Так даўно, што ого!

— А я… — ён спыніўся, больш пільна ўгледзеўся ў яе, — я вас пе прыпамінаю.

— Ды як было запомніць, нас шмат было, — сказала яна, і ён задумаўся: можа, яна вучылася ў іх школе? Не, гэтага не магло быць — сваіх выпускнікоў ён ведаў амаль усіх, абавязкова ўспомнілася б хаця якая рыса.

— Не старайцеся, не ўспомніце, — прагаварыла жанчына крышку як бы разачаравана. — А я якраз вам свой букет уручала — белыя вялікія такія гваздзікі. Мы з мамай іх на рынку выбіралі, каб самыя лепшыя былі. Мама вельмі клапацілася, каб у мяне было прыгажэйшае, лепшае…

I дадала ўжо са смехам:

— А вы мяне за тое ў галаву пацалавалі.

— Калі гэта было?

— Даўно… — сум, як цень, пабег на яе твар. — Часам здаецца, што зусім у другім жыцці. У Дзень Перамогі.

— А ўсё ж? — ён дапытваўся, як быццам пільна трэба было аднавіць усе падрабязнасці іх даўняй сустрэчы, калі яна, відаць, была яшчэ школьніцай.

— Я тады ў сёмы клас хадзіла, — працягвала Галіна. — Упершыню даверылі кветкі ўручыць ветэрану. Я ж раней троечніцай была, а тут вырвалася амаль у выдатніцы.

Ён спрабаваў успомніць, пра які Дзень Перамогі яна гаворыць. Ды іх было ўжо не так і мала, тых святаў. Дзесяцігоддзі напластоўваліся адно на адно, жыццё пайшло з паскарэннем. Праўда, у тыя дзесяць — пятнаццаць гадоў назад, пра якія яна гаворыць, ён дужа здзіўляў усіх сваім занадта маладым для ветэрана выглядам. Пінчук прывык да здзіўлення: не кожнаму будзеш расказваць, што на вайну пайшоў шаснаццацігадовым, быў разведчыкам, а пасля камандзірам разведкі ў партызанскім атрадзе. I хаця двойчы паранены, узнагароджаны ордэнам, не кожнаму пакажаш блізны на целе. Дый узнагароды свае доўгія гады ўвогуле не насіў — не тое каб саромеўся, але неяк не прынята гэта было ў тыя гады. Занадта многа было тады хлопцаў, якім грудзі трэба было пашыраць, каб змясціць усе ўзнагароды. З гадамі франтавікоў заставалася ўсё меней, і апошнія гады, усё болей і болей прыкметна, стала назірацца нейкае як бы аднаўленне мінулага, цікавасць да яго. Нібыта нешта скранулася ў самім часе ці пачынаўся нейкі новы віток спіралі — але ўзнагароды вымаліся з запаветных шкатулак, новая плынь мемуарнай літаратуры прабівалася на старонкі выданняў, ажывала тое, што, здавалася, крэпка засела ў тым, даўно мінулым, але незабыўным часе маладосці…

I цяпер, гледзячы на яе ружовы, з дробненькімі маршчынкамі твар, ён адчуваў, якія немагчымыя напластаванні часу аддзяляюць іх адно ад другога.

Калі яна падбягала да яго сямікласніцай, Уладзік хадзіў у чацвёрты-пяты клас, а яны з Вандай толькі пачалі жыць у дастатку, хай сабе і невялікім. Каб была яна жывою, ён бы, каненше, не пакутаваў ад адзіноты, а пачуваў бы сябе яшчэ маладым, поўным сіл, жаданым…

Яна спынілася, зазірнула яму ў вочы і зноў усміхнулася, як тады, калі насоўкай выцірала пляму. Усміхнулася так, нібы ведала сілу сваёй усмешкі, сваёй жаноцкай абаяльнасці. I зноў яму стала нечакана добра і лёгка на душы.

— Вы ж і зараз яшчэ малады, Іван Пятровіч, — вымавіла яна пераканаўча. — Праўда, дальбог, малады…

Яны і не заўважылі, што сонца амаль схавалася за невялікімі шэрымі хмаркамі, і толькі калі пырснулі на цёплы пыл, на цяжкія сонныя вішні за агароджамі першыя кроплі дажджу, абодва пачалі разгублена азірацца па баках, быццам не ведаючы, што ж цяпер рабіць.

Галіна рашуча пацягнула яго за руку.

— Хадземце туды! — Яна паказала на цяжкую драўляную браму з масіўным навесам. — Хутчэй, зараз хлыне!

Яны памкнуліся да брамы. Дождж таксама нібыта кінуўся за імі, спрабуючы нагнаць адзінокіх на гэтай напаўвясковай вуліцы мужчыну і жанчыну.

Пінчук, хаця і падумаў спачатку, якой жа абаронай можа быць ім гэтая брама, аднак цяпер, стоячы пад навесам, пераканаўся, што кроплі амаль не дастаюць іх. У глыбіні двара тым часам заліўся звонкім, крыху пакрыўджаным брэхам невялікі сабака.

— Што ім тут ахоўваць, ды яшчэ з сабакам? — здзівілася Галіна.

Яна паспрабавала ласкава загаварыць з сабакам, але цюлька, улавіўшы, мабыць, ненатуральнасць ласкавага яе голасу, заліўся яшчэ больш адчайным віскатам, так што з суседняга дома выйшла старая і, нягледзячы на дождж, спрабавала разгледзець, на каго брэша сабака.

— Як што ахоўваць? Вунь агарод які, а вунь і гараж! — прыжмурыўшыся, Пінчук азіраў глухую агароджу, абцягнутую зверху дротам. — У вайну, бывала, пакуль дастукаешся ў такую хату!

Яны стаялі, шчыльна прыціскаючыся да драўлянай брамы. Дождж, малады, па-летняму хуткі, змываў з сонных дрэў ускраіннай вуліцы мяккі пыл, барабаніў па дахах, пеністымі струменьчыкамі ўжо бег па вуліцы.

Запахла вільготнай зямлёй. Сабака змоўк, толькі час ад часу глуха і непрымірыма бурчаў з будана. Першыя промні сонца выпырснулі з-за шэрых хмар, і вокны суседняй хаты заблішчалі, абмытыя кароткімі, пругкімі струменьчыкамі. Тоўстыя сакаўныя касачы стаялі, выцягнуўшы вострыя трохгранныя лісты, па якіх іскрыліся кроплі вады.

Пінчук стаяў, адчуваючы, як раптоўна рассунуліся межы акружаючага. Свет паўставаў перад ім такім маладым, яркім і напоўненым, у ім было так многа цяпла і азоранасці, што ў яго раптоўна сціснулася сэрца, як у адзінокага вандроўніка, што нечакана зазірнуў у чужую хату падчас вяселля ці ўрачыстасці.

Няўжо на самай справе прайшло ўсё, што наканавана, няўжо ён толькі госць на гэтым вечным балю жыцця? А можа быць, можа быць… ён не дагаварыў, баючыся сагнаць, як птушку, надзею… не, толькі прывід надзеі на тое, што свет не замкнецца вакол яго нябачным колам адзіноты і бязлітаснасці? Чаму ж тады побач яна, гэтая маладая жанчына, — ледзьве прыкметная ўсмешка дрыжыць на пульхных вуснах, тонкія бровы здзіўлена прыўзнятыя, быццам і яна ўпершыню бачыць наўкол сябе такую прыгажосць і дзівіцца на яе. I гэтае здзіўленне ўпрыгожвае яе яшчэ болей, яшчэ болей маладою выглядае яна цяпер, пасля дажджу, нібыта і ен змыў з яе нешта маладымі сваімі струменьчыкамі. Удзячнасць да яе за тое, што яна нібыта наноў падарыла яму даўно забытае, нібыта астыглае адчуванне прыгажосці навакольнага, ахапіла Пінчука з раптоўнай сілай, і ён усё не кранаўся з месца, як бы баючыся, што яно знікне, растворыцца ў гэтым шчодрым летнім дні, як здань…

Час, які здаваўся застыглым і знямелым, зрушыўся, і імкліва, нібыта наганяючы адзін аднаго, паляцелі дні. Цяпер было дзіўна, няўжо ён мог раніцамі не адкрываць вачэй, цягнуць момант прабуджэння, не жадаючы вяртаць сябе ўсяму, што абкружала. Цяпер ён ускокваў хутка, яшчэ на дасвецці, і найчасцей ішоў на базар шукаць кветкі для Галіны — вільготныя, цяжкія півоні, высокія ганарлівыя калы, палымяныя, з пругкімі пялёсткамі цюльпаны. Між ім і Галінай усё яшчэ нічога не было акрэслена, а між тым бачыць яе штодзень станавілася такой жа неабходнасцю, як кожную раніцу прабірацца між прылаўкамі, запоўненымі ўсімі фарбамі беларускага лета — ад ружовых да цёмна-барвовых, выбіраць і адчуваць, як адкрыццё, жывую, трапяткую сілу кожнай кветкі…

Першага верасня Галіна ўпершыню сама прынесла яму кветкі, бы па нейкаму маўкліваму ўгавору. I, закончыўшы работу, яны паехалі за горад і доўга блукалі па бярэзніку, што пачынаў абсыпацца. Абодва маўчалі. Ён думаў пра тое, што абавязкова павязе яе хутка, дзесятага верасня, на самае дарагое яму месца, і гэта павінна нарэшце нешта вырашыць, як быццам без той паездкі вырашыць усё, што цяпер звязвала іх, было немагчыма.

Дзесятага верасня была нядзеля, і, прачнуўшыся, Пінчук доўга ляжаў, гледзячы, як набірае сілу бледнае світанне, слухаючы, як ірвуць паветра звышгукавыя самалёты. Кожны год у гэты дзень ён быў там, на месцы далёкага бою, сядзеў каля гаю доўга, так доўга, што кожны раз рабіў намаганне, каб адарвацца, каб знайсці сілы паехаць назад, бо іначай ён урасце ў зямлю навечна, як ураслі магутныя дубы, у целах якіх гудуць і ныюць даўнія асколкі.

Сёння Галіна паедзе разам. Ён адчуваў — яна павінна ехаць. Чаму — не пытаўся ў сябе, толькі ведаў — усё сапраўды можа рашыцца толькі там.

…Яны ехалі палову дня. Цёмна-шэрая стужка шашы размотвала і размотвала перад імі сваю вузкую прастору, блакітная смуга вісела над пералескамі, прыціхлымі і задуменнымі, якія нібыта рыхтаваліся да чагосьці таямнічага, важнага. На палях пачалася ўборка бульбы, і пах цёплай разварочанай зямлі ўрываўся ў кабіну, перамешваючыся з гаркавым дымам, што паволі плыў з далёкіх палёу, дзе палілі бацвінне. Зямля святкавала вызваленне ад цяжкай працы, і залацістымі шапкамі стаялі на апусцелай пожні стагі.

Пінчуку ўспаміналася, як хлапчуком бегаў ён па калючай пожні, прымінаючы тоўстыя сцябліны загрубелымі за лета нагамі, адчуваючы прахалоду зямлі і яе ціхую ласкавасць. I тут жа ўбачылася, як пасля, праз некалькі гадоў, ён поўз па ёй жа — толькі цвёрдай, здзічэлай, незааранай, заклінаючы яе расступіцца, абараніць ад кулі і асколка, да смяротнага жаху не хочучы навек застацца тут, на полі, сярод дубоў, пад вечным небам, такім няласкавым і халодным.

Тады яму было шаснаццаць гадоў, ён быў самым маладым у атрадзе і паспеў наглядзецца на смерці, але ніколі яна, Смерць, не падпаўзала да яго так блізка, не прымушала сціскацца кожнай жылкай і нервам, як там, на той зямлі, каля дубоў. Ён нікому не змог бы расказаць, перадаць той шалёнай прагі да жыцця, што ахапіла яго, калі поўз ці бег кароткімі перабежкамі, страляючы, калоцячыся ад нянавісці да тых, хто хацеў затушыць гарачы, пранізлівы агонь жыцця, хто хацеў, каб пырснула па бляклай асенняй зямлі яго кроў, адбіраючы ў чорную бездань усё, што было ў ім адзінага, непаўторнага… Але яму было суджана сустрэць Ванду, пражыць з ёю жыццё, вырасціць сына і зноў сустрэць жанчыну, якая нарадзілася пасля таго, як ён поўз каля дубоў, змагаючыся за жыццё. Яму яшчэ суджана было вучыць, вырошчваць пакаленні школьнікаў, бачыць, як уваходзяць яны ў магутную плынь Часу, то борсаючыся, то падпарадкоўваючы яго сабе. Ён доўга перажываў, калі той ці іншы вучань не выконваў свайго назначэння, ці то запіваючы, ці губляючы волю і ўпраўленне сабой. I, як ніколі, з пранізлівай яснасцю ён бачыў зараз, што Галіна як быццам таксама выпала з гэтай плыні і цяпер бездапаможная, разгубленая і як бы аглушаная. Ён ведаў: муж пакінуў яе, жыве яна з сынам адна — цяжка і неўладкавана. Але ён адчуваў таксама, што паміж імі, нягледзячы на сустрэчы, жыве нейкая насцярожанасць, што Галіна нібыта таксама і чакае, і баіцца размовы.

Вельмі хацелася ўбачыць яе такой, якой яна была ў той дзень: лёгкая, наіўная, з белымі гваздзікамі, што прыціскала да грудзей. Але, і разглядаючы фотакарткі дзяцінства, не мог выклікаць у памяці той вобраз — уставалі другія, зусім іншыя хлапчукі і дзяўчаты, і чамусьці гэта злавала яго, як быццам пільна трэба было ўзнавіць і неяк сутыкнуць тыя пласты часу, што звялі іх так даўно, так неадчувальна, так неспадзявана…

Яна сядзела побач, напружана гледзячы ўдаль, думаючы пра нешта сваё. Так і ехалі моўчкі. Каля пясчанага насыпу, дзе пачыналіся каржакаватыя, з мядзянымі стваламі сосны, ён павярнуў направа, на лясную, у выбоінах дарогу. Машына пайшла больш павольна, павеяла з бакоў водарам зацененай, засыпанай хвояй зямлі. Але дарогу няяркае асенняе сонца паспела высушыць, і дробны белы пясочак закурыўся пад коламі, калі яны, буксуючы, адольвалі апошнія кіламетры.

Тут быў пералесак, і, нібыта адцяняючы яго, каля кустоў летам, відаць, раслі буйныя сцябліны іван-чаю. Зараз, восенню, пышныя чырванаватыя суквецці высахлі, на сцяблінах тырчалі белыя, як застыглая пена, султаны, і ад таго пералесак здаўся Пінчуку стомленым і як бы пасівелым. Але лістота на дубах, нягледзячы па жаўцізну, была яшчэ моцнай, вяршаліны пераможна залаціліся ў яркім святле, і дзе-нідзе чырванелі кусты глогу. Дарогу перагарадзіла сасна, вырваная з коранем — відаць, пасля нядаўняй навальніцы, і Пінчук, выходзячы з машыны, уздыхнуў глыбока, з натугай.

— Тут, відаць, бываюць нячаста? — спыталася Галіна, разам з ім згінаючыся, каб адцягнуць убок доўгі тонкі ствол. Яны ўзяліся за яго разам і гэтак жа разам, не згаворваючыся, паднялі цяжкаватую, набраклую вільгаццю вяршаліну, як быццам аб'ядноўваў іх нейкі агульны рытм.

Пасля яны зноў ехалі і спыніліся нарэшце на ўскраіне лесу, каля самага старога, прысадзістага дуба. З паўночнага боку ён быў калісьці цяжка паранены, пакрывіўся і рос цяпер крыху схіляючыся на поўдзень, горбячыся, як чалавек, стомлены пастаяннымі болямі. Нехта летам расклаў пад ім вогнішча, і па целе яго папаўзлі ўверх чорныя падпаліны. I ўсё роўна ён быў прыгожы — крона яго парыла ўверсе прасторна і незалежна, магутныя галіны раскінуліся над зямлёй, як абдымаючы ўсё навокал.

— Крыху правей — і гэты снарад мяне б тут паклаў,— ціха сказаў Пінчук, паказваючы на яміну, што была бачна пасярэдзіне дуба. — А ён, бачыш, на сябе яго прыняў.

Ён быў сёння асабліва негаваркім, і Галіна, нахмурыўшы бровы, усё глядзела на яго, як бы вывучаючы ці чакаючы нечага. Штосьці нават жорсткае было ў яе вялікіх бліскучых вачах. Ён пражыў жыццё, у якім былі гады вайны, у яго гады ўмясцілася ўсё яе існаванне і яшчэ нешта — вялікае, невядомае для яе: цэлых дваццаць гадоў, на якіх ён старэйшы!

Амаль што два яе жыцці… А паглядзець — і не скажаш, каб стаміўся, каб мог так, як яна, часам праклінаць усё навокал, адчуваць гады як шэрую, прыпыленую наскрозь палявую дарогу, якая будзе вось так адзінока і аднастайна віцца, знікаючы некуды ўдалечыні… Іх раздзялялі не толькі гады. Што рабіла яна? Кахала, звяргала куміраў, хадзіла на танцавальныя вечары і ўсё хацела ад жыцця нечага незвычайнага: не то прынца, які павязе яе, нібыта Асоль, у далёкія райскія мясціны, не то героя, за якім паедзе куды заўгодна! А было ўсяго толькі — нараджэнне дзіцяці, рэўнасць, бязглуздыя скандалы і — паступова — адчуванне нейкай беспрасветнасці.

Але ж ўсё магло быць іначай, магло быць асветлена нейкім святлом, напоўнена глыбокім сэнсам — такое азарэнне было, калі бегла з букетам белых кветак да трыбуны! Сярод усіх твараў выдзеліла аднаго яго — сівыя валасы, мяккія, добрыя маладыя вочы — і доўга пасля адчувала пацалунак па галаве, на праборы, якім мама ў той дзень раздзяліла яе валасы, каб заплесці ў косы святочны белы бант. Дарога жыцця ляжала перад ёй такой вялікай, светлай, душа была так напоўнена цяплом і дабрынёй! Чаму ж пасля ўсё гэта некуды падзелася, чаму на змену прыйшло ачарсцвенне, якое яна ўсё стараецца пераадолець і не можа? Няўжо яно нарасло, прыкіпела да душы навечна?!

I раптам нешта як нахлынула на яе — убачыла шаснаццацігадовага падлетка, які паўзе, бяжыць па полі, ратуючыся ад смерці, што слепа і прагна шукае яго! Слёзы пакаціліся па твары, яна хутка торкнулася ў кішэню, шукаючы насоўку, і адвярнулася.

— Ну што ты… — ён падышоў, абняў за плечы.

— Знаеш… — яна гаварыла парывіста, з усхліпамі.— Майму сыну таксама… праз тры гады… будзе шаснаццаць.

Пінчук здзівіўся, не адразу разумеючы.

Яна плакала, а ён бачыў, што светлыя вочы Галіны не цьмянелі — наадварот, нібы нейкая заслона сыходзіла з твару, які рабіўся мяккім, даверлівым.

I тады ён раптам ясна ўбачыў і ўспомніў тую дзяўчынку, што бегла да яго праз плошчу, і яшчэ ярчэй успыхнула ў памяці — тады нядаўна прайшла навальніца, і пад небакраем толькі што паказалася буйная, рознакаляровая, абмытая дажджом вясёлка…