Перакат

Зачараваная півоня

Трэці дзень ішлі дажджы, і дзяўчаткі, што кватаравалі ў Веры, прыходзілі запэцканыя вязкай карычневай глінай, з чырвонымі замерзлымі рукамі, якімі яны цэлы дзень корпаліся ў зямлі, выбіраючы бульбу. Веры дзяўчаткі падабаліся, асабліва адна са студэнтак, Галя — ціхая, нясмелая дзяўчына з доўгімі русымі косамі, у пушыстым світэры шчыльнай хатняй вязкі, які ладненька ляжаў на яе худзенькіх плячах. Другая, Аня, была байчэйшая, прыходзячы, рагатала, расказвала пра ўсё, што адбывалася на полі, прытым з гумарам, умеючы ўбачыць смешнае ці недарэчнае. Бабка Аўгіння палюбіла болей Аню — тая, павячэраўшы, сядала бліжэй да яе, з цікавасцю гледзячы, як белыя касмылі поўсці ператвараюцца ў тонкую, зграбную нітку. Вера, хаця жыла ў хаце ўдзвюх з цёткай, якую звыкла клікала бабуляй, трымала карову і авечак, робячы, як сама казала, сабе клопат. У вёсцы кароў ужо трымалі нямногія, бо ў саўгасе была ферма, а для ўласнай каровы даставаць і рыхтаваць сена было складана. Але Вера не ўяўляла сабе жыцця без сваёй Красулі, без яе ціхага мыкання на досвітку, без ласкавых дотыкаў шурпатым языком, нетаропкасці, з якою ішла карова ў хлеў, не чакаючы, пакуль яе туды загоняць. Вера ўвогуле любіла ўсё жывое — заядла, самаахвярна, як быццам усё жывое, што тыцкалася, мітусілася, корпалася каля хаты, мацней звязвала яе з жыццём, лягчэйшай рабіла адзіноту. Галя некалькі разоў прасілася разам з ёю ў хлеў, каб падаіць Красулю, і карова, на вялікае здзіўленне, падпусціла дзяўчыну да сябе і цярпліва стаяла ўвесь час, чакаючы, пакуль тонкія Галіны пальцы не вызваляць яе ад цяжкага, што напаўняла ўсё яе вялікае вымя, малака.

— Глянь, слухаецца цябе, дзеўка! — здзівілася Вера, і худы, пасечаны маршчынамі твар яе засвяціўся ўсмешкай. — Гарадская, а даіць адкуль умееш?

— У цёткі карова ёсць, вось і навучылася, — Галя ласкава пагладзіла карову, падняла вядро.

— А дзе ж твая цётка? — працягвала роспыт Вера. Ёй было прыемна гаварыць з дзяўчынай, і яна не спяшалася ў хату.

— На Алтаі, цёця Вера.

— Гля-я, ажно на Алтаі! А ці там таксама кароў трымаюць?

— Чаму ж не? Там лета яшчэ больш гарачае, чым у нас, — Галя апусціла вядро, Красуля падышла да яе, ласкава тыцнулася пысай у спадніцу.

— Няўжо? — Вера дзівілася гэтаму, як цуду. — А дзе ж бацька з маткай?

Галя апусціла вочы, нагнулася, зняла з вядра доўгую саломінку.

— Маці няма, памерла ў мінулым годзе. А бацька… Вера падышла да дзяўчыны, перахапіла вядро.

— Ты, калі цяжка, не кажы. Я ж не вымагаю, дзе, што… Проста цікава.

— Ды не, вам я скажу! Ён… ён за бойку ў турме сядзіць. Калі мама памерла, яго і пасадзілі.

— У турме! — Вера са спачуваннем глядзела на Галю. Пэўна ж, не за так туды садзяць. Што ж ён нарабіў, гэты невядомы Галін бацька?

— Ды нічога асаблівага не зрабіў. Проста пасля смерці мамы стаў такі… ледзь што не так, раздражняецца. А пасля сябры не тое сказалі, вось ён і распачаў усё гэта. I міліцыі не паслухаўся…

— Мая ж ты дзяўчынка! — Вера хацела пагладзіць Галю па галаве, але пасаромелася. Дый рукі не прывыклі да таго — гладзіць кагосьці па галаве. Дзяцей сваіх не было, а чужыя, у сябровак, даўно выраслі. Дый яшчэ пабаялася Вера, што рукі яе шурпатыя, яшчэ зробіць дзяўчыне балюча… Але з таго дня яна заўсёды старалася то пакласці Галі лінші блінок на сняданне, то ўзбіць падушку ёй на ноч, калі дзяўчаты клаліся спаць на шырокім ложку, што днём быў застаўлены вялікімі пуховымі падушкамі. Вера ганарылася сваім ложкам. Спраўляла ўсё да яго так, як маці некалі, рыхтуючы ёй пасаг: коўдра была пуховая, падбітая малінавым атласам, падушкі таксама. Для іх ірвала пекалі пер'е не спяшаючыся, павольна, каб не трапілася дзе колкае, так, як выбіраюць ці вышываюць для вяселля. А як справіла ўсё, раптам расхацелася ёй чамусьці спаць на тым ложку, і клалася звычайпа з бабкай на печ, а ложак стаяў пышны, акуратны, але нейкі халодны. I цяпер Веры было прыемна, што студэнткі, кладучыся спаць, абавязкова скажуць пра ложак ці пярыны нешта прыемнае, што ныраюць у яго з асалодай, а раніцай, калі яна сама пачне перасцілаць ложак, у ім будзе захоўвацца духмянае, жывое цяпло, ад якога нават капронавыя покрывы на падушках, здаецца, згубілі сваю былую, нежылую пыхлівасць. Ну што ж, і рэчам, відаць, патрэбны захапленне, цеплыня, пяшчота, нават яны, рэчы, без таго старэюць, зношваюцца альбо робяцца нялюдскімі, як пазбаўленыя цеплыні людзі…

— Мы ў вас, цёця Вера, жывём, як у раі! — смяялася Аня. — Дзяўчаткі нам зайздросцяць, кажуць, што ў вас лепшая хата ў вёсцы.

— Ну, ужо і лепшая! — з задавальненнем адказвала Вера. — Вось у Цеплюкоў хата дык хата — як шклянка, звонкая ды вялікая!

— Дык тут справа не ў тым, вялікая ці не! — адгукнулася Аня. — Тут усё ў тым, ці добра жывецца ў ёй!

— Дык не дзіва! — уступала ў гутарку бабка Аўгіння. — Такую работніцу, як наша Вера, яшчэ пашукаць. Хата блішчыць, як вылізаная. Эх, быў бы тут мужык, Мікола ці Іван!

— А хто гэта — Мікола, Іван? — спыталіся неяк дзяўчаты, бо імёны аднаго і другога часта ўспаміналіся ў хаце.

— Мікола — брат яе, — кіўнула бабка Аўгіння на Веру. — А Іван…

— Не трэба, цётка! — пачырванела Вера, і дзяўчаты са здзіўленнем убачылі, як успыхпулі яе шэрыя, з чырванаватымі абадкамі стомы вочы, як прасвятлела і тут жа зноў, як шэрым попелам, зацягнулася яе аблічча.

— Іван — жаніх, — бабка гаварыла крышку шапялявячы, але погляд маленькіх быстрых вочак з жоўтымі маршчыністымі павекамі быў цвёрды і ўпэўнены. — Ды які! Першы хлопец у Рубяжэвічах! Ды і Верка была — царыца, а не дзеўка!

— Перастаньце! — павысіла голас Вера. Яна ўстала, пайшла да печы, грымнула чарпаком, набіраючы новую талерку куляшу. Аня і Галя пераглянуліся, здзіўленыя прасторай часу, якая адкрылася перад імі раптоўна. Там, у тым вымярэнні, пра якое яны ніколі і не думалі, як усе маладыя, цвёрда верачы, што свет нарадзіўся разам з імі, шэрая, стомленая, з журботным поглядам цётка Вера была, аказваецца, прыгажуняй. Галя хутка глянула на люстэрка, устаўленае ў дзверы шафы, як быццам спадзявалася ўбачыць там тое, пра што расказвала старая Аўгіння, але адвяла вочы і змоўчала. Аня, якая нешта хацела сказаць, таксама толькі глытнула паветра і борзда ўзялася за кулеш. У хаце запанавала маўчанне, якое зноў парушыла бабка Аўгіння.

— Праўду кажу, дзяўчаткі: кожная з вас хаця і пава, але вось яна была… не параўнаць нават і з вамі. Дай бог, каб вы гора не зналі! — уздыхнула яна. — Маўчу, маўчу!

Гэтае апошняе слова адносілася да Веры, якая зноў памкнулася нешта сказаць. А пасля цэлы вечар у хаце было ціха, адно гаманіў на розныя галасы тэлевізар.

Назаўтра, ідучы з Галяй да адрыны на краі вёскі, дзе збіраліся студэнты, Аня ўспомніла ўчарашняе.

— У нас, што ні крані, усюды вайна, вайна, вайна! Сорак гадоў прайшло, а ўсё помняць пра яе.

— Я і хацела б ведаць, што там было, але неяк няёмка пытацца, — Галя шчыльней захінула на грудзях плашчык. — Толькі мне здаецца, што Вера і сапраўды была прыгожай. У ёй і цяпер ёсць нешта… мяккае, ціхае.

— Таму і ў дзеўках засталася, — падхапіла Аня. — Не, я не такая. Калі б тут усяго адзін хлопец быў, той бы маім быў, пэўна.

— А Красуля ведаеш колькі малака дала! — пачала гаворку Галя, якой не хацелася гаварыць пра хлопцаў, таму што яна, па-першае, саромелася ўвогуле многа гаварыць пра іх, а па-другое, крыху пабойвалася вострага языка Ані, якая магла нешта і перавярнуць, перакруціць у размове і пасля бязлітасна выставіць гэта на агульнае абмеркаванне.

— А вунь Віцька за намі бяжыць, — весела азірнулася Аня, і яны, забыўшыся на ўсё, пачалі гаварыць пра тыя дробязныя падзеі, якімі жывуць людзі, абмяркоўваючы ўсё, што здараецца з суседзямі. Курс яшчэ толькі прывыкаў да студэнцкага жыцця, абжыываўся, студэнты пільна прыглядаліся адзін да аднаго, бо разам будуць яны пяць гадоў — цэлая вечнасць наперадзе! I яны ўспаміналі пра Веру і бабку Аўгінню толькі вечарам, вяртаючыся на кватэру, занятыя сваімі клопатамі і тым новым, што прыходзіла кожны дзень.

А дні ішлі, і то распагоджвалася, то зноў усё навокал ахутвала халодная шэрая імгла, і Вера неяк злавіла сябе на думцы, што ўпершыню яна спяшаецца дадому не таму, што там чакае галодная Красуля альбо стогне на печы, грэючы кашчавае, але ўсё яшчэ моцнае цела, старая Аўгіння. У хаце, прасторнай, заўсёды акуратна прыбранай, з белымі сурвэткамі і вышыўкамі на сценах, з вялізным дываном, некалі купленым Верай за прэмію, цяпер было неяк па-новаму цёпла, і яна сумавала, калі Аня і Галя ішлі вечарамі да сябровак ці, па суботах, бегалі на танцы ў сельскі РДК, што быў у суседняй вёсцы Межаве. У трэцюю суботу Вера, падаіўшы карову і павячэраўшы, сядзела ля тэлевізара, пакуль не скончыліся ўсе вячэрнія перадачы, а пасля, пахадзіўшы крыху па хаце і яшчэ раз працершы падлогу, села, як некалі, за вышыўку.

— Спаць бы ішла! — буркнула з печы баба Аўгіння. — Чаго вочы псаваць? Вунь усю хату тымі вышыўкамі закідала!

— Кросны з хаты выжылі, цяпер вышыўка перашкаджае? — нязлосна адклікпулася Вера.

— А каму твае кросны патрэбны? Мужыка яшчэ знайдзі, каб іх начыніць. Ідзі спаць, ідзі, без цябе прыйдуць дзеўкі!

За доўгія гады яны навучыліся ладзіць адна з адной, хаця, беручы пасля вайны адзінокую цётку да сябе, Вера не раз са страхам думала, што не, не ўжыцца ім з Аўгінняй: не адзін раз тая сварылася з раднёй, а болей за ўсіх з Верынай маці, ціхай, нязлоснай Таццянай. «Болей за ўсіх любіла сястру, таму і дурыла, — неяк прызналася яна пляменніцы. — Свае дзеткі адпрэчаць, а Таццяна пачне супакойваць, я адразу і адыходжу». Можа, якраз гэта і прыцягвала яе ў Веры, да якой яна і прыйшла, каб разам дажываць апошнія гады, бо нікога амаль не засталося ў жывых з іхняе радні. I цяпер Вера сядзела, схіліўшыся пад вышыўкай, час ад часу пазіраючы наверх, дзе драмала старая. Не, добра, што жывуць яны разам, родная душа і паспачувае, і гора дапаможа перажыць. Адно толькі — каб не памірала баба Аўгіння, не пакідала яе адну. Зусім адну…

Нітка так і мільгала ў яе руцэ. Даўно не вышывала, ох, даўно. Апошнім часам сталі горай бачыць вочы, прыбавілася нейкіх спраў, а можа, усё ад таго, што не магла яна цяпер так лятаць па хаце, як раней, упраўляцца з работай — і сваёй, па дому, і мужчынскай — рамантаваць дах, заскародзіць соткі… Тады, раней, саўгаса яшчэ не было, на працадзень — мышы не ўкусіць, але ўсё роўна шчыравала яна і дзень, і ноч, забываючы пра сябе, і ад таго ніколі пе хавала вочы, усё жыццё глядзела на людзей адкрыта, з годнасцю. Не было ў яе на сумленні нічога, за што прыйшлося б чырванець, праўда, не было і вялікіх узлётаў, так што калі аднойчы прыехаў пра яе пісаць карэспандэнт раённай газеты, не было чаго казаць Веры: гады зліваліся для яе ў суцэльную чараду, дзе адмецінамі былі святы ды невялікія здарэнні, накшталт прэміі, падарунка ці Красулінага ацёлу. Карэспандэнт паехаў расчараваны, а дарма: трэба было ўбачыць яму Веру, калі яна грэбла сена ці касіла. Тады быццам вырастала яна, постаць яе рабілася гнуткай, вёрткай, рукі мільгалі, як ластаўкі перад дажджом, і ўся яна дыхала адзіным рытмам працы.

I цяпер яна рабіла, забываючыся на ўсё, спяшаючыся, як хто гнаў яе.

Бабка Аўгіння таксама не спала. Яна варочалася, уздыхала. Пасля злезла з печы і села насупраць.

— Паедзеш у раён, таблеткі мне прывязі. Аленнія…

— Эленіум гэта, баба Аўгіння.

— Я і кажу — аленнія. Я тады моцна сплю, нічога не помню.

— Добра, прынясу. Толькі рэцэпт вазьмі ва ўчастковай, цяпер іх не даюць без паперы.

— Папрашу, дзетка. А то блага мне. Заплюшчу вочы, зноў Міцьку ўспамінаю. Не так Маню, як яго. Помню, зваліўся ён са страхі, дык я заместа таго, каб пашкадаваць, лазінай яго, лазінай. Як думаеш, помніць душа яго зло ці ёй усё роўна ўжо?

— Спіце лепей. Не думайце глупствы. Спіце, а я сама заўтра доктарку папрашу, каб рэцэпт выпісала.

Бабка Аўгіння нешта прамармытала, палезла на печ. Ляжала, гледзячы на лямпачку выцвілымі вачыма, нешта шаптала.

— Бабка, — загаварыла Вера. — Хопіць труціць сябе. Усё прайшло, прамінула. А калі што і было, перапакутавала.

— Я не сабе адпрошваю, — азвалася з печы старая. — Я ж у іх, маіх дзетак, прашу, каб зло даравалі.

— Вы што ж, думаеце, каб не праклялі, то нехта жывым бы застаўся? А маму маю хто праклінаў? А палова вёскі чаму на той свет пайшла? Вайна была, цётка. Вайна.

— Дык жа каб не пракляцце, можа, хто-небудзь бы застаўся. Хоць адно дзіця. Адно! I нашто ж я іх трымала? Думала, маладыя яшчэ, куды ім у партызаны ісці? А яно вунь як атрымалася… Каб вы, кажу, адтуль жывымі не вярнуліся, з тых партызан! I не вярнуліся…

Вера ўстала, адкінула вышыванне.

— Жыццё прайшло. Не трэба мёртвых трывожыць. Ніхто не вінаваты, што лёс такі нам выпаў. Не мы яго шукалі, а ён нас. Спіце.

Бабка ўсё круцілася на печы, як быццам ёй муляла, але змоўкла. Было толькі чутно, як нешта нібыта дрыжыць у ёй — не то плач, не то стогн. Пасля яна супакоілася, заціхла, і зноў апусцілася цішьшя. Але яна была ўжо іншай, як быццам словы старой кабеты нешта страсянулі ў прасторы і ажылі, заварушыліся амаль бясплотныя цені.

Вера села, пасля зноў захадзіла па хаце, стараючыся крочыць нячутна. Пасля роздуму яна падышла да куфра, ціха адкінула яго цяжкое, каванае вечка. У куфры ляжалі яе сукенкі, пасляваенныя, з прамымі, нягнуткімі плячамі пінжакі — бацькі і брата Міколы. У асобным белым вузельчыку мясцілася тое, што прыпасла сабе Аўгіння — на смерць, як яна казала: квяцісты андарак, кофта. Цьмяна бліснулі цвёрдыя, з пругкім гумавым вобадам тапачкі. Але яна шукала другое. Крыху пакорпаўшыся ў грудзе адзення, яна, нарэшце, выцягнула маленькі скрутачак. Сумна ўсміхаючыся, асцярожна развярнула тонкую папяросную паперу.

На руку ёй лягла етарая кофта. Але старой яна была толькі па лёгкай жаўцізне, па нежылому, як бы музейнаму выгляду. Раскінутая на ложку, яна як бы патроху ажывала. Пругкі крэмавы шоўк адліваў пад лямпачкай тонкім бляскам. Вера, усхваляваная, села побач з ложкам на крэсла.

Гэты цяжкі, прахалодны шоўк купляла на кірмашы маці, Таццяна. Вера помніла, як заходзілі яны пад павець, дзе гандлявалі шоўкам, як выбіралі прыдатную матэрыю — а вакол пахла пернікамі, зялёным прывялым лісцем сёмухі — маладой і вясёлай. Маці таксама была маладой, пругкай, і хуткай была яе паходка, і калі яна схілялася над вышываннем, у маладой яе галаве, схіленай над шытвом, была асаблівая дабрыня і ласкавасць. Вера помніла і свята, на якім маці разам з бацькам танцавала ў калгасным клубе, сарамліва ўсміхаючыся дачцэ. На ёй была гэтая кофтачка, а на рукавах і каўнерыку ішлі пунсовыя кветачкі. На грудзях палымнела півоня — якраз такая, якая расла ў гародчыку перад хатай. Бацька, таксама малады, бязвусы, туліў маці да грудзей, і півоня, здавалася, палымнела яшчэ адчайней, так, што асвятляла ўвесь той клуб, бо не было там пары прыгажэйшай, чым маці з бацькам. Так думала тады маленькая Вера, і шчасце шчымліва падступала да вачэй. Ішлі гады, думалася: вось падрасце, і будзе гэтак жа, як маці, кружыцца пад музыку, смяяцца, і такі ж будзе побач з ёю прыгажун, як бацька. А пасля кофтачку паклалі ў куфар, і Таццяна, ласкава і мудра ўсміхаючыся, накінула перад гэтым шоўк на Веру:

— Табе ў пасаг пойдзе, мая дачушка. А я ўжо састарэлася.

…А перад самай вайной у хату да іх зазірнула Алена. Цяжка абапіраючыся на кіёк, яна прысела ў куце, адабральна зірнула на Веру.

— Прыгожая ў цябе дзеўка, Таццяна.

— Прыгожая — дык што з таго? Даў бы ёй госпад шчасця! — адгукнулася маці.

— Шчасця? Яно таксама рознае. А. ты якога хочаш — у багацці жыць ці каханай быць? — Алена глыбока зазірнула ў Верыны вочы, і тая, пыхнуўшы, як кветка, хутка апусціла іх.

— Значыць, каханай хочаш быць, — заўсміхалася Алена, і чорныя вялікія вочы яе на момант памаладзелі.— Што ж, дапамагу табе.

— Рыгораўна, не суроч мне дзеўку! — спалохана загаварыла Верына маці.— Яна ж яшчэ толькі ўбіраецца ў дзеўкі, бач, дзіця амаль!

Алена гнеўна ўскінула галаву:

— Ты бачыла калі ад мяне злое? Ці хто другі?

— Не бачыла, цётка Алена! — схамянулася Таццяна. — Даруй. Але…

Вера сядзела на лаве, трымаючы ў руках матчыну кофту. Яна толькі што дастала яе з куфра, прымерала, прыкінула, якой будзе ў ёй у суботу на вечарынцы, як будзе глядзець на яе Іван… Алена ўзяла ў рукі пругкі шоўк, памацала півоню. Пальцы яе былі танклявыя, дзіўна пажоўклыя, але гнуткія, маладыя.

— Я табе гэтую півоню загавару. Каго захочаш — будзе тваім.

— Ды што ёй пра хлопцаў яшчэ думаць! — зноў не ўтрымалася Таццяна, але Алена зіркнула на яе сваімі чорнымі, блізка пасаджанымі вачыма, і тая замоўкла, як папярхнулася. Тады ў хаце зашалясцелі ціхія, але ўпэўненыя словы. Старадаўняй сілай павявала ад іх, і маці з дачкой стаіліся, слухалі, але не маглі разабраць усяго, што шапталі сухія жвавыя вусны.

— Трымай! — аддала Алена кофтачку Веры і загаварыла да яе, як свідруючы сваімі вострымі зрэнкамі: — Не слухай маці. Спяшайся! Вам усім спяшацца трэба. I мне таксама…

Яна павярнулася і, не развітаўшыся, пайшла да

дзвярэй.

Вера і Таццяна абгаварылі тыя дзіўныя словы і амаль адразу забыліся на іх. Надзеўшы матчыну кофту, Вера ў суботу пайшла на вечарынку.

Тую вечарынку яна будзе помніць заўсёды. Ярка гарэлі і ўздрыгвалі ад тупату керасінавыя лямпы. Гарманіст іграў з настроем, з прытупам, час ад часу галёкаў, пазіраючы на пары, што круціліся па хаце. Танцавалі кадрыль, польку, «Лявоніху», весялосць патроху ахоплівала ўсіх, так што нават старыя, якія прыйшлі паназіраць за маладымі, не вытрымлівалі і час ад часу выходзілі ў круг, каб тупнуць і выкінуць якое каленца. Хата была перапоўненая моладдзю, хлопцаў было болей, чым дзяўчат, і таму ніводная дзяўчына не сядзела.

Вера танцавала з Іванам, які амаль не выпускаў яе рукі са сваёй. Рука была цёплая, шырокая, яна трымала Верыну руку моцна, але беражліва. Блакітныя вочы Івана былі асабліва светлыя на загарэлым твары з нечаканымі ямачкамі на шчоках, вусны ўсміхаліся нястрымна і шчасліва, і, мусіць, такая ж неўсвядомленая ўсмешка шчасця была і на яе твары. Пасля яны выйшлі на двор. Маладыя бярозы ледзь чутна шалясцелі, і вечаровая зара ніяк не сыходзіла з пацямтіелага неба, ружовай вузкай палоскай яна ціха гарэла за прысадамі, ад чаго навокал было светла, як пры поўні. Ляталі хрушчы, і каля прызбаў пачаў прабівацца мяккі, пушысты палын. Ноч стаяла цёплая, пахкая, толькі з недалёкага лесу павявала халаднаватай вільгаццю. Яны ішлі на дарозе, Вера зняла пантофлі, каб адпачылі натруджаныя ногі, I пясок лёгенька казытаў падэшвы. Каля грэблі яны спыпіліся, загледзеўшыся на рэчачку, якая павольна струменіла скрозь валуны, што шчыльна перагарадзілі ёй шлях. Тады Іван разняў пальцы, моўчкі ўзяў яе за плечы і няўмела пацалаваў. Яе апякло варам, было сорамна і светла, таму не ведала, ці ўцякаць, ці сказаць што, ці маўчаць, і стаяла, не зводзячы з яго вачэй, а Іван шчасліва засмяяўся і пацалаваў яе яшчэ і яшчэ…

А праз тыдзень пачалася вайна, і ў першы ж дзень, калі немцы прыйшлі ў вёску, яны забілі Алену — за тое, што супраціўлялася і не хацела пакідаць родную хату, дзе меліся сяліцца салдаты. Пасля былі дні і ночы чорныя, як бязрадасная асенняя ноч, напоўненыя страхам і недаўменнем. Пасля аб'явіліся партызаны, і з імі разам аднойчы пайшоў з хаты старэйшы брат Мікола. А ў сорак трэцім прыйшла да іх і тая страшная ноч, калі па даносу суседа, Змітра Асташонка, немцы нячутна абкружылі тры хаты, дзе ў тую ноч спалі партызаны, і расстралялі ўсіх, хто там быў. Адна з тых хат была Аўгінніна, і начавала ў ёй сястра яе, Таццяна. Таццяна і засланіла Аўгінню ад кулі, бо кінулася да дванаццацігадовага Міцькі і не дайшла, павалілася на непрытомную Аўгінню. Незадоўга да гэтага ў хаце была сварка, і на Міцьку з Маняй, як камень, упала мацярынскае пракляцце. Вядома, кляла Аўгіння не са злом, а з роспаччу, баялася за дзяцей, якія былі сувязнымі ў атрадзе, але калі на вачах яе расстралялі абодвух, а яна, выпадкова, засталася жывой, нешта як зрушылася ў кабеты і ніколі ўжо не ўстала на месца… «Божа, — думала зараз Вера, — лёгкую смерць таксама, аказваецца, трэба прасіць у лёсу і, як літасці, можна прасіць і забыцця, якое таксама даецца не кожнаму». Яна глядзела на пунсовую півоню, і ўсмешка порхала на вуснах, нібыта забывала Вера ці не жадала пра тое помніць, што шчасце яе было кароткім.

Яна яшчэ пасядзела так, а потым прыбрала куфар, пераклала некаторыя сукенкі, загарнула ў празрыстую паперу кофтачку, лягла. А калі вярнуліся дзяўчаты, яна ўжо спала, і бачылася ёй у сне, што яны з Іванам стаяць на беразе ракі, якая бурліць з-пад валуноў, і ружовыя водбліскі падаюць на луг і поле — водбліскі зары, што аніяк не хоча адыходзіць у цемру, саступаючы месца будучаму дню. I ёй зноў было і сорамна, і добра ад Іванавай усмешкі, ад дотыку гарачых вуснаў, ад водару язміну, што плыў і плыў над полем…

Раніцай яна, як звычайна, пайшла на ферму. Дзяўчаты не ўставалі — малады, здаровы сон апанаваў іх, і бабка Аўгіння, лежачы на печы, шкадавала будзіць іх на работу. Дый сама яна адчувала сябе нядобра — учарашняе хваляванне забрала сілы, яна ляжала не варушачыся. I толькі калі ў хату, пастукаўшы, зайшоў стараста курса, разам уздрыгнулі: бабка Аўгіння спалохана, дзяўчаты — завішчаўшы ад нечаканасці, ныраючы пад малінавую коўдру.

— Ну, Пятрова і Асташонак, вы даеце! — загаварыў стараста, кучаравы нетаропкі Антон. — Усе вас чакаюць, думалі — можа, захварэлі.

— Не, мы здаровыя! — азвалася з-пад коўдры Аня. — Ты выйдзі, праз хвіліну ўстанем.

Антон выйшаў, дзяўчаты імгненна ўскочылі, ліхаманкава замітусіліся па хаце. Бабка Аўгіння села, звесіўшы ногі ўніз.

— Гэта ж хто з вас Асташонкава? — загаварыла яна глуха.

— Я, бабуля! — хуценька заплятаючы касу, азвалася Галя. — А што?

— А бацьку твайго як звалі?

— Сцяпан.

— Сцяпан? А маці часам не Улляна?

— А вы іх ведаеце, бабуля? — бесклапотна здзівілася Галя, а Аня мімаходзь зіркнула на старую і застыгла, гледзячы на твар, але пасля войкнула і кінулася апранаць куртку.

— А дзядзька і цётка твае, значыцца, на Алтаі? — Усё пыталася Аўгіння, і голыя жоўтыя яе ногі смешна боўталіся па белай тынкоўцы, як быццам яна ішла па дарозе.

— Ды я ж казала, бабуля, на Алтаі! — Галя спяшалася. Яна ўжо дапляла касу і цяпер, намазаўшы маслам два кавалкі хлеба, торкала іх у поліэтыленавы мяшэчак. — Я спяшаюся, вы ўжо не сварыцеся, што мы такі вэрхал узнялі.

I дзяўчаты амаль пабеглі з хаты, гучна гахнуўшы дзвярыма і не азіраючыся на старую, якая аслупянела сядзела на печы, гледзячы ім услед.

У абед на ферму зазірпуў брыгадзір.

— Ты чаго гэта, маладзіца, дзяўчат з кватэры гоніш? — запытаўся ён у Веры. — Пачакала б ужо. Колькі дзён засталося.

— Якіх дзяўчат? — не адразу сцяміла Вера.

— Якіх? Студэнтак сваіх. Чым яны ўжо табе так дапяклі?

— Ды не… гэта няпраўда, я ж не ганю… — загаварыла Вера, і кроў кінулася ёй у твар. — Хто вам сказаў?

— Хто? Стараста, — брыгадзір глядзеў на Веру здзіўлена. — Мусіць, то бабка твая ваду каламуціць! — нарэшце як здагадаўся ён. — Ну і шкодная старая, ніяк ёй не дагадзіць!

Вера кінула прыграбаць гной, заспяшалася дадому. Яшчэ з парога заўважыла: шафа адчынена, рэчы кватарантак — курткі, сукенкі — зніклі з вешалак.

— Ты што ж гэта, бабка? — накінулася яна на старую. — Ты чаго мяне сарамаціш? Што табе дзяўчаты зрабілі?

Аўгіння сядзела ля стала, паклаўшы на калені вялікія для яе худзенькай постаці рукі.

— Я тую, другую, не гнала. Толькі Асташонкаву,

— Якую Асташонкаву?

— Гальку.

— За што?

— Ты што, не ведаеш? — бабка Аўгіння сядзела прама, толькі вялікія яе рукі трымцелі дробнай, несціханай дрыготкай. — Кажу табе — Асташонкава яна! Дачка маладога таго, Віцькі. Ну, брата Змітрака. А яна, Галька, пляменніца яму, значыцца!

Вера стаяла аглушаная. Яна ўспомніла: Змітрок, старэйшы, паехаў, адбыўшы пакаранне, кудысьці далёка, а Віцьку тады было гадоў дзесяць, ён паехаў у горад і таксама як згінуў, ніколі пасля не прыязджаў у Рубяжэвічы. Галя — ягоная дачка?

— Дык жа яна, нябось, нічога не ведае, — вырвалася ў Веры.

— Ведае — не ведае, а семя асташонкаўскае ў сваёй хаце не сцярплю!

Вера, як была, у ботах, прайшла да стала, таксама села. Позірк яе ўпёрся ў бабчыны зрэнкі, і яна, першай, апусціла вочы.

— Чатыры дні ім тут засталося.

— Не-е, дачушка мая, і чатыры гадзіны не сцярплю! Сама б лепей з хаты пайшла. Ты, можа, і не помніш усяго, маладая была, а я… Не ты Міцьку халоднага на руках трымала, не па табе Маньчына і Таццяніна кроў лілася…

Яна раптоўна асунулася на падлогу. Вера паспела падхапіць цяжкае яе, непрытомнае цела і здзівіцца: Аўгіння была худзенькай, малой, а які цяжар цягне яе да зямлі? Усклаўшы бабку на ложак, Вера прынесла вады, папырскала на скроні, на сівыя валасы, што амаль павылазілі над ілбом, расшпіліла чорную паркалёвую кофту на зморшчанай шыі. Худыя ногі старой былі абутыя ў дзіцячыя тапачкі, і Вера са шкадаваннем падумала чамусьці пра тое, што ў хаце сёння неймаверна холадна, хаця паліла яе як звычайна. Можа, ад таго холадна, што вецер перамяніўся, а дзверы ўнізе трухлявыя, прапускаюць халады, трэба адрамантаваць іх ці замяніць новымі…

Праз тры дні студэнты сабраліся ехаць. Той раніцай халодная малінавая зара вісела над дальнімі хатамі, дзьмуў рэзкі, перадзімовы вецер.

Бабка Аўгіння ўсё не ўставала, і тую працу, якую яна так-сяк рабіла ў хаце, даводзілася цяпер узвальваць на свае плечы. Таму Вера ўстала крыху раней, каб управіцца на ферме і паспець да ад'езду студэнтаў.

Каля праўлення ўжо весела гаманілі, але прымоўклі, калі да іх падышла Вера. Яна паклікала Галю, яшчэ здаля ўгледзеўшы яе ў купцы захутаных дзяўчат. Галя падышла, вінавата кусаючы вусны. Косы яе былі схаваныя пад хусцінай, і яна чамусьці выглядала больш дарослай і як бы схуднелай. Дзяўчаты перасталі гаварыць, мабыць, прыслухоўваліся да іх размовы.

— Ты… не злуйся на нас, — крыху памаўчаўшы, прамовіла Вера. — Дзяўчына ты харошая…

— Я… не злуюся, — у Галі на вочы набеглі слёзы, яна адвярнулася. Аня крадком цікавала за імі, і, злавіўшы яе пагляд, Вера нахмурылася.

— Я ж нічога не ведала. Разумееце, нічога! I ні ў чым я не вінаватая!

— Не будзем пра гэта, Галечка.

— Не, будзем! Як мне жыць цяпер… з гэтым. I нашто я толькі сюды прыязджала!

— Ну, як нашто? — Вера спрабавала пажартаваць, але словы павісалі ў паветры, і здавалася, падаюць уніз, як шроцінкі. Галя апускала голаў усё ніжэй і ніжэй, і было відно, што яна ледзь стрымліваецца, каб не заплакаць.

— Ты ведаеш, — рашылася нарэшце Вера. — Я тут табе, гэта, падарунак прынесла. На памяць. Каб ты не думала.

— Што? — няўцямна глядзела на яе дзяўчынка. — Які падарунак?

— Аня казала — табе тут хлопец падабаецца. Дык вось…

Яна таропка вынула з-за пазухі пакуначак, нягнуткімі пальцамі развярнула яго.

— Ну што вы! — адхіспулася дзяўчына. — Я не магу!

Пругкі шоўк слізка саўгануўся ў Верыных руках, і сэрца яе на імгненне сціснулася. Але толькі на імгненно.

— А чаго ж? — сказала яна цроста. — Насі. Куды я цяпер яе апрану? А пакінуць няма каму. А кофта ж не простая — півоня ў яе такая… зачараваная. Надзенеш — той, што па сэрцу, не адстане ніколі… А гэта — Ані.

Яна падала яшчэ адзін пакупачак.

— Тут цукеркі. Сама ёй аддай. А то вунь, касавурыцца. Но я ж гэта… бабка. А мне ты па сэрцу прыйшлася.

Яна павярнулася, пайшла ад праўлення. Вецер кінуўся ёй у твар, заскуголіў, шорстка ўдарыў па твары, як быццам была ў ім жорсткасць першага снегу. Яна падумала, што сёння абавязкова трэба паправіць дзверы, каб не выветрывалася цяпло. Зіма, відаць па ўсяму, будзе доўгая…