Перакат

Ластаўка

Я заўсёды прачынаюся на досвітку, у той глухі, пераходны час, калі яшчэ маўчаць птушкі і цемра ахутвае ўсё вакол і сон так падобны да явы, што не адразу разумееш, дзе ты і што з табой. Прачынаюся цяжка і адразу ж спрабую заснуць нанова. Часам гэта ўдаецца, і я зноў правальваюся ў сон, правальваюся з палёгкай, з радасцю. Але часцей — ды амаль заўсёды! — страх перад абуджэннем працінае з такой сілай, што сон імгненна, як спалоханы гэтым жахам, уцякае, і я альбо ўстаю — першая ў гарадку, таму што вокны наўкол доўга яшчэ застаюцца цёмнымі,— альбо ляжу, баючыся разбудзіць мужа, які, калі ўстаю, таксама не засынае, і бурчыць, і злуецца, хаця вельмі добра ведае, чаму я не сплю, а можа, якраз ад таго, што ведае.

Абое мы ведаем. Толькі мне чамусьці здаецца, што ён, як усе мужчыны, спакайнейшы. Ён змірыўся. Я змірыцца не магу. Мне здаецца: як толькі зміруся, супакоюся, Люся знікне — цяпер ужо назусім, канчаткова, і я забуду яе голас, забудуся, якія ў яе валасы, як яна ўсміхалася, гаварыла. Забыла я многае з таго, што, здаецца, забываць немагчыма: малады твар мужа, забыла, як ён выглядаў, калі мы распісваліся з ім у прасторным халодным ленінградскім загсе, забылася на твары лепшых сябровак — помняцца толькі ўчынкі, нейкія асобныя моманты, хваляванні… я не памятаю твараў суседак, з якімі пражыла многія гады. А калі Люся адыдзе, як буду гаварыць з тымі, хто кожны год прыязджае, прыходзіць да нас, у Любчу, каб сустрэцца са мною, каб яшчэ і яшчэ раз пачуць пра Люсю?

Калі б я пастаянна не бачыла яе перад сабой, калі б кожны раз, калі расказваю пра яе, не адчувала сябе так, што вось нанова сустрэлася, пабачылася з дачкой, — я, відаць, не вытрымала б усе гэтыя даўгія, цяжкія гады.

Ведаю і спрабую супакойваць сябе тым, што дзяцей у гады вайны страчвалі многія — о, як многа іх, бацькоў, што перажылі сваіх дзяцей! Але веданне, што гэты боль, гэты жах страты перажылі многія, супакойвае толькі трохі — так, як быццам безнадзейна хвораму даюць укол, што супакойвае на нейкі час. Супакойвае — таму што пераносяць жа ішныя, у іншых хапае мужнасці і сілы волі. Але ўсе кажуць, што хапае яе і ў мяне. I тады я думаю — другія, можа быць, гэтак жа прачынаюцца на досвітку і ляжаць, гледзячы на акно, якое сінее — ох, як павольна яно сінее, пасля святлее, гэтае акно! — і кідаюць у агромністае бяздоннае неба адчайны, безнадзейны кліч, быццам спрабуюць абудзіць нешта ў прасторы, выклікаць, вырваць… А пасля днём, як і я, патанаюць у мітусні будзённасці і забываюцца на ўсё і радуюцца сонцу, чырванаватым яго водбліскам на жоўтай, чыста памытай падлозе і першай расцвітаючай галіне яблыні, якая быццам працягвае насустрач светлыя пругкія пялёсткі з бліскучай кропелькай, што дрыжыць і пераліваецца на сонцы… I ўсміхаюцца суседцы, і гамоняць пра нейкія дробязі, і прыбіраюць хату, якая днём зусім не здаецца такой

вялікай, як ноччу, — не, не ноччу, а перад світаннем, калі як быццам ажываюць прывіды і бязгучна слізгаюць па пакоі. Дзіўна — Люся ніколі не брыла па хаце прывідам. Яна прыходзіла проста, вельмі будзённа, так, як уваходзіла ў хату заўсёды. I нахілялася нада мной, і нешта весела гаварыла, а я заўсёды радавалася ёй і разам з тым разумела, што гэта ўсяго толькі сон, і адчайна баялася, зноў баялася прачнуцца…

Яе сарочка ляжыць у школьным музеі. Сарочка з беленага льну, які я ткала амаль сорак гадоў назад. Сувой даваўся мне ў знакі, я не надта звыклая да такой работы, але хацелася, каб усё было як у людзей, каб мяне не лічылі тут чужаніцай, і я кожную свабодную хвіліну прысаджвалася за кросны і ткала, шчыравала над імі. Затое як радасна было потым бяліць разам з суседкамі свой сувойчык — на досвітку, рассцілаючы на вільготным, ужо дымлівым лузе сваю ўласную дарожку — крыху рудаватую, натапырлівую! Жанчыны перагаворваліся паміж сабой, маё ткацтва прыдзірліва разглядалі з усіх бакоў, а пасля Ганна, суседка, пахвальна засмяялася: «Глядзі ты, не падкачала Міхайлаўна!» Я ціха радавалася яе словам, і хіба магло прыйсці ў галаву, што збіраць буду сваю запаветную дарожку плачучы, рукі будуць дрыжаць, а ў скронях стукаць адно: «Вайна, вайна». Няўжо сэрца адчувала, што вайна, пра якую толькі што аб'явілі, навісла над пашымі галовамі, над гэтымі белымі, бялюткімі сувоямі, што стануць не толькі адзеннем, але і саванам? Як мне хацелася ўберагчы свой сувойчык ад пылу, як асцярожна несла яго дадому, трымаючы на плячы, стараючыся не ўздымаць за сабой пясок на дарозе, каб не прыліпалі да вільготнага палатна пясчынкі. Ён прасох, стаў бялюткім, чыстым. Але як грэбліва адкінуў яго нагой немец, калі я ўпала яму ў ногі, заклінаючы адпусціць дачку, а сабранае абы-як сямейнае дабро распаўзалася ў мяне ў руках, падала на пясок. Ён агледзеў усё ўважліва, паглядам паказаў другому на футра з вавёрчыных шкурак, на чырвоны аксамітавы абрус і пайшоў у дом, не гледзячы болей на мяне.

Люся была ўжо далёка, паміж двума канваірамі, але той, выхапіўшы з-пад мяне футра і абрус, закрычаў ім нешта, замахаў рукамі… Нелюдзь, ён лаяўся і потым, калі падышоў да нас, усё паўтараў: «Хочуць, сволачы, каб мы тут парадак навялі, а самі што робяць!» — і, у апошні раз таргануўшы Люсю за плячо, крыкнуў, каб яна тут жа сабрала ўсе свае анучы і, калі ёй так пашанцавала, хай едзе ў гэтую самую… вялікую Германію, хаця ён асабіста расстраляў бы яе на месцы без усялякага шкадавання, таму што толькі так можна ваяваць з бандытамі!

Я ўсё яшчэ не паднімалася з каленяў і толькі няўцямна глядзела на яго, тупа стараючыся зразумець: нашто яму яе жыццё, яе кроў? Няўжо не шкада дзяўчынку, якая па ўзросту амаль што дачка яму? У яго быў прыгожы яшчэ, сыты твар, чорныя бровы, што зрасліся на пераноссі, а пальцы чамусьці акрываўленыя — можа, параніўся аб нешта, і вочы мае не маглі адарвацца ад гэтых пальцаў. Ён заўважыў мой пагляд, нахмурыўся і, апошні раз вылаяўшыся, пайшоў за хату, а Люся падскочыла да мяне і, паднімаючы з каленяў, закрычала, як быццам не яе толькі што вялі расстрэльваць, як быццам не ёй трэба было б зараз маўчаць, хавацца ад ліхіх вачэй:

— Ды ці варты яны таго, мама! Ды яны і падэшвы тваёй не варты!

— Ты лягчэй! — пагрозліва закрычаў на яе другі паліцай. Ён быў яшчэ малады, таму не навучыўся, відаць, у поўнай меры драпежніцтву, саромеўся, мабыць, сабачай сваёй пасады. Але і яго закранулі яе словы. — А то зараз назад вернем! Вунь, яма чакае!

Яміна, магіла, сапраўды яшчэ чакала — вярталіся мужчыны з рыдлёўкамі, на якіх вільготна жаўцела гліна. У мужчын былі павязкі на рукавах і нядобрыя вочы. Тады адразу прайшло здранцвенне. Я хутка сабрала ўсе раскіданыя па зямлі рэчы, сунула Люсі ў рукі сувой і пацягнула яе далей ад праклятага месца. Яна пакорліва ішла.

— Ты, матка, не забудзь сабраць сваю прыгажуню! — крыкнуў мне ўслед той жа паліцай. — У Германіі яе апранаць і абуваць не будуць! Там сваім не хапае!

Ён нешта злосна засіпеў услед, але мы не азіраліся, і я не выпускала даччыной рукі. Няхай сабе і ў Германію, але ж галоўнае — яе пакінулі жывою, не расстралялі!

— У Германію не паеду, — спынілася раптам Люся.

— Што ты тут крычыш! Дадому пойдзем. Дачушка ж ты мая!

Я не вытрымала, прастагнала гэтыя словы. Здавалася — яшчэ імгненне, і я заплачу, заб’юся аб зямлю. Тады Люся, як схамянуўшыся, схапіла мяне за плячо, паглядзела ў вочы і хутка пайшла дамоў. I толькі там, сеўшы на крэсла і скінуўшы тапачкі, сказала жорстка:

— Можа, табе забаліць ад гэтага, мама. Але прашу — ніколі не рабі так, як сёння.

— А што я такога зрабіла? Упала на калені перад немцам? Калі ў цябе ў самой будзе дзіця, ты зразумееш, што самае галоўнае.

— Я і цяпер разумею. Але ўсё роўна не хачу, зразумей ты мяне, не хачу, каб жыццё мне дарылі гэтыя… гэтыя гады!

— Жыццё, Люсечка, адно, яго берагчы трэба. Не дарыць, а забраць яго могуць.

— Пастараюся, каб не забралі.

Я зразумела, пра што яна гаворыць. Але было так многа перагаворана, так набалела, што не трэба было ніякіх слоў. Мы абедзве былі сувязнымі, але яна ніяк не хацела зразумець, чаму я стараюся ўзяць на сябе яе даручэнне. «Мама, я ж маладзейшая, таму лаўчэйшая, — казала мне неаднойчы. — Цябе ж схопяць хутчэй». А тое, што ў мяне вопыт, што ёсць асцярожнасць — разумная асцярожнасць! — што я, нарэшце, маці, якой самой лягчэй зрабіць тое, з-за чаго дачка можа пайсці на смерць, гэтага яна разумець не хацела. I я паднялася. Што гаварыць? Трэба збіраць яе ў чужы, далёкі край…

— Вярнуся — выкраіш мне з гэтага сувойчыка кашулю. А я вышыю, — блакітныя вочы заіскрыліся, пажвавелі.

Я толькі кіўнула ў адказ. Адчувала, што ўсё мацней і настойлівей да горла падступае даўкі камяк. Для чаго вырывала яе з варожых рук, для чаго прыпадала да зямлі ў смяртэльнай знямозе, калі трэба тут жа, зараз, развітвацца з ёю, пасылаць на чужыну? Ці ўбачымся? Ці вытрымае яна, ці даедзе хаця да той Германіі з такім характарам?

…Канечне, яна не паехала пакорлівай рабыняй карміць нямецкіх свіней і чысціць нямецкія канюшні. Канечне, яна вырваласл з палону. Убачыўшы яе праз некалькі тыдняў, з шрамамі на твары, што яшчэ не зажылі, усю абарваную, босую, я зразумела, што ўвесь час чакала гэтага. Чакала, што яна вернецца, верыла ў тое. I — баялася верыць…

Ужо тады я ведала, што лёс любіць пасмяяцца з нас, што ён шпурляе маланкі ў самае недакранальнае, самае безабароннае… і я старалася пераканаць сябе і яго, лёс, што з Люсяй нічога не здарыцца, што яна замоўленая і ад кулі, і ад снарада. А яна яшчэ супакойвала:

— Мамачка, я ж удачлівая. Ты ж сама бачыш — на расстрэл павялі, а я жывой засталася! Двойчы адно і тое не бывае. Я цяпер да ста гадоў дажыву!

Аднойчы я не вытрымала, расплакалася:

— Ці з тваёй адчайнасцю так гаварыць? Нашто ж ты, дачушка, нібыта са смерцю гуляеш у хованкі? А ці падумала ты пра мяне, пра бацьку?!

Яна села перада мною, зазірнула ў вочы, прылашчылася:

— А ці ведаеш, мамка, што кажуць індусы? Што дзіця — госць у хаце. Маюць на ўвазе, што ў яго будзе сваё жыццё, што будзе некалі належаць яно толькі сабе самому! Па-мойму, гэта правільна! Ну, супакойся, дарагая, мілая мамачка…

Я і хацела б супакоіцца, але рука яе ляжала на маёй, рука маленькая, цёплая, пальцы доўгія, тонкія, але такія яшчэ дзіцячыя, такія безабаронныя…

— Ці ж такімі рукамі трымаць вінтоўку, Люся! Ты ж дзіця яшчэ, дзіця горкае!

Пасля яшчэ шмат разоў заўважалася, што словы бездапаможныя. Душа, здаецца, разрываецца на часткі, а з вуснаў злятаюць самыя звычайныя, самыя банальныя словы. Ці спынілі калі сына альбо дачку гэтыя словы, што, здаецца, крывёй бацькоўскай напісаныя: «Ты ж яшчэ зусім дзіця!» Наадварот, яны як бы сцёбаюць па самалюбстве, клічуць даказваць адваротнае. Нават трохгадовае дзіця ўжо гаворыць: «Я сам!» А ў васемнаццаць… Ды не толькі ж свае, але і чужыя дарогі выбіраюць яны, вассмнаццацігадовыя, не толькі сваё, але і чужое жыццё падчас кладуць на вагі: быць ці не…

…Так, аб чым гэта я? Аб Люсінай сарочцы, якая ляжыць цяпер у школьным музеі, пад шклом. Папера, на якой яна ляжыць, з часам выгарае, а сарочка гэтая, дзе кожны шывок зроблены з думкай пра яе, тая сарочка, у якой Люся пайшла ў свой апошні бой, не пацьмянела з часам, у яе ўсё той жа тонкі шаўкавісты бляск, які бывае толькі ў добрага льну, тая ж белата. Рэчы сапраўды больш даўгавечныя, чым людзі, я ніколі не магла з тым змірыцца. Адзінае, што пакідае памяць, — фатаграфія. Яна амаль не лжэ, не патрабуе догляду, як патрабуе яго любая рэч.

Фотакартак у нас некалькі. Але хіба можа самая лепшая фотакартка перадаць усмешку, інтанацыю, той усплеск юнацтва і прыгажосці, якімі дзеці адорваюць бацькоў, нібы вяртаючы ім уласную маладосць і лёгкасць, калі няма яшчэ ні страт, ні шкадавання, ні цяжару гадоў? Я нарадзіла Люсю ў дзевятнаццаць, а ў, свае трыццаць сем выглядала, як казалі ўсе знаёмыя, не маці, а старэйшай сястрой. Можа, якраз таму мы былі такія блізкія з ёю душэўна, так лёгка было нам разумець адна адну?!

Нават тады, падчас самай першай нашай сваркі, калі я, вяртаючыся з заданнем з атрада, раніцай, у тумане, што да самых купін ахутаў лес, неспадзявана наткнулася на яе, што сядзела каля ядлоўцавага куста? Спачатку я адскочыла, таму што спалохалася, каб мяне не пазналі, а ў наступнае імгненне сэрца як заледзянела: пазнала шэры вязаны касцюмчык і яе галаву — бялявыя косы, хусцінка па плячах.

— Гэта ты?

Яна таксама была ўскочыла, але тут жа ізноў прысела.

— Я, мамачка.

— Што ты тут робіш?

Пытацца было дарэмна, таму што я адразу ж зразумела, што магла яна тут рабіць — тут, у лесе, на досвітку, адна. Але ж так прынята — усё ўвасабляць у словы, нібыта надаючы ўсяму, што адбываецца, замацаванасць. Я як бы выкрывала Люсю, а яна і не думала адпірацца, толькі здзіўлена ўзняла бровы і зноў усміхнулася:

— Тое, што і ты, мама.

Забыўшыся, што ад грудзей да самых сцёгнаў абвязаная лістоўкамі і шпагатам, я паспрабавала прысесці, але пахіснулася і ледзь не паляцела на дол. Дачка паспела падтрымаць, але я сярдзіта вырвала руку:

— Я чалавек дарослы. А вось хто цябе ўцягпуў ва ўсё гэта? Хто? Заўтра ж пагавару з камандзірам! Што ім, мала сувязных? Адной на нашу сям'ю мала?

Яна ўздыхнула, прысела каля ядлоўцавага куста зноў і працягнула да яго руку.

— Ты толькі паглядзі, мамачка, — дрэвы амаль голыя, а тут і ягады, і зеляніна. А ягады якія смачныя! Прыгожы ў нас лес, праўда?

— Ты мне зубы не загаворвай! — я патрабавала ад яе адказу, як быццам гэта нешта магло вырашыць, як быццам я магла ў ліхі гэты час, калі, здаецца, сама зямля гарэла пад нагамі і людзей раздзяляла чорная мяжа смерці, уратаваць, прыкрыць сабою, не пусціць нікуды вялікае сваё дзіця, схаваць ад прагных рук, ад чужых паглядаў, ад здрады! Ды калі б я і паспрабавала, яна, як птушка, якую не ўтрымаеш ні ў якой клетцы, расхістала б самыя моцныя пруты, вырвалася б і паляцела ўвысь, таму што яна была з тых, хто калісьці, відаць, нараджаўся птушкай — вялікай, гордай, прыгожай птушкай, ад якой ува ўсіх іншых нараджэннях цяга да вышыні, чыстага паветра, святла!

А можа, гэта ўсё мне толькі здаецца. Але ж нездарма падпольная клічка, якую далі дачцэ, была якраз птушыная: «Ластаўка». Калі, упершыню паддаўшыся на ўгаворы, хворая, дазволіла мне аднесці па нейкім адрасе запіску, дзе прызначаўся камсамольскі падпольны сход, запіска была падпісана менавіта так: «Ластаўка».

— Хто гэта, дачушка? — спыталася я, калі мы дамаўляліся, куды трэба аднесці запіску. Яна неяк збянтэжана паціснула плячыма, ускінула галаву, закідваючы назад касу (была ў яе такая прывычка), і нічога не адказала. Толькі пазней, калі я адносіла яшчэ адну такую пісульку, неахвотна прызналася:

— Гэта мая падпольная клічка. Мне, праўда, здаецца, што гэта занадта прыгожа, а, мама?

— Наадварот. Табе падыходзіць.

— Ты думаеш? — Яна пачырванела і ціхутка прыціснулася да мяне. — Гэта мне хлопцы далі такую клічку.

— О, каб усё гэта хутчэй скончылася! — вырвалася ў мяне. — Люся, давай я вазьму на сябе і гэтую работу. Я моцная, вытрымаю.

— А я што?

— А ты… Навошта табе гэта? Ты маладая, табе пра жыццё думаць трэба.

Яна паківала галавою.

— Мама, ты зараз ілжэш сама сабе. Ты так не думаеш. Не можаш так думаць.

— Магу. Таму што я маці. Кожны раз, калі ты выходзіш з дому, калачуся, і ты гэта ведаеш.

— Я таксама хачу, каб з намі, з табой нічога не здарылася. Але хіба стала б я цябе адгаворваць? Тады, значыць, усё, пра што вы з бацькам казалі, усё гэта — няпраўда. А гэтага не можа быць. Я веру вам, чуеш, веру!

…Мой муж часам абвінавачвае сябе за тое, што, відаць, замнога расказваў нам пра сваё жыццё. А ў ім было многае: грамадзянская вайна, баі, неверагодныя эпізоды, у якіх зліваліся смешнае і трагічнае, героіка і страх. Помніцца, гаварыў ён пра дзяўчынку, якая выскачыла наперад, калі застыглі нашыя перад белай конніцай, выскачыла, закрычала, стала, не баючыся смерці, страляць з кулямёта… I тады ўскочылі хлопцы, апамяталіся — і бой выйгралі… Я яшчэ смяялася:

— Гэта ты, можа, з «Чапаева» ўзяў…

— Не, не з «Чапаева»! — раззлаваўся муж. — Такіх дзяўчатак шмат было. I, ведаеш, скажу табе: калі дзяўчынка трапляла ў мужчынскае акружэнне, старалася сябе пераўзысці, страх дзявочы пераадолець. Ды так старалася, што яшчэ хлопцы перад ёю пасавалі. Калі атака. А так — былі яны звычайныя, і плакалі, бывала, пасля бою…

Люся слухала гэтыя апавяданні, гэтыя гаворкі. I ці ж магла я падумаць, што і яна будзе паднімаць у атаку хлопцаў, не баючыся смерці, не слухаючы папрокаў і папярэджанняў!

А можа, і маё жыццё наводзіла яе на роздум? Можа, мы і самі не заўважалі, чым і як жывілася душа нашай дзяўчынкі?

Я вырасла ў Кранштаце, дзе кожны камень нібыта расказвае пра рэвалюцыю, і мне давялося разам з усімі перажыць тое адчуванне гіганцкага перавароту, агромністай ломкі ўсяго прывычнага ў жыцці, якое сёння мы перадаём не ўнукам, а нават праўнукам. I з мужам мы пазнаёміліся ў Крашнтаце, дзе ён служыў да рэвалюцыі і пасля яе. I брат мой таксама марак, які сорак гадоў праслужыў на флоце і памёр у Ленінградзе. Можа, гэта не так важна на першы погляд, але ж дачка вырасла ў хаце, дзе савецкую ўладу не проста прымалі — але і стваралі, гэтую новую для пасёлка і акружаючых уладу, якую тут, у былой Заходняй Беларусі, да 1939 года ведалі па чутках, а перад вайной ледзь-ледзь паспелі крыху глытнуць яе водару, яе чароўнага адчування роўнасці ўсіх і кожнага, маладой яе прагі праўды і справядлівасці.

Калі я ўслед за мужам прыехала сюды жыць і мы раптоўна, неспадзявана аказаліся як бы адарванымі ад Савецкай Расіі, я думала, што ніколі не змагу тут ужыцца. Марыла, што пры першай жа магчымасці з'еду адсюль. Тут яшчэ па старой прывычцы называлі адзін аднаго «пан», «пані», хаця пані былі ў бедных шарачковых кашулях і спадніцах — андараках. Тут гучала мова, у якой напачатку мне падаваліся знаёмымі толькі асобныя словы, і тут прывыклі гаспадарыць — моцна і з разлікам. Трэба было вучыцца ўпраўляцца з каровай, жаць і палоць, і вэндзіць кумпякі, і хаваць сваю беднасць, як бяду.

Недалёка ад нас быў касцёл, і я бачыла ў святы альбо ў нядзелю, як, падышоўшы да прыкасцельнай плошчы, сяляне мылі ногі каля вадакачкі, а пасля беражліва абуваліся ў боты ці ў пантофлі, якія прыносілі з сабой у торбачцы за плячыма. А жанчыны вымалі аднекуль з шырокіх спадніц святочныя хусты, якія таксама беражна здымалі пасля службы ў ціхім патаемным месцы. Ды пешкам ішлі толькі самыя бедныя, і я радавалася, што мы з мужам бязбожнікі, таму што не прыходзілася чырванець пад здзеклівымі позіркамі тых, хто выходзіў са сваіх моцных, спраўных вазкоў, хто адчуваў сябе гаспадарамі жыцця, упэўнены, што тут, на «крэсах усходніх», будзе заўсёды так, як зараз, што цяперашні парадак — непарушны. Але мы, галота, як нас называлі, кіраваліся ў думках на ўсход — не, не павінна так быць усё жыццё!

Але ішлі гады. Падрастала Люся, і адзінай нашай радасцю было тое, што яе называлі ў школе «пярэлка», і я ўжо прывыкла да гэтых слоў і ведала, што «пярэлка» — гэта значыць «жамчужына». Я прывыкла і да іншага. Да новага свайго дома. Да людзей. Падрасталі маладыя сасонкі за хатай, і Люся гадзінамі любіла сядзець у хвойніку, пра нешта думаючы, засяроджана рыхтуючыся да ўрокаў ці проста корпаючыся ў кнігах. Заўсёды, калі ў хаце не гучаў яе голас, я ведала, што дачка ў сасняку. Малодшая, Арыядна, таксама ўслед за Люсяй, смешна перавальваючыся на тоўстых ножках, любіла бавіцца сярод зялёных калючых дрэўцаў, якія ўвесну пахлі так смаліста, так радасна, што з новай сілай хацелася жыць, гадаваць дзяцей, верыць у будучае… Я ж была тады зусім яшчэ маладая, мне хацелася будучага, і я спадзявалася, што будзе яно светлым і радасным…

…Цяпер там сасновы бор, у шурпатыя, ужо немаладыя ствалы соснаў дзе-нідзе ўрэзаліся глыбокія шрамы, жывіцай заплылі варонкі, якія пакідалі выбухі. Тут таксама ішлі баі, гарэлі лясы, і муж, Павел Іосіфавіч, хадзіў у такія дні засяроджаны, хмуры.

— Вось скончыцца вайна, і колькі ж гэта сіл спатрэбіцца, каб зноў аднавіць, як было! — аднойчы загаварыў ён ледзь не са слязьмі. (Да вайны ён працаваў начальнікам будаўнічага ўчастка непадалёку, работы было шмат, але ён любіў яе, любіў лес, і таму работа была яму, што называецца, у ахвоту.)

— Лес шкадуеш. А людзей колькі гіне вакол! — папікнула яго.

— Дрэвы — яны як людзі, толькі гаварыць не ўмеюць! — як закрычаў ён у адказ. — Я і людзей шкадую, толькі лес таксама. Яго шкадаваць няма каму!

— Ці ты па службе яго шкадуеш? Дык цяпер ні службы няма, ні ўлады. Сам сабе гаспадар.

Я паспрабавала пажартаваць, толькі жартаў на гэты конт ніякіх ён не прызнаваў. Адвярнуўся, замоўк, але запомніў размову, не раз папікаў мяне ёю ў апошнія гады. Дый нельга было жартаваць з ім пра лес. У Люсі таксама яўна выяўлялася гэтая, як спадчынная, рыса. Нічога і нікога не баялася ў лесе, як быццам ён сапраўды мог абараніць у цяжкую хвіліну. Вучыцца пайшла ў сельскагаспадарчы інстытут, ды толькі хутка пачалася вайна, і ёй давялося з'ехаць з Вільні, дзе быў той інстытут, амаль не спадзеючыся прабіцца да сваіх. Тры гады вайны чамусьці павярнулі яе ў другі бок — стала марыць, што пойдзе працаваць настаўніцай. Я маўчала. Думалася — хай толькі застанецца жывой, хай толькі застанецца — а там будзе бачна, што ёй па душы! Пасля расказаў мне хлопец, які партызаніў у суседнім атрадзе, што не раз гаварыла яму дачка:

— Скончыцца вайна — будзеш дырэктарам (Мікола скончыў да вайны курс настаўніцкай семінарыі ў Навагрудку), а я пайду да цябе завучам. Дзяцей хачу бачыць вакол сябе — многа, многа дзяцей!

Можа, гаварыла ў ёй спрадвечная цяга да мацярынства, можа, сапраўды пасталела і прачнулася прызванне? Прызванне, якому не суджана было спраўдзіцца.

I ўсё-ткі… Усё-ткі Люся вучыць. Кожны год у школе пачынаецца ўрокам мужнасці. На гэтым уроку Мікола, які стаў дырэктарам школы так, як і прадказвала яму Люся, расказвае пра маю дачку, пра яе апошні бой. I музей арганізаваў у школе. Туды аддала я пасля ванны яе сарочку — з таго льну, што ткала, што бяліла перад вайной…

…Прайшло світанне, даводзіцца ўставаць. I я ўстаю, і жыву, таму што жыццё заўсёды бярэ сваё, і пішу лісты — ці дачцэ, Арыядне, якая з мужам жыве ў Ленінградзе, ці родным — іх засталося зусім няшмат. Адыходзяць гады, адыходзяць людзі, жывой застаецца, бадай, толькі памяць. На нашым доме яе знак — пяцікутная чырвоная зорачка, якая сведчыць, што тут жыве сям'я загінуўшага воіна. Наша дачка была ж таксама воінам…

Да нас часта прыходзяць дзеці, і мы радуемся ім, таму што абое любім дзяцей, радуемся іх чысціні, іх пакуль што неўсвядомленай гармоніі з навакольным светам. На маіх вачах выраслі многія з пасялкоўцаў, і бачыцца са шкадаваннем, як, падрастаючы, дзеці паступова зашываюцца ў сваё шкарлупінне, як засвойваюць ад нас, дарослых, не самае лепшае — адкідаюць якраз тое, што перапакутавана, перадумана бяссоннымі начамі мацярок. Бачыла пазаўчора, як адзін з хлапчукоў, які жыў на суседняй вуліцы, Толік, здаецца, груба крычаў на жанчыну ў магазіне. А я ж помню, якія былі ў яго вачаняты, калі ішоў у першы клас, і, тоўпячыся вакол, гэтак жа глядзелі яго аднакласнікі — на нас, на настаўнікаў, на жыццё! Ён напомніў мне майго сына, і я доўга глядзела на яго, любуючыся; хацелася абняць стрыжаную галоўку, гладзіць яе і так хацелася, каб ён, вырастаючы, нёс у навакольны свет дабрыню! З другога боку, лаянка ў магазіне — яна можа быць выпадковай, можа, яму самому пасля было сорамна і гэта болей не паўторыцца. Як жа мы падчас не шкадуем адзін другога, як мучым з-за дробязі, з-за нейкага слова! Нядаўна хадзіла ў бальніцу, каб наведаць знаёмую — тая памірала адна, у пакутах, у адчаі, таму што дачка баіцца і як бы грэбуе сваёй маці і не прыходзіць у бальніцу, адно пасылае туды перадачы.

— Хай бы хоць здалёку паглядзела на яе! — казала мне хворая. — Няхай бы вось прыйшла, вунь там у куце села. Я ж вырасціла яе, ты ведаеш, як я апошні кавалак ёй аддавала! Унукам маім, дзецям, забараніла сюды прыходзіць, дык яны ўпотай да акна падбягуць, але ж баяцца заходзіць!

Я пайшла да дачкі, таму што нельга, каб чалавек ішоў з жыцця ў адчаі, каб думаў, што ўсё, чым жыў, дыхаў, у што верыў, аказалася дарэмным, не закранула нічыёй душы, не абудзіла ніводнага сэрца!

Дзіўна: Люся і сёння як быццам нечаму вучыць мяне, раіць, гаворыць. Яе жыццё, такое немагчыма кароткае, усяго дваццаць з нечым, было прыгожым, яно — усё на ўзлёце, на вышыні, на адным дыханні, без фальшу, якім часам абрастаем мы, што жывём, так, як абрастаюць у лесе, з паўночнага боку, шэрым мохам дрэвы. Яна пражыла сваё жыццё сумленна, а гэта даецца не многім…

Адзін з тых, хто быў з ёю ў атрадзе, расказваў, як упершыню разам з начальнікам разведкі даваў Люсі заданне. Хаця спачатку задання не даваў, проста раіўся з ёю, сакратаром падпольнай камсамольскай арганізацыі, хто з іх, хлопцаў і дзяўчат, можа пайсці на разведку ў Вераскава, дзе размясціўся варожы гарнізон.

— Чаму «нехта» пойдзе? Канечне, лепей за ўсё ісці мне, — адказала тады Люся.

— Ты занадта прыкметная, — не ўтрымаўся ён.

— Нічога! — падхапіў камандзір разведкі.— Яна ж рыхтавалася ў артысткі, хай цяпер паказвае, на што здольная.

— А мне сапраўды будзе лягчэй, чым каму, — не прымаючы іх жартаў, адказала Люся. — Я ж там не раз бывала. I на аглядах самадзейнасці, і ўвогуле.

— Любоў Яравую іграла! — зноў не вытрымаў адзін з хлопцаў — відаць, сам Мікола Грабёнкін. Быў ён адчайным, рызыкоўным хлопцам, любіў у людзях тую ж смеласць і рызыку, а таму і парэкамендаваў камандзіру разведкі сустрэцца з Люсяй, каб вырашыць усе пытанні. Але яна прыняла заданне як заданне сабе асабіста, нібыта гэта павінна было нешта вырашыць у яе жыцці, і настойвала, пакуль не дабілася свайго. Камандзір разведкі гаварыў цяпер мякка, падрабязна ўсё тлумачыў, а калі Люся пайшла, з захапленнем сказаў:

— Ну і дзяўчаты ў вас, Мікола! Нават не верыцца: у вас жа савецкай улады амаль не было, адкуль магло ўсё гэта ўзяцца? Бач ты яе, сама рвецца ў разведку, і не проста ад рызыкі. Тут іншае, брат, я адчуваю…

Пасля камандзір — мы ўжо звалі яго проста Міхаілам — усё гэта пераказваў і мне. А я расказвала яму, што тут, на гэтай зямлі, было магутнае асяроддзе людзей, што сядзелі ў турмах, што павялі за сабой тысячы людзей, патрабуючы вызвалення, а савецкая ўлада, нябачная, была побач, за кардонам, і мы бачылі ў ёй і надзею, і нешта большае — казку, якая вось-вось здзейсніцца. Я расказвала ім ужо аб с в а ё й зямлі, і яны слухалі зацікаўлена. А я разумела, адкуль у тутэйшых насцярожанасць да чужога: за трыццаць гадоў улада мянялася неаднойчы, таму і тлумачыла, што не варта думаць, быццам гэта і ёсць сутнасць мясцовых людзей. Не, пераконвала я хлопцаў, вы ўбачыце не раз, на што здольныя людзі навокал, што гэта за зямля, дзе воляй лёсу вам суджана пражыць ваенныя гады. Я не гаварыла таго, што было за словамі: а было нейкае шчымлівае прадчуванне, што, відаць, многім з іх суджана застацца ў гэтай зямлі, па якой так лёгка і ўпэўнена ходзяць яны, белазубыя прыгожыя хлопцы-партызаны. Так яно і здарылася…

Міхаіл, весялун-сібірак, пад паглядамі якога млела не адна дзяўчына, асабліва калі на якой вочарынцы танцаваў свой каронны нумар — сербіянку, загінуў у Вераскаве. Расказвалі пасля, што ён адбіваўся так адчайна, што, калі немцы хацелі зняць з яго, мёртвага, скуранку, нейкі іх афіцэр не дазволіў, маўляў, няхай пахаваюць рускага смельчака ў тым, у чым ён апрануты. Тады яшчэ яны дэманстравалі сваім салдатам храбрасць нашых хлопцаў, відаць, каб паказаць, чаго вартыя перамогі над такімі, але ішлі месяцы, і пасля, у канцы вайны, здзекі чыніліся ўжо і з мёртвых — можа, якраз таму, што былі ашуканыя ўсе іх падзеі і заставалася толькі злосць і нянавісць да нас, няскораных.

Загінуў тут і другі. Міхаіл, камандзір атрада, былы курсант палкавой школы адной з часцей Чырвонай Арміі. Ён быў сур'ёзным, задумлівым, выглядаў старэйшым за свае дваццаць чатыры гады. I ўжо Люся расказвала неяк, што, калі яны аднойчы вярталіся ў атрад пасля бою, ён, дапамагаючы ёй выбрацца з мокрага снегу, раптам сказаў нечакана:

— Выжывеш, станеш настаўніцай — не забывайся: на дзяцей-сірот, Люся, ты многім можаш сагрэць жыццё.

— Чаму менавіта сірот, што табе прыйшло ў галаву? — запыталася яна здзіўлена.

— Таму што я сам дзетдомавец. Бацькоў сваіх нават не ведаю. А як дзецям патрэбна добрае слова, цеплыня чалавечая! — Ён падумаў, памаўчаў, а пасля, атрасаючы з кучаравых валасоў снег, дадаў: — Усім яна, цеплыня, патрэбная. А мы жывем у суровы час, мала яе навокал, адно толькі смерць ды кроў. А як хацелася б жыць па-добраму…

А праз тыдзень загінуў — загінуў у адным баі з Люсяй.

Разам з імі, у тым баі, загінуў і яшчэ адзін хлопец. Вясёлы, русы Віктар, аднекуль з-пад Кіева, быў тым адзіным чалавекам, з якім хацелася дачцэ маёй звязаць сваё жыццё. Можа — кажу «можа», бо і сама пэўна нічога не ведаю. Аб прыгожым сваім, крыху наіўным сяброўстве з ім мая Люся амаль не гаварыла, толькі неяк, у хвіліну шчырасці, ціха прызналася:

— Мама, мне здаецца, што гэта і ёсць мой суджаны. Але ж цяпор вайна, хіба можна думаць аб нечым іншым?

Я прамаўчала, хаця, пэўна, трэба было сказаць нешта ласкавае. Як жа скажаш тое ласкавае, калі першая, эгаістычна мацярынская, думка была: «А калі што здарыцца з ім, як жа Люся? Не, хай сапраўды пачакаюць!»

А чакаць ім ужо не было калі. Смерць ішла за імі, цікавала, выбірала, таму што яна любіць выбіраць лепшае, самае дарагое для нас… I, паміраючы ў партызанскім шпіталі, Віктар увесь час пытаўся ў медсястры, ці жывая Люся, забываючы, што пытаўся аб гэтым хвіліну назад:

— Скажыце, скажыце праўду!

Медсястра паўтарала, што яна жывая. Адкуль магла яна ведаць праўду? Віктар страціў прытомнасць у той момант, калі нахіліўся пад параненай Люсяй, а куля ўдарыла яго ў шыю, і ён упаў у мокры снег, а пасля поўз па полі, ужо без памяці, нібыта стараючыся дагнаць каня, які спалохана гойсаў па полі з санкамі, дзе ляжала яна, таксама, відаць, яшчэ жывая. Яе ўжо вывозілі з поля бою і вывезлі, але баец, што трымаў у руках лейцы, упаў мёртвы, і Віктар, спрабуючы прабіцца да яе, параненай, кінуўся ў поле, забыўшыся на вогненны шал, што бушаваў навокал…

— Люся — жывая? — пытаўся ён, і медсястра, хаваючы слёзы, адказвала, час ад часу адыходзячы да другіх параненых:

— Жывая, Віктар, жывая. Яе вынеслі…

Усіх іх бачу перад сабой, гэтых хлопцаў. Розныя, яны былі ў нечым вельмі падобныя, можа, тым, што ляжала на іх тварах суровая пячатка адказнасці. Маладыя, яны ўзвалілі на сябе цяжкую ношку — адказваць за жыццё іншых — і, канечне, павінны былі адчуваць сябе старэйшымі. Але ж якія на самай справе былі яны маладыя!

— Осіпавіч, дайце сваёй дачцэ добрага наганяю! — казаў мужу камандзір атрада, сустракаючыся з намі.— Лезе наперад, у самае пекла. Што ёй, жыць не хочацца?

Не, ёй хацелася жыцьі I іншым таксама. Помніцца, як Віктар, бянтэжачыся і гледзячы ўбок, папрасіў аднойчы, каб пашыла яму кашулю з белага парашутнага шоўку.

— Што, прыгожым хочаш быць? — узяла я белы мяккі кавалак. Хацелася пажартаваць, што для будучага зяця пастараюся, але глянула на яго твар і змоўчала. А ён адказаў толькі:

— Хачу.

Канечне, ён хацеў быць прыгожым, жаданым! Хацеў, таму што быў такі малады, таму што кахаў. Я пашыла яму кашулю — мяккі шоўк нібы абвіваў яго плечы, надаваў твару нейкае асаблівае святло. У ёй пайшоў ён у свой апошні бой, у ёй яго пахавалі…

Я не была на тых хаўтурах у Налібоцкай пушчы. Тут, пад самай Любчай, хавалі іншых — двух Міхаілаў. У аднаго твар быў гнеўным, суровым, нібыта ён яшчэ камандаваў, кіраваў боем. У другога — спакойным, адрачоным, бледным, а зверху падаў і падаў снег, і я з жахам глядзела, як падаюць і падаюць уніз сняжынкі, не таючы на твары, а нібыта камянеючы… Мы ведалі, што нашы адступілі, што Люсі няма ні сярод жывых, ні сярод мёртвых. Апошняе, што бачылі партызаны, — неслася ў снежным кругавароце падвода, у каня былі ашалелыя, невідушчыя вочы.

Фельчар тады змоўчаў, што рана ў Люсі была смяртэльная. А я думала пра тое, што калі б яна трапіла ў рукі ворагам, мая дачка, то… Далей баялася думаць, далей сэрца сціскалася нейкай цяжкай сутаргай, я адганяла ад сябе тыя думкі, глядзела на твары хлопцаў і зноўку бачыла іх — кожнага, твар за тварам! — жывымі, вясёлымі, такімі, якімі былі яны ў кароткім сваім жыцці, што сутыкнула ўсіх нас, парадніла, каб пасля разлучыць так бязлітасна і груба…

Той сакавік быў доўгім, суровым, халодным, вясна ніяк не наступала, і Люся, крадком прыходзячы дадому, гладзіла бярозу, што расла ля ганка, і ўсё прыгаворвала:

— Замерзла, мая мілая, стамілася ад холаду. Нічога, хутка вясна прыйдзе і лета, мы яго дачакаемся, праўда?

Як быццам упрошвала кагосьці — дачакацца, дажыць…

Бяроза і зараз жыве на тым старым месцы, дзе была хата, толькі белая аксамітавая кара яе стала жоўтай і зморшчанай ды галіны нахіліліся да самай зямлі, як у вярбы, нібыта і яна ўвабрала ў сябе ўсё гора, што бачыла вакол сябе, — а гора было агромністым, яно, здаецца, крычала на ўвесь свет…

Помню яе, бярозу, маленькім зялёным парасткам, што праклюнуўся ля ганка ў той першы год, які я сустракала разам з мужам тут, на Прынямонні, толькі вучылася гаспадарыць, вучылася жыць. Адкуль я ведала, што чакае мяне тут, якую меру радасці і страт зазнаю ў будучым, але, калі б і ведала, хіба магло гэта пешта змяніць? I ўсё ж я радавалася жыццю, і яно было добрым да мяне. У верасні трыццаць дзевятага, пасля вызвалення, мяне прынялі на работу ў пракуратуру. Ішлі справы аб нападзе па актывістаў, аб звярыных расправах з маладымі спецыялістамі. Было неспакойна. Чакала мужа з трывогай, клалася спаць не іначай як з пісталетам пад падушкай. Але жыццё бурліла, у ім былі выклік і барацьба — тое, што дае адчуванне паўпаты ўласнага існавання. I — трагізму.

Помніцца ноч, агромністая чырвоная поўня, што застыгла пад хатай, стагі ў далёкім лузе, што былі падобныя да шлемаў, насунутых на самыя вочы старадаўніх рыцараў. Да нас зайшлі маладыя міліцыянеры, каб папіць вады. Яны прыехалі на фурманцы, дзе ляжаў мёртвы настаўнік, якога забілі ў час сходу, з цемры, абрэзам, амаль ва ўпор. Яны расказвалі нам падрабязнасці, прагна п’ючы ваду. Я заўважыла, што рукаў у аднаго разарваны і шышкі дзядоўніку чэпка ўпіліся ў скуру, але нічога не сказала, каб не бянтэжыць хлопца. Люся слухала іх моўчкі, пасля выйшла з хаты, нахілілася над целам, прыўзняла брызент. Я стаяла наводдаль. Маўчала. Міліцыянеры выйшлі з хаты, падзякавалі, пасля паселі навокал, амаль побач з забітым. Твары іх былі стомленымі і строгімі. Люся ўсё стаяла, глядзела на забітага, пасля асцярожна прыкрыла яго. Фурманка кранулася з месца, але вочы аднаго з хлопцаў доўга не адрываліся ад постаці маёй дзяўчынкі — задуменныя і журботныя вочы чалавека, які сутыкаецца з жорсткасцю і бядой.

— Сволачы! Знайшлі на кім вымяшчаць нянавісць — на настаўніку! — сказала я.

— Настаўнік, мама, гэта самы першы агітатар. Ён вучыць добраму, справядліваму. Калі ён стане баяцца, гэта ўжо не настаўнік.

Люся тады якраз падала заяву з просьбай прыняць яе ў камсамол, хадзіла ўзбуджаная, імклівая. I таму наступныя мае словы прыняла з ноткай пратэсту.

— Я думаю, што, калі ты пойдзеш вучыцца на настаўніцу, табе не трэба будзе баяцца абрэзаў.

— Спакойна жыць ніколі не буду! — у голасе яе прагучала страснасць. — А барацьбы хопіць заўсёды. Сцвярджаць новае — заўсёды барацьба.

— Тады ідзі ў актрысы, бо там заўсёды сцвярджаюць нешта новае, як ты гаворыш. Навошта сапраўды табе быць настаўніцай?

Я хітрыла. У тыя гады настаўнічаць было проста небяспечна, і невядома было, калі ўсё гэта скончыцца. Я ўсёй душой хацела, каб яна пайшла некуды, дзе не будзе абрэзаў, варожых вачэй з-за суседняй хаты, з-за дрэва. Але дзе знойдзеш ціхае месца? Мы ўсе былі навідавоку, любы спецыяліст быў для бандытаў небяспечным чалавекам, «агітатарам». А вось тэатральны мог бы даць маёй дачцэ магчымасць паехаць у сталіцу, далей ад стрэлаў уначы, ад крыві, якая ўсё яшчэ лілася.

— Але ж ты ведаеш, мама, — я ніколі не буду актрысай.

…Яна заўсёды гаварыла так — крыху катэгарычна, цвёрда, нібыта абдумвала ўсё адзін раз і назаўсёды. Дзіўным было ў ёй спалучэнне мяккасці і дабрыні, настойлівасці і жорсткасці. Маладая дзяўчына, яна здзіўляла нас з бацькам сваім характарам, які ляпіўся пакрысе, непрыкметна, але вось выявіўся і паказаў сябе такім цвёрдым і пастаянным, як у чалавека, які многа перажыў. Але хіба ведаем мы, якія думкі вырашаюць для сябе маладыя, чым жывяць яны сваю душу? Усе нашы знаёмыя, а яшчэ раней — настаўнікі, верылі, што ў яе вялікі талент. Можа, гэта былі проста здольнасці, ды, як заведзена ў невялікіх гарадках і пасёлках, усе верылі ў тое, што менавіта тут нараджаюцца будучыя славутасці. А спявала яна і на самай справе цудоўна. Голас нізкі, чысты, і гітара ў яе руках таксама, здавалася, спявала сама, без намаганняў… Яна і граць навучылася неяк непрыкметна, і непрыкметна ўнесла ў наш дом музыку і песні, так што яны паступова сталі таксама неабходнасцю, як і яе весялосць, упартасць, яе маленькія прыхамаці. Але ж музыка, якраз музыка, першы раз і ўратавала яе ад смерці. Гэта было тады, калі яе павялі на расстрэл. Канечне, не было б нашых просьбаў, падарункаў і іншага, можа, і гэта б не падзейнічала. Але ўсё разам і адвяло ад яе кулю. Першы раз…

У нас тады быў на кватэры ўрач нямецкага батальёна. Ён любіў слухаць, як спявае Люся, не раз прасіў яе аб гэтым. I чамусьці любіў размаўляць, толькі я старалася, каб размоў такіх было як мага меней. Таму што аднойчы, заміраючы ад страху, чула адну такую размову. Урач быў карэнным масквічом, яго захапілі пры адступленні і прымусілі працаваць, і ён, відаць, саромеўся гэтага, таму што адстойваў свае пазіцыі неяк неахвотна, як бы з намаганнем. Ён казаў, што жыццё — жорсткае, часам яно ломіць хрыбты без дазволу і папярэджання, што ён і на гэтай пасадзе сваёй стараецца быць гуманным, каб не вывозіць моладзі больш, чым ёсць у тым патрэба (батальён займаўся вывазам моладзі ў Германію), што ў яго няма іншага выйсця і яшчэ многае, што гавораць людзі, у якіх хаця крыху засталося сумлення і толькі самалюбства не дазваляе стаць на калені і расплакацца, як ім, відавочна, хочацца гэта зрабіць…

— Няўжо вы хацелі б, каб немцы прайшліся па Маскве, каб іх боты тапталі Красную плошчу? — пыталася Люся.

— Пры чым тут гэта? Хачу — не хачу. Не ад мяне ўсё залежыць.

— Калі кожны так стане гаварыць, то не будзе каму Радзіму абараняць.

— Прыгожыя словы! Калі чалавек памірае, яму ўсё роўна, што і дзе. Галоўнае — жыць! Жыццё — апраўданне ўсяму!

— Жыццё? Не. Ёсць нешта даражэйшае. Я не магу вас пераканаць, але я в е д а ю, што гэта так.

— Ведаеце! Што вы ўвогуле ведаеце? Вы яшчэ дзяўчынка. А я скажу вось што: вам, з вашым талентам, з прыгажосцю, трэба было б ціхутка перачакаць усю мітульгу, а пасля… пасля вы зможаце прыносіць радасць, быць каханай, урэшце — быць славутай! Прырода не надта раскідваецца, яна скупа адмярае прыгажосць і талент, дык трэба ўсведамляць сябе яе ўлюбёнкай!

— Ужо тое, што вы кажаце, сведчыць: вы верыце ў нашу перамогу, нашу! Я і так думаю, што вы не можаце верыць у іх, вы не можаце!

— Я не ведаю, хто пераможа. Сутыкнуліся дзве агромністыя, нябачаныя ў гісторыі сілы. Я — проста маленькая пясчынка. Ці мне меркаваць пра гэта! Але я хачу выжыць, хачу пасля вайны слухаць музыку, бачыць карціны старых майстроў, любавацца прыгажосцю.

— I вам няважна, якія колеры ў вашай прыгажосці, які знак вісіць пад галавой? Не веру. I прытым вы ж бачыце, што вашаму фону… як там яго? — вашаму камандзіру няма справы да нас, абарыгенаў, яны нас і за людзей не лічаць. Думаеце, яны дазволяць вам глядзець на карціны старых майстроў? Яны проста вывезуць іх адгэтуль, у свой рэйх. I вы думаеце, што я стала б спяваць… для іх?

Ён маўчаў. Пасля сказаў, не падымаючы вачэй (я цікавала з кухні, сэрца маё білася часта-часта, а рукі былі ледзянымі):

— Калі вас заб'юць… калі прападзе ваш голас… Не! Я зраблю ўсё. Я вас выратую, маленькая вы, упартая ганарліўка. Можа, нехта і скажа мне дзякуй за вас, хаця б пасля маёй смерці ўспомніць добрым словам!

А праз некалькі дзён па яе прыйшлі паліцаі. Нехта падказаў, а можа, прыкмецілі самі, што нездарма каля Люсі столькі моладзі. Тады пачыналіся першыя выбухі на чыгунцы, знаходзілі забітых немцаў і паліцаяў і былі першыя забітыя, часта расстраляныя па адным толькі падазрэнні. I тады я ў адчаі кінулася да ўрача, а ён прасіў вышэйшае начальства. Менавіта па яго хадайніцтве з хаты выйшаў той нямецкі генерал з грэбліва падціснутымі вуснамі, ён кінуў пасля некалькі слоў, якія вярнулі Люсю, што ішла ўжо да выкапанай магілы. А калі яе адправілі ў Германію, мой кватарант, відаць, хутка здагадаўся аб усім, бо вочы яго былі вострымі, як у рысі, нездарма яго, ціхага, знешне спакойнага, пабойваліся ў батальёне. Я гаварыла, што ад дачкі няма ніводнай весткі, што яна, відаць, на нейкім полі ў Нямеччыне гаруе па родных мясцінах, а ён глядзеў на мяне спагадліва і крыху насмешліва… Неяк, перад самым адыходам батальёна з пасёлка, ён задумліва працягнуў мне хустачку, якая вісела на вяроўцы ў кухні.

— У вас што, дзве такія?

— Ды не, — вырвалася ў мяне, а сэрца так і схаладнела. Гэта ж Люсіна хусцінка, яе аддала яна, калі я прынесла ёй у лес новае, чыстае адзенне, а старое забрала дахаты! I як ён угледзеў!

— Здаецца ж, ваша дачка паехала ў гэтай хустачцы.

— Вам здалося, пан доктар.

Мы глядзелі адно аднаму ў вочы. Гэта былі страшныя для мяне хвіліны!

— Можа, і я памыляюся, — прамовіў ён ціха. — Можа быць… Вось скончыцца вайна — прыеду сюды яшчэ. У адпачынак. Прымеце мяне?

— Прыязджайце, пан доктар.

— Пан доктар, пан доктар… Хутка ж вы навучыліся так гаварыць! Я, праўда, таксама навучыўся. Але мяне вы павінны прыняць, паважаная пані, таму што я заўсёды здагадваўся пра тое, што і вы таксама звязаны з гэтымі… як іх… ляснымі бандытамі. Але ж нікому і нідзе я гэтага не сказаў. Мы ж людзі…

Ён не чакаў майго адказу. Ды і што я магла сказаць? Узяў, пагладзіў хусцінку — лёгка, кончыкамі пальцаў.

— Перадайце прывітанне вашай дачцэ. Калі б не яна… Я пра многае пастараўся б забыцца. А так… Вы не ўяўляеце, як важна не забывацца. Хаця і надта ж хочацца гэтага, таму што, забываючы, лягчэй жывеш. Вы разумееце, што я кажу? Можа, і не. Ну, гэта і няважна. Галоўнае, каб Люся засталася жыць. Такія, як яна, павінны жыць! I ўрэшце, скончыцца ж некалі вайна…

Я разумела, чаму ён пакутуе. І, можа, калі б пасля вайны прыехаў да нас, прыняла б яго, таму што ён хаця стараўся быць сумленным чалавекам; праўда, там, дзе ён быў, сумленным быць было немагчыма. Ды толькі ён не прыехаў, можа, і яму не суджана было захаваць жыццё, за якое так тросся! Усё-ткі адчуваўся ў тым чалавеку нейкі надрыў, нейкая стомленасць. Можа, яна яго і падкасіла ўрэшце, хаця выжыць яму хацелася. Люсі таксама хацелася, толькі не выжыць, а — жыць…

Адзіная дзяўчына ў атрадзе, яна піколі не гаварыла, як гэта нялёгка. Ужо крыху пазней нехта з хлопцаў успомніў пра поўху, ад якой распухла шчака, а другі нехаця расказаў, як давялося яму хапаць за рукі ганарліўца, які ў гневе і крыўдзе хапіўся за пісталет. Камандзір атрада, калі даведаўся, закрычаў адно: «Гнаць яго з атрада!» Але пасля неяк усё сціхла, таму што, кажуць, хадзіла за яго прасіць сама Люся. З таго часу ўсе і зразумелі, што Люсю трэба ўспрымаць толькі як сястру ці баявога таварыша — не іначай. Але ж маладосць ёсць маладосць. Часта я бачыла, якія былі вочы ў іх, гэтых хлапчукоў, якія сталелі так хутка і неверагодна. Але толькі пасля вайны, раздумваючы над усім, зразумела ў поўнай меры, чаму нікому не гаварыла Люся і нікому не паказвала свайго пачуцця да таго русявага ўкраінца, чаму ніхто амаль не ведаў пра іх сяброўства, і толькі смерць усё высветліла і расказала. Прыгожая была мая дачка, такая прыгожая, як быццам лёс назнарок адарыў яе ўсім, чым толькі магчыма — каб замяніць тое адзінае, у чым ёй было адмоўлена — у доўгім жыцці…

У апошні той дзень, перад боем, я не бачыла Люсю. Бачыў толькі бацька. Расказваў потым, як ішла яна ў світальным тумане ў чырвонай хусцінцы, як спявала, пераклаўшы ў фурманку кулямёт і дастаўшы адтуль сваю гітару, з якой амаль не разлучалася. Бацька будаваў мост, па якім пайшла яна ў той бой, у яго ўзяла грабеньчык, каб прычасацца: «Хачу быць прыгожай, тата. Заўсёды прыгожай, нават у смерці».

Адчувала яна, што не вернецца з-за ракі, з таго поля? Можа, і адчувала, бо надзела новую сарочку, па-новаму запляла косы. А спявала, як гаварылі пасля, так, што дрыжыкі прабіралі самых бывалых, ужо звыклых да ўсяго хлапцоў і мужчын. А пасля, як падыходзілі да поля, іх дагнаў камандзір і, саскочыўшы з каня, пайшоў побач з Люсяй.

— Чуеце, як вясной пахне? — сказаў ён, углядаючыся ў світанне, якое ніяк не пераходзіла ў дзень, як быццам сама прырода запавольвала непазбежныя гадзіны, якія ім яшчэ заставаліся. I Люся маўчала, а пасля, як схамянуўшыся, дадала:

— I перамогай.

…Многія словы і ўчынкі дачкі вярнуліся да мяне пасля яе гібелі, я даведалася пра іх, узважвала, раздумвала, як быццам вяртаючыся да тых дзён, калі мы жылі побач. I мне здаецца часам, што яна — адна з тых, хто прыходзіць на зямлю для таго, каб не даваць нам забывацца на тое, што чалавек — цудоўны. То не проста словы. Я выпакутавала іх, прыйшла да іх скрозь доўгія гады, сустракаючыся з многімі людзьмі, якія мне расказвалі пра яе. Многае я не ведала, хаця вырасціла яе, нарадзіла і сама пахавала, зведаўшы тое, чаго не дай бог зведаць нікому — перажыць сваё дзіця.

Прайшло столькі гадоў, ая і цяпер, прачыпаючыся перад світаннем, успамінаю пранізлівы, нейкі нялюдскі холад замерзлага яе цела, адчуваю ў пальцах тонкія палоскі рэбраў і нечакана жывы, слізгучы шоўк яе валасоў, якія распляліся і, здаецца, жылі — столькі прыгожай, гнуткай сілы і непакорства было ў іх, бялявых і топкіх! Яе знайшлі на другі дзень, прывезлі ў вёску, і дзень той абрынуўся на мяне, як ледзяная, непасільная гара, якая чамусьці так і не змагла справіцца са мною, з маім напаўмёртвым целам і амаль згаслай душой! Для чаго я засталася жыць? Не ведаю, але, значыць, засталася на гэтай зямлі недарэмна.

Падпольная клічка яе была, як я ўжо казала, «Ластаўка». Ёсць у нас павер'е, што птушка гэтая, селячыся ля хаты, прыносіць у яе шчасце. Таму так радуецца кожны, калі на хаце віе сваё гняздо птушка — такая лёгкая, імклівая.

Мая Людміла, мая ластаўка, напэўна, таксама нездарма нарадзілася ў нашай хаце. Мы з бацькам увогуле людзі звычайныя. Кароткае яе жаццё было маланкай, заранкай, што ўскалыхнула наша існаванне, напоўніла яго іншым, вышэйшым, сэнсам. Таму я і жыву так, каб апраўдаць гэтае ззянне, што ўварвалася ў нашу хату, дзеля таго, каб не адыходзіў ад нас той, другі, вышэйшы сэнс. Мы проста ўжо не можам жыць іначай.