Роздумы

Уводнае слова

Прапанаваныя ўвазе беларускага чытача філязафічнага характару разважаньні Марка Аўрэліюса, пісаныя на грэцкай мове, — у нашым перакладзе, як «Роздумы» — першы раз былі выдадзеныя друкам Г. Ксыляндрам у Цігуры (сягодняшні Цюрых) у 1558 г. з лацінскім перакладам, з заўвагамі да тэксту і распадзелам на 12 кнігаў. Выданьне Ксыляндра абапіралася на Палятынскі тэкст.

З гэтае пары друк гэты стаецца асноваю для чарговых выданьняў у 1568, 1590, 1626 гг., пры чым, апошняе выданьне ўпяршыню ўводзіць распадзел кнігаў на параграфы. На працягу далейшых стагодзьдзяў на розных мовах зьяўляецца вялікая колькасьць новых выданьняў працы М.Аўрэліюса, якая стаецца помнікам сусьветнае літаратуры. «І па сягоньняшні дзень выданьне Ксыляндра мае значэньне ня толькі, як бібліёграфічная рэдкасьць, хоць-бы ўжо з тае прычыны, што тэкст Палятынскі, на якім яно абапіралася, можна ўважаць за беспаваротна згубленым, але нават адзін, які ацалеў і зьмяшчае ў сабе поўны тэкст твору імпэратара (Ватыканскі; а ў іншых тэкстах адно выняткі), знаходзіцца, паводля сьведчаньня Ёганна Сьціха, у вельмі нездавальняючым стане».

Аўтар Роздумаў ня пісаў сваіх думак для некага, але толькі для сваіх уласных духовых патрэбаў, з гэтае прычыны зразумелым стаецца, што сам тэкст нічога ня меў супольнага з падрыхтоваю яго да апублікаваньня. Затым, хворма, у якой сягоньня чытаем Роздумы — гэта вынік даўжэйшага часу і працы шматлікіх людзей, якія ня толькі перакладалі, але і перад усім адцыфроўвалі знакі, якімі твор пісаўся, укладвалі ў неабходную цэласьць, выдзялялі думкі ў параграфы і гэткім спосабам умагчымілі нам, што жывем у іншым стагодзьдзі, мець перад сабою гатовы тэкст у нашай роднай мове.

Дасьледнікі філязофіі стала зьвяртаюць нашую ўвагу на сваеасаблівы факт, што два чаловыя Рымскія стоікі былі, з аднае стараны, Эпіктэтус, нявольнік, а з другое — імпэратар і, што апошні ў сваіх юнацкіх гадох вучыўся ў нявольніка.

Эпіктэтус жыў прыблізна ў 50-138 гадох, і імя гэтае было яму нададзена пазьней. Згэтуль, запраўднае ягонае імя астаецца няведамым. Радзіўся ён у Фрыгіі ў часе панаваньня Нэрона, і мова ягоная была грэцкаю. Ягонае зраманізаванае імя Эпіктэтус (што значыць здабыты) прыводзіць нас да выснаву, што быў ён нявольнікам. У ягоныя юнацкія гады, ня гледзячы на ягоны сацыяльны статус, студыяваў філязофію стоіцызму. У выніку навукі і праяўленае ім мудрасьці, ягоны гаспадар, — Эпафодзімус, гэтаксама асвабоджаны нявольнік, — недзе перад годам 89, дараваў яму вольнасьць, і да году, праблізна, 90 выкладаў у Рыме філязофію. Аднак, каля году 90, западозраны разам зь іншымі філёзафамі ў дэмакратычных тэндэнцыях, быў змушаным пакінуць Рым і асяліўся ў паўночнай Грэцыі ў месьце Нікополіс. Тутака правёў ён рэшту свайго доўгага жыцьця, пашыраючы дактрыну стоікаў. Жыў ён у беднасьці, маючы толькі, як ён казаў, зямлю, неба і плашч. Сам Эпіктэтус нічога не напісаў, але здабыў сабе славу настаўніка. «Калі ён прамаўляў, ягоныя слухачы — даведваемся ад аднаго зь іх — паддаваліся сільнаму пачуцьцю духовага перажываньня». Якою пашанаю цешыўся ён сярод сваіх слухачоў, сьведчыць Люцыянусавы (пісьменьнік і найбольшы сафісты другога стагодзьдзя) пераказ, паводля якога, пасьля сьмерці Эпіктэтуса адзін зь ягоных пасьлядоўнікаў заплаціў тры тысячы драхмаў за гліняную лямпу, якою карыстаўся Эпіктэтус.

Сярод ягоных вучняў, якія сьцякаліся з усіх частак імпэрыі, быў Флявіюс Аррыянус, грэцкі гісторык з Бітыніі, у часох Гадрыяна, консуль і найболей аўтарытатыўны гісторык і біёграф Аляксандра Вялікага. Аррыянус з сільным вычуцьцём адказнасьці запісваў лекцыі і павучэньні Эпіктэтуса і апублікаваў іх у васьмі кнігах п.т. «Разважаньні», зь якіх чатыры першыя дайшлі да нашага часу. У сваей прадмове Аррыянус кажа, што «Разважаньні», наколькі гэта магчымым было, аддадзены ў той самай мове, у якой навучаў Эпіктэтус, «захоўваючы прастату ягонага выражэньня». Аррыянус гэтаксама, выкарыстоўваючы зацемкі лекцыяў, уклаў падручнік галоўных вытычных навукі Эпіктэтуса п.т. Энхэйрыдзіён. Паводля гэтых працаў, Эпіктэтус галоўна займаўся праблемамі этыкі, г. зн. абазначэньнем характару добрага жыцьця. Ён утрымліваў пагляд, што ў васнаўным, чалавек быў абмежаваным і ірацыянальным існаваньнем, але, што сусьвет кіраваўся Божым чыстым Розумам, і быў дасканалым. З тае прычыны, што чалавек ня ведае свае долі і ня можа кіраваць ёю, ён мусіць спыніць імкненьне ў напрамку асягненьня зямных мэтаў, і замест гэтага, спакойна прыняць рэчаіснасьць свае бясьсільнасьці перад доляю. І, як выснаў зь ягонае навукі, раіў ён сваім слухачом, што чалавек, з прычыны свае ўласнае слабасьці, мусіць быць талеранцыйным да памылак іншых людзей.

Кажны раз, калі мы расчыняем новую бачыну з гісторыі чалавека, мы пазнаем нешта новае, нешта, што пашырае наш гарызонт і ўзбагачвае духова. Падобная спасьцярога тады важнаю стаецца, калі чалавек узважыць свае магчымасьці да пастаўленых перад ім мэтаў.

Гэтакаю новаю бачынаю ў скароце стаецца гісторыя аднае кнігі і яе зьместу, аўтабіяграфія яе аўтара, як і гісторыя сьвету, у якім завяршэньне знаходзіць сваё месца.

Маркус Аньніюс Вэрус, у выніку ўсынаўленьня яго ягоным дзядзькам, імпэратарам Антонінусам Піюсам, займеў імя — Маркус Аўрэліюс Антонінус, і папулярна стаўся ведамым пераважна, як Марк Аўрэліюс.

Марк Аўрэліюс радзіўся ў Рыме 26 красавіка 121 г. Сям'я ягонага роднага бацькі (падобна, як імпэратара Гадрыяна і перад тым Траяна) гішпанскага паходжаньня, і аселенай была ў Рыме праз даўжэйшы час, а рангу патрыцыя атрымала ад імпэратара Вэспазыяна. Будучы яшчэ дзіцем, Марк згубіў свайго бацьку, і быў узгадоўваны маткаю і дзедам па лініі бацькі. Апошні ня толькі прышчапіў яму іхную ўласную мужнасьць і пабожнасьць, але запэўніў яму добрую адукацыю даборам найлепшых настаўнікаў у грэцкай і лацінскай літаратурах, рэторыцы, філязофіі, праве… У першай кнізе Роздумаў Марк Аўрэліюс ў асабліва цёплых і далікатных словах зь ветлівасьцю і ўдзячнасьцю выражаецца з прычыны ўсіх тых рысаў шляхэтнага характару, які ён успрыняў ад свайго дзеда Вэруса, ад бацькі, які ўсынавіў яго, і ад ведамых таго часу настаўнікаў і выдатных філёзафаў, як Маркус Корнэліюс Фронто; Сэкстус з Хайронэі (Бэотыя), унук Плютарха; Юніюс Русьнікус, які запазнаў яго з паглядамі Эпіктэтуса; Дыёгнэтос; Апольлёніюс; Аляксандар граматык і іншыя. Марк Аўрэліюс кажа: «Ад багоў атрымаў я, і ўдзячны ім за тое, што ў мяне добрыя дзяды, добрыя бацькі, добрая сястра, добрыя настаўнікі, добрыя ўсе хатнія, сваякі, сябры і прыяцелі, амаль усе навакольныя».

Будучы на парозе яшчэ свайго юнацтва, М.Аўрэліюс, з прычыны прыгожасьці і шчырасьці свайго характару, зьвяртаў на сябе ўвагу свайго асяродзьдзя і здабыў гэтак глыбокую прыхільнасьць імпэратара Гадрыяна, што гэты раіў Антонінусу Піюсу, якога ён вызначыў, як свайго спадчыньніка, каб гэты апошні ўсынавіў хлапца Марка і падрыхтаваў яго, як свайго наступніка на трон.

Пачынаючы з адзінаццатага году жыцьця, пад кіраўніцтвам філёзафа Дыёгэнэса, малады Марк пачынае запазнавацца з навукаю стоіцызму. Хутка атрымлівае ён ужо вопратку стоікаў і пачынае насьледаваць суворы спосаб жыцьця і практыку студэнтаў стоіцызму. Цяперака, калі ўжо імпэратар Антонінус Піюс адаптаваў хлапца і заручыў яго са сваею дачкою, Фаўстынаю, Марк прыймае імя свайго новага бацькі і будзе называцца Маркус Аўрэліюс Антонінус.

На працягу наступных дваццаці трох гадоў Марк Аўрэліюс, як сябра і супрацоўнік А. Піюса, займаецца навукаю мастацтва кіраваньня імпэрыяю, і, калі ў 161 годзе Антонінус Піюс памірае, тытул імпэратара і ўсе годнасьці, зьвязаныя з гэтым фактам, пераходзяць на М.Аўрэліюса. З актам успрыняцьця тытулу імпэратара вяжацца пераняцьце ім абавязкаў і адказнасьці за спраўнае функцыянаваньне імпэрыі гэтак разьлеглае ў сваіх абшарах і гэтак багатае ў духовыя, як і матэрыяльныя вартасьці. Велічнасьць людзкага размаху і здольнасьць арганізацыйная, павага падыходу да абавязкаў, мужнасьць з вычуцьцём права і справядлівасьці, і перад усім палітычная мудрасьць у падходзе да людзей і народаў, стварылі неспатыканую ў гісторыі чалавека імпэрыю, якая, з закалотамі бяз большага значэньня, стварыла абставіны для мірнага жыцьця людзей на працягу болей, як 200 гадоў. Быў гэта час, абазначаны ў гісторыі пэрыядам, як Pax Romana — Рымскі стан супакою. Нічога, затым, дзіўнага, што ангельскі гісторык XVІІІ ст., Эдвард Гіббон, у трэйцім разьдзеле свае монумэнтальнае працы п.т. The decline and Fall of the Roman Empire сярод іншага пісаў: «Калі-б хто-небудзь зь людзей атрымаў задачу, вызначыць у гісторыі сьвету пэрыяд часу, у ўмовах якога людзкая раса была найболей шчасьліваю і заможнаю, дык ён бяз хістаньня назваў-бы той пэрыяд, які пачаў хінуцца і заваліўся, пачынаючы ад сьмерці Доміцыяна і ўзыходам на трон Коммодуса. Аграмадныя прасторы Рымскае Імпэрыі знаходзіліся пад абсалютнаю ўладаю і кіраўніцтвам мужнасьці і мудрасьці. Арміі камандаваліся моцнаю, але далікатнаю рукою чатырох паступаючых па сабе імпэратараў, каторых характар і ўлада міжвольна выкліквалі да сябе пашану».

Наступныя гады гэтага далікатнага і міралюбнага валадара мінаюць у атмасфэры крывавых войнаў на далёкіх ускраінах імпэрыі, закалотаў дома і абавязкаў сямейнага жыцьця. Ужо ў першых гадох ягонага валадараньня наведваюць Італію паводкі і пажары, землятрусы ў Азыі. Ягоны папярэднік са сваім войскам, як і легіёны пад камандаю М.Аўрэліюса, вяртаючыся з ваенных выправаў, прыносяць з сабою зерне заразы, якая распашыраецца ў імпэрыі. Частыя атакі на паўночных узьмежжах гэрманскіх плямёнаў калісьці жыўшыя свабодна, а цяперака злучаныя ў большыя групы, кіруюцца на поўдзень, пераходзячы на некаторых мясцох на правае ўзьбярэжжа Дунаю; брытанцы, гэтаксама як і іншыя плямёны, знаходзяцца ў руху шуканьня свабодаў для сябе і лепшых магчымасьцяў асяленьня. Апрача гэтых, сармацкія плямёны як і славянскія, пачалі націскаць са свае стараны, і разам з готамі з усходу, гэтаксама пераходзяць Дунай і, супроцьставячыся слабым апорным пунктам легіёнаў, пранікаюць на паўночныя землі Італіі і твораць аблогу Аквілеі — рымскае морскае базы на паўночным узьбярэжжы Адрыятыцкага мора. Войны супроць гэтых загоньнікаў (тады — «барбараў»), асабліва супроць Маркоманаў і Квадаў стаюцца зацяжнымі. Марк Аўрэліюс пакідае Рым і асабіста пераймае камандаваньне над сваімі загартаванымі ў бітвах легіёнамі. З гэтага часу жыцьцё ягонае мінае пераважна сярод уласнага войска і бітваў на малазаселеных узьбярэжжах Дунаю. Праўда, дзякуючы веданьню ваеннага майстэрства, дакладнаму стратэгічнаму плянаваньню і здольнасьці дасьведчанага войска, М.Аўрэліюс выкідае наезьнікаў за Дунай, асягваючы гэтым перамогу, але перамога гэтая ня была поўнаю, калі ідзе пра будучыню імпэрыі.

У 175 г., калі Марк Аўрэліюс быў заняты ў змаганьні з барбарамі, надыйшла вестка, што Авідыюс Кассіюс, камандзір ваенных сілаў у Азыі, збунтаваўся супроць яго і агаласіўся імпэратарам. Ня губячы часу, М.Аўрэліюс сьпяшаецца на ўсход. Прыбыўшы на месца, ён знаходзіць, што Кассіюс ужо замардаваны адным зь ягоных уласных афіцэраў. Але велікадушны Маркус загадаў, каб усе паперы здрадніка былі спаленымі нават бяз чытаньня іх. Ён гэтаксама ўзьдзеяў на Сэнат, каб сям'я здрадніка і ўдзельнікі бунту ня былі пакаранымі, чым праявіў сябе праўдзівым духовым арыстакратам.

Пасьля павароту з усходу, ён далей працягваў змаганьне супроць барбараў уздоўж Дунаю, дзе вычарпаны фізычна сярод жорсткіх абставінаў ваеннага жыцця, памер 17.03.180 г. на пяцьдзесят дзявятым годзе свайго жыцьця і на дзевятнаццатым годзе панаваньня, і пахованы недалёка ад места Віндобона, ведамага сягоньня, як Вена.

У часе ягоных ваенных выправаў, Фаўстына, якая таварышыла свайму мужу ў падарожжах, памерла яшчэ раней. Яна радзіла яму пяць сыноў (акрамя дачок), і ўсе яны перадчасна памерлі, апрача аднаго, невялікае здольнасьці Коммодуса.

На працягу свайго жыцьця Марк Аўрэліюс двойчы прадпрыняў пастановы, неабавязкава трапныя для агульнае справы. У першым выпадку, наўсуперак волі Сэнату, ён узьняў да годнасьці імпэратара, як суімпэратара, свайго брата, Люцыюса Вэруса, гэтаксама як і ён адаптаванага, безвартаснага, распуснага і няздольнага гэнэрала, які мог-бы спрычыніць шмат болей шкоды для імпэрыі, калі-б ня тое, што ён памер у 169 г. Кіруючыся матывамі добрага бацькі і, адсоўваючы набок прынцып выбару імпэратара на падставе здольнасьці і характару, прынцып, які даў Рыму найбольшых кіраўнікоў, Марк Аўрэліюс прыняў яшчэ адно вырашэньне, болей важнага характару — ён вызначыў на трон свайго ўласнага сына, мэнтальна хворага, Люцыюса Эліюса Аўрэліюса Коммодуса, каторы стаўся імпэратарам, будучы дзевятнаццаці летнім хворым хлапцом, зь якім закончыўся найбольшы пэрыяд у гісторыі Рымскае Імпэрыі Pax Romana.

Марк Аўрэліюс, як казалася ўжо вышэй, пакінуў па сабе духовую спадчыну для людзкасьці ў хворме аднаго тому «Роздумаў», якія складаюцца зь дзьвенаццаці кнігаў. Будучы стоікам, Марк Аўрэліюс, найболей праўдападобна, ня пісаў Роздумаў для іншых. Гэта проста прадукт разважаньняў чалавека на філязафічныя тэмы, і якія, як усё паказвае, запісваліся для свайго ўласнага ўжытку — чытаньня і перачытваньня ў часе нясеньня службы на далёкай і мала заселянай поўначы ягонае імпэрыі.

Ці толькі адны Роздумы напісаў М.Аўрэліюс? Пытаньне гэтае астаецца, як да гэтага часу, адчыненым. На пачатку сваіх Роздумаў ён сам кажа, што ў раньніх сваіх гадох пісаў ён дыялёгі (1, 6).

Роздумы М.Аўрэліюса, якія ён пісаў на грэцкай мове, маюць за сабою доўгую дарогу і карэньне, што сягае часу Талеса зь Мілетосу, што жыў у VІ ст. п.н.з., часу найболей раньняе пары грэцкае філязофіі. Пасьля па-праз Іёнскую школу з Пармэнідэсам і Зэнонам (абодва з Элеі) зь іхнаю перадсакратычнаю думкаю, пасьля выступу Сакратаса — бацькі філязофіі са сваім выдатным вучнем — Плятонам, філёзафам і стваральнікам свае эпохі філязафічнага пагляду, ведамага, як плятонізм. За імі выступае слаўны Арыстотэлес, вучань Плятона, каторы першы ў сваіх працах тасаваў навуковы мэтад. Усе яны, з пляядаю іншых першарадных імёнаў, хвармуюць па-праз стагодзьдзі думку, якою цяперака займаецца ў сваіх разважаньнях М.Аўрэліюс, і якая ня зыходзіць з дыскусыяў пасьля яго ў наступным стагодзьдзі, у часе сярэднявечча, і даходзіць у сваей усё яшчэ важнасьці аж да нашых часоў.

Што ёсьць у ёй, што чыніць гэтую думку гэтакаю жывою?

Адказ на нашае пытаньне трэба шукаць у характары самога чалавека. Чалавек ніколі ня супыніцца ў сваім крочаньні да веды, да праўды, да шчасьця… Ён заўсёды будзе ставіць сабе пытаньні. Старажытныя грэкі ў бяспрыкладнай пашане для розуму, стварылі неспатыканую нагоду для разьвіцьця працэсу людзкае думкі. Старажытныя філёзафы нагэтулькі разьвілі філязафічную думку, яны гэтак далёка зайшлі ў сваіх спэкулятыўных разважаньнях, што яны не маглі ня вытварыць у сабе далёказыркасьці і не спасьцерагчы напрамку людзкага духовага заўтра. Праўда мае ў сабе дынаміку, і зьявішча гэтае ёсьць натуральным; і затым, што яно ёсьць натуральным, поступ ня можа быць спыненым. Гэткім ёсьць права натуры; і гэткім ёсьць вытвар натуры — чалавек.

Арыстотэлес зрэасумаваў гэта ў хворме чатырохпытаньня: Хто стварыў сусьвет? З чаго ён створаны? У якой хворме быў ён створаны? Чаму быў ён створаны?

У сваіх разважаньнях філёзафы гэльленістычнага веку пераважна зьвярталі ўвагу на праблемы добрых паводзінаў чапавека. З гэтае пары паняцьце этыкі ня зыходзіць з парадку дня ў нашым сьвеце. Шматлікія зь іх думалі: Як адзінка, я зьяўляюся бязрадным. Што павінен я чыніць, пыталіся яны, каб быць шчасьлівым і пэўным у жыцьці? Філёзафы стараліся знайсьці адказ на гэтыя пытаньні. У іхных адказах, якія знаходзім у іхных кнігах адносна этыкі, яны былі аднадумны: мэтаю жыцьця ёсьць добрае жыцьцё, якое складаецца са шчасьця і мужнасьці. Што да шляхоў, вядучых да займеньня добрага жыцьця, узьнікалі разыходжаньні паміж рознымі філязафічнымі школамі. Спасярод ведамых школаў, найболей уплывовымі былі тры: школа эпікурэйцаў, цынікаў (кінікаў) і стоікаў. Школы гэтыя ў вялікай меры ўчынілі свой уплыў на філязафічную думку сьвету і ўплыў гэты спасьцярожным ёсьць. Кажная з гэтых школаў давала іншы адказ на пытаньні, якія людзі ставілі.

Эпікурос, закладчык эпікурэйскае філязафічнае школы, радзіўся ў Атэнах, які навучаў у сваім уласным садзе. Ён прыходзіў да выснаву, што сьвет пабудованы з атамаў, што чалавек не зьяўляецца нічым іншым, як камплексам атамаў, і, што ягонае жыцьцё кіруецца прыпадкавасьцю або здарэньнем. І хоць ён і ўяўляў сабе, што багі маюць людзкую хворму і былі добраслаўленымі і несьмяротнымі, усё-ж ён ня быў тае думкі, што яны маюць нейкае дачыненьне да людзей. З гэтае прычыны, просьбы, ахвяраваньні, чараваньні, як і магія ня маюць ніякага значэньня. Ён ня верыў у несьмяротнасьць чалавека. Найлепшае, што чалавек можа ўчыніць для самога сябе, — навучаў ён, — гэта шуканьне шчасьця на зямлі. Ён разыходзіўся ў сваім уяўленьні з тымі філёзафамі, каторыя ўтрымлівалі пагляд, што шчасьце заключаецца пераважна ў прыемнасьці спажываньня ежы і піцьця. Што праўда, ён згаджаўся, што прыемнасьць знаходзіцца ў памяркоўным спажываньні ежы і піцьці і зьяўляецца няўхільнаю часткаю жыцьця. Аднак, «праз прыемнасьць, — казаў ён, — мы разумеем адсутнасьць болю ў целе і несупакою ў душы. Не бесперапынныя банкеты з піцьцём і гуляньнямі…. ня прыемнасьць спажываньня рыбы і іншае далікатнае ежы на пышна застаўленых сталох, якія маюць даць прыемнае жыцьцё. Не, да шчасьця вядзе цьвярозае разважаньне, шуканьне пры помачы розуму кажнае нагоды (добрага) і абмінаньне (дрэннага), і выганяньне тых паглядаў, пры помачы якіх усхваляваньні атрымліваюць уладу над душамі». Шчасьце і прыемнасьць жыцьця, зноў, могуць быць атрыманымі дарогаю «мудрага, шляхэтнага і справядлівага» жыцьця. Шматлікія грэкі ўспрыймалі навуку Эпікуроса, якая з часам была вызнаванаю многімі рымлянамі. Аднак-жа некаторыя з рымлянаў ламалі і зьіначвалі філязофію Эпікуроса дарогаю нагінаньня яе да нібыто апраўданае змысловае ўцехі жыцьця.

Закладчыкам школы цынікаў быў у 444 г. п.н.з. уроджаны ў Атэнах, Антыстэнэс. У вадной з грамадзкіх заляў у Атэнах, званых гімназыямі, якія ўжывалі сафістыя як і атлеты, ужываў для свае навукі гэтаксама і Антыстэнэс.

Цынікі прыходзілі да перакананьня, што адно мужнасьць учыніць чалавека шчасьлівым. Багацьце, — казалі яны, — часта псуе характар людзей; за гонарамі ганяюцца толькі невукі і глупцы; прыемнасьць ежы і піцьця зьяўляюцца нявартымі паважнае думкі. Мужны чалавек не спадзяецца, каб пры помачы славы, матэрыяльнага багацьця і прыемнасьцяў мог знайсьці сваё неба на зямлі. Многія з цынікаў, пацягнутыя гэткім перакананьнем, пакідалі свае ўласнасьці, ухіляліся ад прыемнасьцяў, апраналіся ў найгоршую вопратку і спалі пад голым небам. Некаторыя зь іх сталіся нават пустэльнікамі, каб паказаць сваю пагарду людзям, якія гоняцца за багацьцем, гонарамі і прыемнасьцямі.

Найболей ведамым вучнем Антыстэнэса быў Дыёгэнэс, народжаны каля 400 г. п.н.з. у Сынопе. Плютарх у сваім творы біяграфічным «Аляксандар» апавядае нам, што аднойчы, у часе грэцкіх атлетычных урачыстасьцяў, Аляксандар Вялікі адведаў Дыёгэнэса, які ў тым часе выграваўся на сонцы. Аляксандар, у довад свае дабразычлівасьці, зьвярнуўся да філёзафа і сказаў, што ён учыніць для яго любую рэч, якую філёзаф толькі зажадае. На гэта Дыёгэнэс адказаў: «Так, ёсьць адна рэч, якую ты можаш учыніць для мяне; адыйдзі набок, бо ты зацямняеш мне сонца».

Адзін з найболей выдатных філёзафаў старажытнае Грэцыі быў Зэнон з абтокі Кіпрос, які навучаў у Атэнах у стоа (з гэтуль назоў стоік) прыблізна пасьля 300 г. п.н.з. Тое, што ён навучаў у сваей школе, ня ёсьць дакладна ведамым. З таго, што ацалела і з цытатаў некаторых ягоных вучняў, і перад усім з цытатаў пазьнейшых старажытных філёзафаў, ягоную навуку можна ўняць наступна: Бог заклаў правы натуры, якія кіруюць сусьветам. Ён утрымліваў пагляд, што шчасьце можа быць асягнутым на шляху веданьня і перасьцераганьня гэтых правоў. Усе рэчы, якія здараюцца з чалавекам, добрыя ці дрэнныя, зьяўляюцца часткаю Божага пляну і павінны быць прынятыя з сілаю духа і стойкасьцю. Для Зэнона недамаганьні цела і ўсе труднасьці штодзеннага жыцьця ня мелі большага значэньня. Стоікі навучалі, што ўсе людзі зьяўляюцца братамі і дзеля гэтага яны павінны памагаць адзін аднаму. Кажнаму чалавку дадзена магчымасьць удзельнічаньня ў жыцьці і ён мусіць удзел свой завяршыць як найляпей паводля сваіх здольнасьцяў. І, калі ён атрымае загад пакінуць жыцьцё, ён павінен пакінуць яго спакойна, без нараканьняў і страху.

Школа стоікаў пасрэдна выводзілася ад слаўнага філёзафа Сакратаса, вучнем якога быў Антыстэнэс.

Стоіцызм быў (і сягоньня яшчэ ёсьць) найболей уплывовым філязафічным паглядам у пэрыядзе ўзьніканьня хрысьціянства. Стоікі ў сузгоднасьці з клясычным паглядам філязафічным грэкаў, асабліва зьвярталі ўвагу на этыку, як на галоўную галіну навукі. Яны гэтаксама пашыралі тэорыю лёгікі і навуку пра натуру з мэтаю распрацаваньня асноваў для этычных дактрынаў. Яны ўтрымлівалі, што ўся рэчаіснасьць ёсьць матэрыяльная, але што існая матэрыя, якая астаецца пасыўнаю, павінна быць адрозьніваная ад ажыўленага або актыўнага прынцыпу.

Стоікі падтрымлівалі дэфініцыю Бога, як «рацыянальны дух, які сам ня мае аніякае хвормы, аднак пранікае ўсе рэчы». Адным зь іхных шматлікіх доказаў Ягонага існаваньня была сузгоднасьць. Сузгоднасьць у тым, што чалавек мае ў сабе схільнасьць верыць у Бога; агульна людзкая вера ў Бога сьведчыць на карысьць гэтае схільнасьці або загадзя выступаючага пераконаньня; не дапускаць гэтага — значыць параліжаваць розум; з другое стараны, карыстацца гэтым — значыць верыць у Бога.

Паводля іхнага пагляду, душа чалавека зьяўляецца выражэньнем боскага розуму. «Жыць у сузгоднасьці з натураю» = «жыць у сузгоднасьці з розумам», уважалі яны, — зьяўляецца жыць у сузгоднасьці з божым сусьветным парадкам. Тут выступае важнасьць натуральнага права. Важнасьць гэтага пазытыўнага кіраўніцтва можа быць спасьцярожнаю, як частка, якую стоіцызм згуляў у разьвіцьці тэорыі натуральнага права, якое займела гэтак сільны ўплыў на рымскае правадаўства.

Аснова стоіцкае этыкі зьяўляецца прынцыпам, калісьці агалошанага філёзафамі, што дабро чалавека не ляжыць навонкі яго, але знаходзіцца ў стане ягонае душы, у мудрасьці і паўстрыманьні, што чыніць чалавека свабодным ад цярпеньняў і жаданьняў, якія ўносяць закалот у штодзеннае жыцьцё. Чатыры аснаўныя мужнасьці стоіцкае філязофіі зьяўляюцца: мудрасьць, стойкасьць, справядлівасьць і паўстрыманьне, якія выводзяцца проста з навукі грэцкага філёзафа Плятона.

Стоікі ўтрымлівалі, што вонкавыя розьніцы між людзьмі, як напрыклад, ступеня займанае пазыцыі ў жыцьці і багацьце, ня могуць мець важнасьці ў сацыяльным жыцьці. І гэтым характэрны факт астаецца, што задоўга перад нашаю эраю, паняцьці свабоды, братэрства і роўнасьці, былі ўжо агалошаны людзкасьцю.

У межах гэтае нешматслоўнае, але глыбокае ў сваім зьмесьце навукі стоікаў, Роздумы М.Аўрэліюса даюць глыбейшы ўгляд, зразумець, чым быў стоіцызм на пераломе нашага часулічэньня.

Чытаючы Роздумы М.Аўрэліюса, выступае ў нашым часе пытаньне суадносінаў аўтара да хрысьціянства, якое ў пару пісаньня Роздумаў, у рымскай імпэрыі было ў розным часе з розным насіленьнем прасьледавана. Вельмі магчыма, што факт гэты трэба аднесьці да наяўнасьці існаваньня бар'еры паміж філязафічнымі плынямі таго часу і пачынаючым хрысьціянствам, і гэтаю бар'ераю было незразуменьне па абедзьвюх сторанах. Даходзіў да гэтага мамэнт чыста палітычны.

Рымская інтэлігэнцыя наагул была ачытанаю і абазнанаю з філязафічнаю спадчынаю старажытных грэкаў; яна ўмела думаць абстрактна і дыскутаваць найболей важныя пытаньні, якія ў той ці іншай меры закраналі агульна людзкае жыцьцё.

Тыпічным прыкладам гэтага можа быць павязаньне дачыненьняў рымска-юдэйскіх. На арэну выступае асоба зь імем Понціюс Пілатус, рымскі пракуратар у Юдэі ў гадох 26–36. Ён ведамым пераважна з прычыны ягонага сувязку з судом і выкананьнем сьмяротнага прысуду над Ісусам з Назарэту, абвінавачанага жыдамі ў богазьняважаньні і адступніцтве ад традыцыйнае веры бацькоў. Ягоная вінаватасьць у гэтым судовым працэсе дыскутуецца праз доўгія стагодзьдзі і некаторымі людзьмі яшчэ сягоньня. Для нас найболей вымоўнай ёсьць сустрэча Пілата з Хрыстом, аб чым даведваемся зь эвангеляў. Кароткая канвэрсацыя, як падае нам эвангеліст Ян, ёсьць вельмі характэрнаю для нашае тэмы, якая ў кульмінацыйным сваім пункце гучыць:

Пілат сказаў яму:

— Дык ты кароль?

Ісус адказаў:

— Ты кажаш, што я кароль. Дзеля гэтае мэты я радзіўся, і затым прыйшоў на сьвет, каб выявіць праўду.

Пілат кажа яму:

— Што ёсьць праўда?

Сягоньня мы ведаем болей пра рымлянаў, пра жыдоў, пра Ісуса з Назарэту, пра хрысьціянства і, магчыма, пра праўду, пра якую ішла гутарка паміж абвінавачаным і рымскім прэторам.

Рымляне са сваім культурным даробкам і распрацаваным правам мелі добрую нагоду пазнаць большыя і меншыя народы, якія ўваходзілі ў склад іхнае вялікае імпэрыі. Рымскія ўлады наагул былі талерантнымі ў сэнсе рэлігійным, як і звычаёвага права на дадзенай тэрыторыі. Меншыя і большыя бунты ня былі нічым новым для Пілата, але на Юдэю ў Рыме глядзелі як на асаблівы край зь ягоным народам, законам і вераю. І, калі цяперака прывялі да яго яшчэ аднаго, якога абвінавачвалі ў нечым і дамагаліся сьмерці, магчыма прыпомніліся яму выпадкі зь мінуўшчыны: з Сакратасам, з Анаксагорасам і шмат іншымі філёзафамі, якія з прычыны іхнае лёкальнае веры не маглі знайсьці супольнага слова са сваім асяродзьдзем.

Вельмі характэрным выступае эпізод узаемадачыненьняў зь некаторымі прадстаўнікамі роду Гэрадаў — пануючае дынастыі, якая пераважна ўладу сваю апірала на Рыме. У дачыненьні з нашаю тэмаю, Дзеяньні сьв. Апосталаў (разьдзелы 25 і 26) пераказваюць нам вельмі вымоўны абраз узаемадачыненьняў паміж асьвечанымі прадстаўнікамі жыдоўскае супольнасьці, з аднае стараны, і з другое — самога народу пад правадырствам фарысэяў і садукеяў, тонучага ў глыбіні вузка-рэлігійных супярэчнасьцяў.

Уся справа абяртаецца навакол рэлігійнага пытаньня са шматлікімі ўдзельнікамі ў ёй.

Портыюс Фэстус, рымскі пракуратар, толькі што пераняў уладу ў Юдэі ад Антоніюса Фэлікса. Абодва яны з дынастыі Гэрадаў. Запазнаючыся бліжэй са сваімі абавязкамі ў вызначанай яму правінцыі, прыбывае ён у Ерузалім. Карыстаючыся з гэтае нагоды (25:2), жыды зьявіліся перад Фэстусам і дамагаліся, каб гэты з Кесарэі (рымская сталіца на Юдэю), прыслаў у Ерузалім Паўла, каб тут дамагчыся ягонае сьмерці. Але Фэстус фармальна просьбу іхную адхіліў і сам вярнуўся ў Кесарэю.

Далейшая нарацыя гэтага здарэньня (25) характэрная тым, што рымскія ўлады прытрымліваліся свайго права, і лічыліся з лёкальнымі звычаямі (25:12). Гэта стварыла магчымасьць для Паўлы выйсьці з-пад уплыву закону лёкальна-рэлігійнага і паддацца ў Рым і стануць перад рымскім правам і судзьдзямі, вольнымі ад забабонаў. Па-другое, прадстаўнікі рымскае культуры проста не маглі ўцяміць пра што жыдам ідзе, а калі пачулі, што абвінавацелі «мелі… зь ім нейкія спрэчкі адносна іхных забабонаў, ды аб нейкім памершым Ісусе, адносна якога Паўла ўтрымліваў, што ён [хоць і памер], але жыве (25:19), дык Фэстус, чуючы гэта, рад быў, што Паўла адклікаўся да кесара і, высылаючы яго ў Рым, асвабаджаў самога сябе ад справы, сутнасьці якое ён ня мог зразумець. Як вынікае з тэксту (25:27), Фэстус разам зь вязьнем-Паўлам выслаў у Рым і адпаведны, выясьняючы справу, ліст, які, як можна здадумацца, мусіў учыніць сваеасаблівае ўражаньне на тых у Рыме, што чыталі яго.

Я адумысна прывёў знаёмыя нам тэксты, каб адтварыць атмасфэру сутыку розных паглядаў і даць вобраз матываў незразуменьня хрысьціянства.

Гэтаксама і само хрысьціянства ў тым часе ня было падобным да таго, якое мы ведаем сягоньня. У гэтым пэрыядзе часу хрысьціяне пераважна рэкрутаваліся з асяродзьдзя простых людзей і нявольнікаў. Апалёгія прыходзіла пазьней і ня шмат выясьняла філязафічна настроянай рымскай інтэлігэнцыі, апалітычнага мамэнту, якім кажны імпэратар, і тыя, што зь ім, кіраваліся, зусім хрысьціяне не парушалі, бо іхнае валадарства — гэта Божае Валадарства наагул, дый ня з гэтага сьвету. Мамэнт палітычны прыйдзе пазьней, каля 300 г., калі хрысьціяне даволі нацярпеліся ў падзямельлях і жадалі большае свабоды для сябе. І свабода прыйшла на дарозе некалькі дэкрэтаў, выдадзеных імпэратарам Канстанцінам.

Перад намі тэкст Роздумаў, які пакінуў па сабе рымскі стоік, імпэратар, Марк Аўрэліюс. Зьмест Роздумаў наагул блізкім ёсьць часта літэраю і духам да навукі Ісуса з Назарэту. Пацьвярджаюць гэта шматлікія людзі розных нацыянальнасьцяў, сьветапаглядаў і вераў. Зьмест гэты просты, шчыры з тугою ў напрамку праўды, добрага жыцьця, шчасьця…

У 1914 г. С. Роговін выконвае новы пераклад на расейскую мову Разважаньняў М.Аўрэліюса. Уступнае слова да перакладу напісаў С. Котляревскій. Яно займае 47 бачын і напісана ў стылю свомым для адукаваных і веруючых людзей расейскае імпэрыі, і канчаецца словамі: „І нарэшце, уся новая культура дае людзкасьці адну лекцыю — толеранцыі ў найлепшым сэнсе гэтага слова, удзячнага прызнаньня тых ідэалаў, якія для сэктанцка ўзгадованага розуму могуць выдасца бунтарна супярэчнымі. Мы пахіляем голавы перад сьв. Ігнатам і перад Джордано Бруно, як і перад Аўгустынам; перад Галілеем, перад Францішкам з Ассыжу, і перад Сьпінозам — усе яны сучляненьні „Вышэйшага места“ людзкае культуры — і сярод гэтых выбраных людзей ганаровае месца абясьпечана і Марку Аўрэліюсу“.

Ян Пятроўскі, 17.09.1978 г.