Роздумы

Кніга другая

1. Зранку трэба сказаць сабе: Сягоньня мне давядзецца сустрацца зь людзьмі назойлівымі, няўдзячнымі, хванабэрыстымі, падступнымі, зайздроснымі, хуткімі да сваркі. Усе гэтыя прыкметы ў іх узьніклі, дзякуючы няведаньню дабра і зла. Я-ж пасьля таго, як пазнаў натуру дабра — яно цудоўнае, і натуру зла — яно ганебнае, і натуру таго, хто памыляецца — ён зроднены са мною не паводля крыві і з прычыны паходжаньня, але паводля духу і боскага вызначэньня — я не магу дазнаць шкоды ад каго-небудзь зь іх — бо-ж ніхто ня можа ўцягнуць мяне ў што-небудзь ганебнае, ані гневацца на роднага, ані зьненавідзець яго. Таму, што мы створаны для супольнае дзейнасьці, як ногі, рукі, вейкі, верхняя і ніжняя сківіцы. Таму супроцьдзейнічаць адзін аднаму — гэта агідна натуры: бо гневацца на людзей і цурацца іх — гэта і ёсьць супроцьдзейнічаць.

2. Чым-бы я ня быў — я ўсё-ж толькі бездапаможнае цела, слабая праява жыцьцёвае сілы і кіруючы пачатак. — Пакінь кнігі, ня ўхіляйся ад справы, час не чакае. Адносься да свайго цела з такою пагардаю, быццам ты знаходзішся пры сьмерці; яно толькі кроў ды косьці, паддадзенае зьнішчэньню сьпляценьне із нэрваў, жылаў, артэрыяў. Разглядзі гэтаксама сутнасьць жыцьцёвае сілы: яна — павеў, пры тым такі, які не застаецца заўсёды сабе роўным, а імгненна раз выдыхаецца, а іншы раз удыхаецца. Значыць, застаецца толькі трэйці — кіруючы пачатак, і аб ім ты і мусіш падумаць: Ты ўжо стары чалавек; не дазваляй болей, каб стан гэты стаўся паняволеньнем, не дазваляй, каб папіхалі ім супроцьграмадзкія імкненьні, каб чалавек гэты наракаў на сваю цяперашнюю долю і ня прыходзіў у жах перад будучыняю.

3. Тое, што творыцца багамі, напэўна зьяўляецца боскім наканаваньнем. Тое, што прыпісваецца выпадку, так сама ўзьнікае не бяз удзелу натуры, ці бяз сувязі і спалучэньня з тым, чым кіруе боскае наканаваньне. Усё вяцякае з гэтае крыніцы; апрача гэтага існуе неабходнасьць, і тое, што ідзе на карысьць сусьвету, якога ты зьяўляешся складоваю часткаю. Для кажнае часткі натуры будзе добрым тое, што стварае натура Цэлага, і што спрыяе яе падтрыманьню. Але зьмены, як элямэнтаў, гэтак і складовых целаў, садзейнічаюць падтрыманьню сусьвету. Вось думкі, якія павінны даць табе задаваленьне; няхай-жа яны будуць тваімі аснаўнымі прынцыпамі. Супакой сваю спрагу да кніжак і, каб ты не паміраў наракаючы, але спакойна, праўдзіва і з усяго сэрца, дзякуючы багам.

4. Успомні, зь якое пары адкладваеш ты гэтыя разважаньні і колькі разоў ты, атрымаўшы ад багоў магчымасьць, ня выкарыстаў яе. Але ўсё-ж трэба табе нарэшце ўсьведаміць, да якога сьвету ты належыш, як частка, і вытокам якога валадара сусьвету ты зьяўляешся; ты павінен усьведаміць сабе, што існуе мяжа часу твайго жыцьця, і калі ты ня выкарыстаеш гэтага часу для свае асьветы, ён зьнікне, як зьнікнеш і ты, і болей ужо ня вернецца.

5. Заўсёды рупліва клапаціся пра тое, каб справу, якою ты ў дадзены момант заняты, выканаць так, каб была яна вартаю рымляніна і мужчыны, з поўнаю і шчыраю сур'ёзнасьцю, зь любасьцю да людзей, з волею і справядлівасьцю; і пра тое таксама, каб адхіліць ад сябе ўсе іншыя ўяўленьні. Апошняе ты асягнеш, калі кажную справу будзеш выконваць, як апошнюю ў сваім жыцьці, вольны ад усялякае безразважнасьці, ад абумоўленай заўзятасьцю пагарды да загадаў розуму, ад крывадушнасьці, сябелюбства і незадавальненьня сваім лёсам. Ты бачыш, якія гэта нешматлікія вымаганьні, выканаўшы якія, кажны можа жыць шчасьлівым і боскім жыцьцём. Дый багі ня будуць болей нічога жадаць ад таго, хто выконвае гэтыя вымаганьні.

6. Ну, што-ж пагарджай, пагарджай сабою душа! Бо аднесьціся да сябе з належнаю ўвагаю ты ўжо хутка ня зможаш. Жыцьцё наагул — імгненьне, а тваё жыцьцё ўжо на схіле, і ты не паважаеш сябе, але ставіш свой дабрабыт у залежнасьць ад душаў іншых людзей.

7. Няхай не расьцярушвае цябе тое, што прыходзіць звонку. Знайдзі для сябе вольны час, каб навучыцца чаму-небудзь іншаму і перастаць блукаць бяз мэты. Неабходна сьцерагчыся таксама і другое цяжкае памылкі. Адылі людзі неразумныя гэта тыя людзі, якія ўсё жыцьцё зьнясільваюцца справамі, і ня маюць мэты, зь якою яны ўзгоднілі-б цалкам усе імкненьні і ўяўленьні.

8. Ня лёгка паказаць на каго-небудзь, хто стаў-бы нешчасьлівым ад таго, што быў бязуважлівым да таго, што творыцца ў чужой душы. Але непазьбежна будзе нешчасьлівым той, хто ня сочыць за рухамі свае сабскае душы.

9. Заўсёды трэба памятаць пра тое, якая натура Цэлага, якая мая натура, якія адносіны другое да першае, і якою часткаю якога Цэлага яна зьяўляецца, а таксама пра тое, што ніхто ня можа перашкодзіць заўсёды дзейнічаць і гаварыць у сузгоднасьці з натураю, частку якое ты творыш.

10. Філёзаф Тэофрастос, расцэньваючы розныя дрэнныя чыны (расцэнка ў межах агульна прынятага сярод людзей стандарту), адцемлівае, як сапраўдны рэчазнаўца, што дрэнныя чыны, дакананыя з прычыны нахілу, болей цяжкімі зьяўляюцца, чымся падобныя чыны, дакананыя пад уплывам гневу. Бо той, хто гневаецца, не карыстаецца сілаю розуму і дзейнічае, праўдападобна, пад уплывам нейкага разгарычэньня; але той, хто дрэнна чыніць з прычыны нахілу, ня маючы сілы ўстрымацца перад звадам насалоды, выяўляе, відавочна, у сваіх праступках большую распушчанасьць і сьпешчанасьць. Справядліва, затым, і варта філязофіі, калі Тэофрастос вырашыў, што большага ганьбаваньня заслугоўвае дрэнны чын, зьвязаны з насалодаю, чымся той, што зьвязаны з горам. Наагул, адзін з гэтых людзей падобны баржджэй да таго, каго выклікала на гнеў пачуцьцё горычы, зьвязанае з прычыненаю яму раней несправядлівасьцю; другі-ж самахоць імкнецца да несправядлівасьці, захоплены сваею жадобаю да якога-небудзь дзеяньня.

11. Калі ўжо магчымасьцю стаецца, што ты можаш пакінуць гэтае жыцьцё ў любы мамэнт, тады ўпарадкуй адпаведна кажны чын і кажную думку. Але пакінуць людзей, калі багі існуюць, ня ёсьць рэчаю страшнаю, бо багі ня ўцягнуць цябе ў злыбяду; але, калі, фактычна, яны ня існуюць, або ня цікавяцца людзкімі справамі, дык які-ж сэнс для мяне жыць у сусьвеце, у якім няма багоў і божага Прадбачаньня? Але, фактычна, яны існуюць і цікавяцца людзкімі справамі. Яны гэтак уладзілі, што ўсё залежыць ад чалавека — трапіць ці ня трапіць у запраўдную бяду. А калі бядою і зьўляецца што-небудзь іншае, дык яны паклапаціліся гэтаксама, каб ад кажнага залежала ня трапіць у яе. Але ці можа тое, што ня чыніць горшым чалавека, зрабіць горшым жыцьцё чалавека? Натура Цэлага не магла памыліцца ані з прычыны няведаньня, ані з прычыны бездапаможнасьці папярэдзіць ці паправіць, у выпадку, калі яна валодае ўсяведаньнем; не магла-б яна гэтаксама ані з прычыны бездапаможнасьці, ані з прычыны няздольнасьці, дапусьціць такую памылку, як разьмеркаваньне дабра і зла паміж усімі людзьмі без разбору, гэтак паміж добрымі, як і паміж дрэннымі. Сьмерць і жыцьцё, слава і, ганьба, цярпеньне і насалода, багацьце і беднасьць — усё гэта аднолькава выпадае на долю як добрым людзям, гэтак і дрэнным, астаючыся рэчамі, якія ня чыняць нас ані лепшымі, ані горшымі. Затым яны зьяўляюцца ані добрымі, ані дрэннымі.

12. Як хутка ўсё зьнікае: самое цела ў сьвеце, і памяць аб ім у вечнасьці. Што гэта такое, што ўспрыймаецца пачуцьцямі, і ў вапрычонасьці тое, што вабіць нас насалодаю, або палохае цярпеньнем, або праслаўляецца пыхлівасьцю? І як усё гэта ёсьць без значэньня, агідным і нізкім, падпарадкавана спарахненьню і мёртвым. Вось на што трэба кіраваць здольнасьць думаньня. Што выяўляюць сабою тыя, перакананьні і галасы якіх родзяць славу? Што гэта такое сьмерць? Калі ўзяць яе самую, як гэткую і адхіліцца ад усяго таго, што пра яе выдумана, дык зараз-жа пераканаемся, што яна ня што іншае, як дзеяньне натуры. Баяцца-ж дзеяньня натуры — гэта дзяціннасьць; сьмерць ня толькі дзеяньне натуры, але дзеяньне карыснае ёй. Як і якою часткаю свае істоты датыкаецца чалавек боскасьці, і што стаецца з гэтаю часткаю пасьля яе аддзяленьня?

13. Няма нічога болей жалюгоднага, як чалавек, які вымервае ўсё ўздоўж і ўпоперак, сіліцца, як кажа паэт, пранікнуць у глыбіні падзямельныя і разгадаць тайніцу душаў акаляючых яго людзей, і ўсё-ж не разумеючы, што для яго зусім дастакова зносін з адным толькі ўнутраным гэніем і сумленнага служэньня яму. Апошняе-ж заключаецца ў тым, каб усьцерагчы яго ад заўзятасьці, безразважлівасьці, і незадавальненьня справамі багоў і людзей. Справы багоў паважныя сваею дасканаласьцю, справы людзей любыя нам з прычыны роднасьці зь імі. Але часам апошнія ўзбуджаюць нейкі жаль: калі, менавіта, у іх·праяўляецца няведаньне дабра і зла — дык калецтва ня меншае, чымся няздатнасьць адрозьніць белае ад чорнага.

14. Калі-б ты нават разьлічваў пражыць тры тысячы гадоў і яшчэ тры тысячы, дык усё-ж ты павінен памятаць, што ніхто не пазбаўляецца другога жыцьця, апрача таго, якое ён пражыве, і ніхто не пражыве другога жыцьця, апрача таго, якога пазбаўляецца. Таму, самае доўгае жыцьцё нічым не адрозьніваецца ад самага кароткага. Бо-ж сучаснае — для ўсіх зьяўляецца роўным, а, значыць, роўнымі зьяўляюцца і страты — і зводзяцца яны ўсе толькі да імгненьня. Ніхто ня можа пазбавіцца ні мінулага, ані прышлага. Бо хто мог-бы забраць у мяне тое, чаго я ня маю? Такім чынам, трэба памятаць пра дзьве праўды. Па-першае: усё спрадвеку роўнае самому сабе і знаходзіцца ў кругавароце, і таму зусім абыякасна, ці сачыць адно і тое самае сто гадоў, ці дзьвесьце, ці бязьмежны час. Па-другое: той, што найдаўжэй жыве і той, што найхутчэй памрэ (хоць і зьбіраўся жыць), — адно і тое самае. Сучаснае — вось усё, што чалавек можа страціць, бо толькі яе — сучаснасьць — ён і мае, і ніхто ня можа страціць тое, чаго ня мае.

15. Усё ёсьць перакананьне. Гэта бачна з выслоўя цыніка Монімоса. Але і карысьць ягоных словаў будзе зразумелаю для таго, хто зможа агарнуць сутнасьць праўды, якая знаходзіцца ў гэтых словах.

16. Найбольшаю ганьбаю пакрывае сябе душа чалавечая, калі абураецца супроць сьвету, становячыся (паколькі гэта залежыць ад яе) быццам балючым нарастам на ім. Бо нараканьне ў сувязі з чым-небудзь, што адбываецца, зьяўляецца абурэньнем супроць натуры Цэлага, якая ахоплівае ў сваей частцы ўсе іншыя істоты. Далей, калі яна цураецца якога-небудзь чалавека, ці імкнецца супраць яго з намерам спрычыніць яму шкоду, як гэта здараецца з разгневанымі? Па-трэйцяе, яна пакрывае сябе ганьбаю, калі губіць сілы стойкасьці супроць насалоды ці цярпеньня. Па-чацьвертае, калі яна праяўляе крывадушнасьць і хвальшыва і няшчыра робіць што-небудзь ці гаворыць. Па-пятае, калі яна не ўзгадняе свайго дзеяньня і імкненьня з мэтаю, але робіць што-небудзь марна і бяз толку, бо-ж і ў дробязях трэба лічыцца з мэтаю. А мэтаю разумных істотаў зьяўляецца падпарадкаваньне розуму і праву найболей старажытнага Места і ладу.

17. Час чалавечага жыцьця — імгненьне; ягоная сутнасьць — вечнае цячэньне; адчуваньне — сумнае; пабудова ўсяго цела — спарахнелая; душа — нястойкая; доля — затадковая; слава — няпэўная. Адным словам, усё, што датычыцца цела, падобна на струмень, усё, што адносіцца да душы — да сну і дыму. Жыцьцё — барацьба і падарожнічаньне па чужыне; слава пасьля сьмерці — забыцьцё. Але што можа вывесьці на шлях? Нішто, апрача філязофіі. А праводзіць філязофію ў жыцьцё, — азначае ахоўваць унутранага гэнія ад зьняслаўленьня і заганы, дабівацца таго, каб ён стаяў вышэй насалоды і цярпеньня, каб ня было ў ягоных дзеяньнях ні безразважнасьці, ні крывадушнасьці, каб не адносілася да яго тое, што робіць ягоны сусед, ці ня робіць, каб на ўсё, што адбываецца і што выпала на ягоную долю, ён глядзеў, як на выцякаючае адтуль, скуль прышоў і ён, а самае галоўнае — каб ён без нараканьня чакаў сьмерці, як простага раскладу тых элямэнтаў, зь якіх складаецца кажная жывая істота. Але, калі для самых элямэнтаў няма нічога страшнага ў іхным сталым пераходзе аднаго ў іншы, дык дзе аснова баяцца каму-небудзь іх агульнага зьіначаньня і раскладу? Бо апошняе адпавядае натуры, а тое, што адпавядае натуры, ня можа быць дрэнным.

Гэта ў Карнунтуме.