Роздумы

Кніга адзінаццатая

1. Свомасьці разумнае душы: яна агортвае зрокам самую сябе, распадзяляе самую сябе, чыніць сябе гэтакаю, якою яна жадае быць, сама карыстаецца пладамі, якія сама прыносіць, і гэта тады, калі пладамі расьлінаў карыстаюцца іншыя; дасягае ўласьцівае ёй мэты, калі-б ня была пакладзена мяжа жыцьця. У часе скокаў, сцэнічнага паказу і іншага, усякая замінка пазбаўляе закончанасьці ўсяе дзейнасьці. Ня так тут: у якой-бы частцы і ў якім-бы месцы ні была спынена дзейнасьць разумнае душы, яна выконвае сваё прадназначэньне ў паўніні і без недахопаў, затым можа сказаць: Я ўзяла сваё. — Разумная душа аблятае, далей, увесь сьвет і акаляючую яго паражнечу, дасьледуе яго форму, пранікае ў бязьмежную вечнасьць, ахапляе розумам пэрыядычнае адраджэньне Цэлага і разумее, і ўсьведамляе, што нашы нашчадкі ня ўбачаць нічога новага, як і нашы продкі ня бачылі нічога звыш таго, што мы бачым, але, што чалавек, які дасягнуў да сарака гадоў, калі ён мае хоць які-небудзь розум, дзякуючы агульнай аднастайнасьці, нейкім чынам ужо бачыў усё мінулае і ўсё, што мае адбыцца. Разумнай душы ўласьцівы таксама і лагоднасьць да суседа, і праўдзівасьць, і сьціпласьць; яна нічога ня ставіць вышэй за сябе, што ўласьціва і праву. Такім чынам, няма ніякае розьніцы паміж слушным розумам і розумам справядлівасьці.

2. Ты будзеш адносіцца з пагардаю да вясёлае песьні, да танцаў, да ўсіх адменаў барацьбы, калі разьдзеліш усю мэлёдыю на паасобныя гукі і адносна кажнае паставіш сабе пытаньне: Ці перад ім я не магу ўстояць? Аднак ты будзеш саромецца адказаць афірматыўна. Рабі адпаведна да гэтага з танцамі, адносна паасобных рухаў і палажэньняў цэла, а гэтаксама і з барацьбою ўва ўсіх яе адменах. Памятай, што ўва ўсім, за выняткам мужнасьці і яе дзеяньняў, неабходна зараз-жа пераходзіць да разгляду частак і зь іх разьдзяленьня чэрпаць пагарду да цэлага. І гэтак паступай ўва ўсім жыцьці.

3. Душы, гатовае да ўсяго, ня цяжка будзе, калі спатрэбіцца, разьвітацца з целам, усё роўна, ці чакае яе згасаньне, рассеяньне, ці новае жыцьцё. Але гэтая гатоўнасьць павінна кіравацца ў васяродзьдзі ўласнага меркаваньня, паказваючы сябе не сьляпою ўпартасьцю, як у хрысьціянаў*, а разважлівасьцю, паважнасьцю і адсутнасьцю самавыстаўляньня сябе: толькі тады яна станецца пераконваючаю і для іншых.

* Некаторыя дасьледнікі ўважаюць, што спасылка на хрысьціян, зьяўляецца пазьнейшаю ўстаўкаю.

4. Ці зрабіў я што-небудзь для агульнага дабра? Значыцца, я прынёс карысьць самому сабе. Ніколі не пакідай гэтае думкі і не адмаўляйся ад яе ані ў якім выпадку.

5. У чым тваё мастацтва? — У тым, каб быць добрым. Але, ці асягнеш ты ў ім дасканаласьць інакш, як толькі з дапамогаю веды, як пра натуру Цэлага, гэтак і пра адумысны склад чалавека?

6. З пачатку трагэдыі павінны былі прыпамінаць глядачам аб тым, што вядомыя падзеі паводля натуры адбываюцца вядомым спосабам, і аб тым, што тое, што забаўляе іх на сцэне, не павінна быць цяжкім для іх і на вялікай сцэне — у жыцьці. Бо глядачы навочна пераконваюцца, што вядомыя падзеі павінны адбывацца, менавіта, гэтакім спосабам, і што даводзіцца мірыцца зь імі і тым, каторыя крычаць: "О Кітайрон!" Аўтары гэтакіх трыгэдыяў часамі кажуць нешта слушнае. Лепшым прыкладам можа быць:

Калі-б багі дзяцей маіх забылі і мяне,

Ўсё-ж, праўда й мэта ў гэтым ёсьць.

І далей:

Карысьць якая гневацца на рэчы?

І -

Няхай жыцьцёвае жніво нам будзе.

Як пшанічны ўраджай.

І іншае накшталт гэтага.

Пасьля трагэдыі зьявілася старажытная камэдыя, павучальна-адкрытая са сваею ўрадніцкаю свабодаю слова з мэтаю выкрыцьця людзкае пыхі. Затым бо і Дыёгэнэс узяў сёе-тое зь яе. Падумай цяперака, у чым сутнасьць сярэдняе камэдыі, якая зьявілася пасьля, і дзеля чаго, нарэшце, была ўведзена новая, якая перайшла спакваля ў мімічнае мастацтва. Ніхто не пачне аспрэчваць, што і тут можна знайсьці нешта карыснае. Але якую мэту ставіць сабе ўвесь гэты напрамак паэтычнае і драматычнае творчасьці?

7. Як проста гэта спасьцярожным стаецца, што ня існуюць іншыя ўмовы жыцьця, болей спрыяльныя для філязафаваньня, як тыя, у якіх прытрапілася табе жыць.

8. Ветка, адсечаная ад іншае веткі, ня можа быць не адсечанаю ад усяго ствала. Падобна рэч маецца і з чалавекам, які разарве сваю сувязь зь іншым чалавекам, і гэтым разрывае сваю сувязь з грамадою. Але ветка не адсякае сама сябе, тады, як чалавек сам аддаляецца ад свайго суседа, зьненавідзеўшы і пазьбягаючы яго, і ня можа зразумець, што гэтым самым адсякае сябе і ад усяе супольнасьці. Праўда, Зэўс тварэц грамадзкасьці — даў нам здольнасьць ізноў зыйсьціся з тымі, каторыя для нас блізкімі зьяўляюцца і зноў заняць сваё месца ў якасьці сяброў цэлага. Аднак, калі гэткае аддзяленьне паўтараецца, дык тое, што аддзялілася, стаецца ўсё болей няздольным да аб'яднаньня і аднаўленьня да папярэдняга становішча. І наагул, паміж веткаю, якая з самага свайго адросту жыла адным неразрыўным жыцьцём з усёю расьлінаю, і тою, якая была адсечана, а пасьля прывіта ізноў — ёсьць істотная розьніца, што-б ні сказалі садаводы: апошняя, праўда, зрастаецца, але не да непазнавальнасьці.

9. Людзі, якія перашкаджаюць табе ісьці па шляху, які адпавядае розуму, ня могуць адвярнуць цябе ад правільных чынаў; дакладна гэтак-жа яны не павінны пазбавіць цябе дабразычлівасьці да іх самых. Сачы за сабою аднолькава, як у тым, гэтак і ў другім выпадках: ня толькі за абгрунтаванасьцю разважаньняў і дзеяньняў, але і за лагоднасьці ў вадносінах да тых, каторыя імкнуцца перашкодзіць табе, ці ўгнявіць цябе як-небудзь інакш. Аднак-жа, гнеў на іх ня меней выяўляе бездапаможнасьць, як адмова ад дзеяньня, ці ўступка пад уплывам страху. І тое, і другое — здрада свайму прызначэньню: у аднаго гэтая здрада выяўляецца ў страсе, у другога ў адчужанасьці ад таго, хто з натуры сваяк яму і сябра.

10. Аніякая натура ня ўступае мастацтву, бо мастацтва толькі пераймае тую ці іншую натуру. Калі гэтак, дык натура, найболей дасканалая і ахопліваючая ўсе іншыя, ня можа быць прасякнутаю хоць-бы самым рафінаваным мастацтвам. Але ўсе мастацтвы сузіраюць меней дасканалае дзеля болей дасканалага; падобна дзейнічае і агульная натура. Тут бярэ пачатак і справядлівасьць, якая нараджае і іншыя дабрадзейнасьці. Бо справядлівасьць ня будзе датрымана, калі мы будзем імкнуцца да рэчаў абыякавых, ці лёгка паддавацца ашуканству, або будзем судзіць неразважна, лёгкадумна.

11. Прадметы, гонячыся за якімі і пазьбягаючы якіх ты губіш духовы супакой, ня зьбліжаюцца да цябе, але да пэўнае ступені ты сам набліжаешся да іх. Няхай замоўкне твая развага пра іх, — і яны ляжаць нярухома; і цябе ніхто ня ўбачыць у пагоні.

12. Душа захоўвае ўласьцівую ёй галавідную форму, калі ня цягнецца за чым-небудзь вонкавым, і ня сьцягваецца ў нутро, не падоўжваецца і не асядае ўніз, але выпраменьвае сьвятло, у якім яна бачыць праўду, як усіх рэчаў, так і тую, што тоіцца ў ёй самой.

13. Стане нехто мною пагарджаць? — Гэта ягоная справа. Мая справа — гэта ня стацца вартым пагарды ў выніку якога-небудзь учынку ці слова. Будзе ён ненавідзець мяне? Ізноў-жа, — гэта ягоная справа. Я ўсё-ж буду захоўваць дабразычлівасьць і дабрасхільнасьць да ўсяго і заўсёды буду гатовы нават яму самому паказаць на памылку, бяз зьдзеку і без жаданьня выставіць на паказ сваю цярплівасьць, а з шчырага жаданьня дабра, як гэта праяўляе Фокіён, калі толькі ён не крывадушнічае. Гэтакім павінен быць унутраны настрой, і багі павінны бачыць у табе чалавека, які на нішто ня гневаецца і ня злосьціцца. Бо што магло-б быць благім для цябе, калі ты робіш уласьцівае сваей натуры і годзішся з тым, што зьяўляецца сваечасовым для натуры Цэлага, як адухатвораны толькі адным жаданьнем — каб так ці інакш зьдзейсьнілася агульналюдзкае.

14. Пагарджаючыя адзін адным, адзін аднаму дагаджаюць, а жадаючыя перавысіць адзін аднаго, поўзаюць адзін перад адным.

15. Да якое подласьці і крывадушнасьці трэба дайсьці, каб сказаць: Я маю замер быць шчырым адносна цябе. — Што ты робіш, чалавеча? Ня трэба папераджаць словамі аб гэтым — бо гэта выясьніцца само сабою: зьмест тваіх словаў павінен быць адлюстраваны на тваім ілбу. Ты такі — і зараз-жа твой выгляд выдасьць гэта, як пакаханая чытае ўсё ў вачох пакахаўшага яе. Наагул, чалавек шчыры і добры павінен быць падобны да спацелага, каб той, хто стане побач яго, волей-няволей адчуў гэта, як толькі наблізіцца да яго. Шчырасьць-жа, што выстаўляецца на паказ, болей небясьпечная за кінжал. Няма нічога болей мярзотнага, як воўчае сяброўства. Ухіляйся ад яго болей за ўсё. Чалавека добрага, дабразычлівага і шчырага — пазнаеш па вачох; гэтых якасьцяў не схаваеш.

16. Душа мае здольнасьць наладзіць жыцьцё болей дасканалым спосабам, калі толькі чалавек будзе абыякава адносіцца да рэчаў абыякавых. Абыякава-ж будзе адносіцца той, хто кажную з гэтых рэчаў разглядае паасобку, а не ў суцэльным выглядзе, і памятае, што ані адна зь іх не навязвае нам упэўненасьці ў сабе і не падходзіць да нас, але, што яны нярухомыя, мяркуем, пра іх мы самыя, быццам запісваючы ў самых сабе, хоць можам і не запісваць, можам і сьцерці зараз-жа запісанае, калі яно зроблена бяз нашага ведама; хто памятае гэтаксама і аб тым, гэтакага роду ўвага спатрэбіцца толькі на кароткі час і, што жыцьцё набліжаецца да свайго канца. Але, што творыць цяжкасьць у гэтым? Калі гэта адказвае натуры — тады шукай тое, што адказвае тваей ўласнай натуры, і імкніся да гэтага, хоць-бы яно і ня прынесла славы; бо кажнаму чалавеку дазваляецца шукаць сваё ўласнае дабро.

17. Ты павінен ведаць, дзе бярэ пачатак кажная рэч, з чаго яна складаецца, у што зьіначваецца, якою яна станецца пасьля зьіначаньня, і чаму яна ня ведае пры ўсім гэтым ніякае бяды.

18. Па-першае, неабходна здаць сабе справаздачу з таго, якія твае суадносіны да людзей, і з таго, што людзі нарадзіліся адзін дзеля аднаго; ты-ж, звыш таго, пастаўлены над людзьмі, як баран над гуртам авечак, ці бугай над чарадою кароў. Абгрунтуй гэта глыбей, пачынаючы з выходнага пункту: Калі ня атамы, дык гэта натура, якая загадвае ўсімі рэчамі: затым, калі гэтак, дык меней дасканалыя істоты існуюць дзеля болей дасканалых, болей-жа дасканалыя адна дзеля аднае.

Па-другое, — з таго, якія людзі за сталом, на ложку і гэтак далей: і ў вапрычонасьці, пад якім кіраўніцтвам яны знаходзяцца, што да паглядаў, якія яны ўтрымліваюць; і што да іхных дзеяньняў, разваж, зь якою гордасьцю яны выконваюць тое, што выконваюць.

Па-трэйцяе, — з таго, што, калі людзі, у дадзеным выпадку, робяць беспамылкова, дык ня трэба гневацца на іх; калі-ж яны памыляюцца, дык стаецца гэта праўдападобна наўсуперак іхнае волі і з прычыны няведаньня. Аднак, усялякая душа наўсуперак волі губіць гэтак праўду, як і суадносіны да іншага чалавека ў вадпаведнасьці·да ягонае годнасьці. Бо-ж людзям вельмі не падабаецца, калі іх уважаюць за несправядлівых, няўдзячных, прагавітых, інакш кажучы, што яны памыляюцца ў аднясеньні да іхных суседзяў.

Па-чацьвертае, — і з таго, што ты і сам у шматлікіх рэчах памыляешся і гэтым стаешся падобным да іх; калі-ж і ня трапіў ты ў якія-небудзь памылкі, дык, усё-ж, не пазбаўлены схільнасьцяў, якія іх нараджаюць. Так, калі ад падобных памылак утрымалі цябе баязьлівасьць, прагнасьць да пашаны, або які-небудзь іншы благі намер.

Па-пятае, — з таго, што ты нават няпэўны, што яны памыляюцца. Бо шматлікія рэчы здараюцца, дзякуючы абставінам. І наагул, шмат трэба вучыцца, каб з пэўнасьцю выказацца адносна чужых учынкаў.

Па-шостае, — з тою, што ўпадаць у празьмерны адчай або злавацца, азначае забыць пра мімалётнасьць людзкага жыцьця і хуткае сьмерці чалавека.

Па-сёмае, — з таго, што ня ўчынкі людзей злуюць нас, — іх сапраўднае месца ў кіруючым пачатку гэтых людзей, — а нашы перакананьні. Пазбаўся перакананьняў і вызваліся ад жаданьня выдаваньня суду пра гэтыя ўчынкі, як аб нечым жудасным — і злосьці ў цябе ня будзе. Але, як вызваліцца? — Думаючы аб тым, што для цябе няма нічога ганебнага ў гэтых учынках. Бо, калі ты будзеш лічыць ліхам ня толькі ганебнае, дык і табе не пазьбегнуць шмат якіх памылак і стацца разбойнікам, або яшчэ чым-небудзь накшталт гэтага.

Па-восьмае, — з таго, наколькі вынікі злосьці і гневу адносна чаго-небудзь болей цяжкія, як тое, што іх выкліквае.

Па-дзявятае, — з таго, што дабразычлівасьць, калі яна шчырая, а ня штучная, зьяўляецца нечым непераможным. Што можа зрабіць табе самы разбэшчаны нахабнік, калі ты застанешся дабразычлівым да яго і, пры адпаведным выпадку, будзеш далікатна, вучыць яго і адначасна, калі ён зьбіраецца спрычыніць табе шкоду, ты, захоўваючы раўнавагу, зьвернешся да яго: Ня трэба, сын мой: мы нарадзіліся для нечага іншага. Я ня буду мець бяды, а ты будзеш мець яе. Далей, трэба разумна і ў агульным выглядзе паказаць яму, што гэта сапраўды так, і што ані пчолы, ані жывёла — народжаныя для жыцьця ў супольнасьці — не паступаюць гэтак. І гэта трэба ўчыніць без насьмяханьня, пры адсутнасьці атмасфэры зьдзеку, а шчодралюбна, без азнакаў затоенае крыўды, ня прыймаючы настаўніцкае позы і, ня імкнучыся зьдзівіць прысутных, але калі ён ёсьць адзін або прысутнічаюць іншыя…

Памятай пра гэтыя дзевяць правілаў, быццам атрымаўшы іх у падарунку ад музаў. І пакуль ты яшчэ жывеш, станься, нарэшце, чалавекам. Неабходна гэтаксама ўхіляцца ад гневу, як і ад лісьлівасьці ў зносінах зь людзьмі: і тое, і другое зьяўляюцца абрыдлым для грамадзкага жыцьця і прыносяць шкоду. У часе прыступу гневу ніколі не забывай, што разьюшанасьць ня сьведчыць аб мужнасьці, а, наадварот, пакорнасьць і мяккасьць зьяўляюцца і болей чалавечнымі, і болей вартымі чалавека; і сіла, і вытрымка, і сьмеласьць на баку таго чалавека, а не на баку таго, хто злосьціцца і наракае. Чым бліжэй да незаўзятасьці, тым бліжэй да сілы. Як нараканьне, гэтак і гневаньне паказваюць на бездапаможнасьць. І той, хто наракае, як і той, што гневаецца — параненыя і вышлі са строю. Калі жадаеш, дык вазьмі і дзясяты падарунак ад самога Апольлёна, лідара Музаў. Вымаганьне, каб нядобрыя людзі не памыляліся гэта безразважнасьць, бс гэта абазначае імкненьне да немагчымага. Згаджацца-ж з тым, каб яны былі такімі ў адносінах да іншых, адначасна дамагацца, каб яны не памыляліся ў адносінах да цябе — гэта недарэчна і вартае тырана.

19. Неабходна болей за ўсё сьцерагчыся чатырох выкрыўленьняў кіруючага пачатку і класьці ім канец, як толькі іх заўважыш, зьвяртаючыся ў кажным выпадку да самога сябе гэтак: Гэтае ўяўленьне не зьяўляецца неабходным, гэта — падрывае аснову грамадзтва; і гэтыя словы былі-б нячыстасардэчнымі, а гаварыць не ад чыстага сэрца павінна быць брыдкім твайму сумленьню. Чацьвертае павучэньне — гэта тое, калі ты зьвяртаешся да самога сябе з наступным дакорам: Гэтае тваё палажэньне абазначае паразу і здачу твае болей боскае часткі, якая ня вытрымала супроць меней каштоўнае і сьмяротнае часткі, супроць цела і ягоных грубых насалодаў.

20. Твая жыцьцёвая частка і ўсе вогнепадобныя часткі, што зьмешчаны ў табе, хоць, паводля свае натуры, і імкнуцца ўгору, аднак, падпарадкаваныя загадам Цэлага (сусьвету), зьяўляюцца пераможанымі тут у схвармаванай масе (целе). Аднак, усё тое, што мае свомасьці зямлі і вільготнае, хоць і імкнецца ўніз, ня падае, а займае неўласьцівае яму паводля натуры становішча. Такім чынам і элямэнты падпарадкуюцца Цэламу, застаючыся, нават наўсуперак сабе, там, дзе ім загадана аставацца, да таго часу, пакуль адтуль-жа ня будзе дадзена знаку да раскладу. Ці-ж ня жудасна пасьля гэтага, што толькі твая разумная частка не падпарадкуецца і гневаецца на месца, якое яна займае, хоць ёй і не загадваецца нічога супярэчлівага ёй, а толькі тое, што адказвае яе натуры; а яна не жадае ні з чым лічыцца і імкнецца да супроцьлеглага. Бо, усякае адхіленьне ў бок несправядлівасьці, празьмернасьці, гневу, абурэньня, страху ёсьць нічым іншым, як здрада натуры. Але кіруючы пачатак пакідае сваё становішча і тады, калі выказвае нездаволенасьць у сувязку з чым-небудзь, што адбываецца. Бо ён ня меней прызначаны для набожнасьці і пашаны Бога, як для справядлівасьці. Аднак-жа, і гэтыя ўсе якасьці ўваходзяць у паняцьце грамадзкасьці; і яшчэ болей — яны нават старэйшыя за справядлівасьць.

21. Хто ня мае адзінае і нязьменнае мэты жыцьця, той ня можа заставацца адзіным і нязьменным на працягу ўсяго жыцьця. Але сказанага яшчэ недастаткова, калі не дабавіць, якою павінна быць гэтая мэта. Бо, як перакананьне не аднолькава адносіцца да ўсіх дабротаў, якія прызнаюцца бальшынёю людзей, але толькі адносна некаторых, што маюць агульнае значэньне, гэтак і мэта павінна быць вызначана агульная, грамадзкая. Хто ўзгодніць з гэтаю мэтаю ўсе свае асабістыя імкненьні, той ува ўсім будзе дзейнічаць аднолькава і такім чынам астанецца верным сабе.

22. Падумай пра мыш, палявую і хатнюю, пра яе сполах і беганіну.

23. Сакратас называў думкі большасьці людзей Ляміямі — пужаламі для дзяцей.

24. Лякедаймонцы ў часе прадстаўленьняў ладзілі для чужынцаў сядзеньні ў цяню, а самі садзіліся, дзе трапіцца.

25. Сакратас на пытаньне Пэрдіккаса, чаму ён ня едзе да яго ў адведзіны, адказаў: Каб не загінуць самым брыдкім спосабам, інакш кажучы: скарыстаўшы зь ветлівасьці, ня мець магчымасьці адудзячыцца падобным.

26. У пісаньнях Эфэсцаў радзіцца заўсёды ўспамінаць пра каго-небудзь са старажытных, хто стаўся выдатным з прычыны мужнасьці (арэтэ).

27. Пітагорэйцы раілі нам узірацца на золаку на неба, каб зьвярнуць нашую ўвагу на тыя нябескія целы, якія заўсёды выконваюць свае сталыя рухі і заўсёды ў аднолькавы спосаб завяршаюць сваю працу, і гэтаксама напамінаюць нам пра іхную чысьціню і голасьць. Бо зоры ня маюць накрыцьцяў.

28. Падумай, якім чалавекам быў Сакратас, калі ён апрануўся ў ніжнюю бялізну, пасьля таго, як Ксантыппа забрала ягоны плашч і пайшла з дому, і што Сакратас сказаў сваім сябрам, якія з сораму ня ведалі куды дзецца, убачыўшы яго гэтак апранутым.

29. Ты не пачнеш вучыць пісаць і чытаць іншых, перш, чымся не навучышся сам. Тым болей, калі ідзе пра справы самога жыцьця.

30. Ты зьяўляешся нявольнікам: разумная прамова не для цябе.

31. І маё дарагое сэрца сьмяецца ўва мне.

32. Бяссорамнаю ганьбаю зьневажаціме брахун мужнасьць.

33. Шукаць зімою хвігу на дрэве ёсьць бязмыснасьцю. Але не разумны і той, хто сумуе па дзіцяці, якога ўжо няма.

34. Калі чалавек цалуе сваё дзіця, — казаў Эпіктэтус, — ён мусіць сказаць самому сабе: Магчыма заўтра яно памрэ. — Але-ж гэта словы дрэннага прадвесьця. — Ніякае слова не зьяўляецца словам дрэннага прадвесьця, — адказаў Эпіктэтус, — бо яно выражае толькі праяў натуры; або, калі гэтак рэч маецца, тады слова можа стацца дрэнным прадвесьцем, калі кажацца пра зжынаньне кажнага сьпелага каласа.

35. Вінаград зялёны, сьпелы, выціснуты — усё гэта пераход ня ў тое, чаго наагул няма, а ў тое, чаго цяперака няма.

36. Выслоўе Эпіктэтуса: Няма чалавека, які мог-бы пазбавіць нас нашае свабоднае волі.

37. Эпіктэтус гэтаксама казаў: Чалавек мусіць выкрыць нейкае мастацтва адносна даваньня свае згоды; і адносна сваіх імкненьняў ён мусіць быць асьцярожным у тым сэнсе, каб яны былі прадпрыйманымі з увагаю на абставіны; каб яны былі стойкімі што да грамадзкага дабра, каб адказвалі годнасьці што да аб'екту; а што да змысловых пажаданьняў, дык ён наагул не павінен быць далёкім ад іх; а што да антыпатыі, дык ён не павінен праяўляць яе з увагі на кажную рэч, якая не знаходзіцца ў ягонай моцы.

38. Дыскусыя ідзе, — кажа Эпіктэтус, — не пра дробязі, але пра тое, быць ці ня быць неразумным.

39. Сакратас часта казаў: Што вы хочаце? мець душы разумных ці неразумных людзей? — Душы разумных людзей. — Якіх разумных людзей? Сапсутых ці несапсутых? — Несапсутых. — Чаму-ж вы, тады, ня шукаеце іх? — Бо мы маем іх. — Дык чаму-ж вы, тады, спрачаецеся і вядзеце спрэчкі між сабою?