Роздумы

Кніга дзясятая

1. Ці будзеш ты, душа, калі-небудзь добраю, простаю, адзінаю ў сваей нагаце, болей выразнаю, чымся пакрываючае цябе цела? Ці дазнацімеш ты калі-небудзь радасьць сяброўства і здаволеньне прыхільнасьці? Ці надыйдзе калі-небудзь хвіліна, калі ты ня будзеш нічога жадаць і ні аб чым ня будзеш мроіць, ані аб жывым або няжывым дзеля дазнаньня насалоды? ані аб часе дзеля магчымага прадаўжэньня гэтых насалодаў, ані аб мясцовасьці, або аб прыемным клімаце, або пра супольнасьць людзей, з каторымі ты можаш жыць у гармоніі? Ці будзеш ты, наадварот, здаволенаю сучаснымі абставінамі і радавацца тым, што знаходзіцца навакол цябе, і пераканаеш самую сябе, што ты маеш усё і, што ўсё гэта прыходзіць у сузгоднасьці з воляю багоў і, што ўсё падабаецца табе, што падабаецца багам, і будзе імі даравана на карысьць дасканалага жывога існаваньня, добрага і справядлівага, і прыгожага, каторае родзіць і ўтрымлівае сумесна ўсе рэчы, і зьмяшчае ў сабе і агортвае ўсе рэчы, што расьцярушаны з мэтаю стварэньня іншых падобных рэчаў? Ці будзеш ты калі-небудзь гэтак жыць у супольнасьці з багамі і людзьмі, што ніхто ня будзе скаржыцца на іх, як і ня сьцягваць на сябе іхнага прысуду?

2. Уважай, затым, што твая натура вымагае ад цябе, калі ты падпарадкаваны толькі натуры, тады прыймай гэта і выконвай, калі твая натура, як далёка ты зьяўляешся жывым існаваньнем, ня станецца горшаю праз гэта. І далей, ты мусіш уважаць, што твая натура вымагае, як далёка ты зьяўляешся жывым існаваньнем. І ўсё гэта ты можаш пазволіць сабе, калі твая натура, гэтак далёка, як ты зьяўляешся рацыянальным існаваньнем, ня станецца горшаю праз гэта. Але рацыянальнае існаваньне, пасьлядоўна, зьяўляецца гэтаксама палітычным (грамадзкім) існаваньнем.

3. Кажная рэч, якая здараецца, здараецца гэтак, што ты, або можаш зьнесьці яе, дзякуючы таму, што ты гэтак ухвармаваны натураю, або ня можаш знесьці, дзякуючы таму, што ты не ўхвармаваны натураю, каб зьнесьці яе. Калі, затым, здарыцца з табою гэтак, што ты зьяўляешся ўхвармаваным натураю зьнесьці яе, не наракай, тады, але знось яе, як чалавек, ухвармаваны натураю зносіць яе. Але, калі здарыцца гэтак, што ты не зьяўляешся ўхвармаваным натураю, каб зносіць яе, не наракай, бо зьнішчыўшы цябе, яна сама шчэзьне. Памятай, адылі, што ты зьяўляешся ўхвармаваным натураю зносіць кажную рэч, з увагі натое, што ўсё залежыць ад твае пэўнае думкі, учыніць яе зноснаю і трывалкаю, мяркуючы, што карысна гэта, або абавязкам тваім ёсьць учыніць гэта.

4. Калі ты бачыш, што чалавек памыляецца, папраў яго, захоўваючы пры гэтым дабразычлівасьць, і пакажы яму ягоную памылку. Але, калі ты не зьяўляешся ў стане ўчыніць гэтага, тады вінаваць самога сябе, або не вінаваць нікога.

5. Штоколечы можа прытрапіцца табе, яно было прыгатавана для цябе з пачатку часу; і сьпляценьне прычынаў было вечным прадзівам ніткі твайго існаваньня ўключна з дадзеным здарэньнем.

6. Ці сусьвет зьяўляецца сузграмаджаньнем атамаў, або натура ёсьць сыстэмаю, няхай, тады, перад усім будзе сьцьверджана, што я зьяўляюся часткаю Цэлага, якім кіруе натура; і далей, што я знаходжуся ў нейкай цеснай сувязі з часткамі, якія зьяўляюцца тае самае аднароднасьці што і я. Бо памятаючы пра гэта, пайменна, што я зьяўляюся часткаю, я ня буду зьнеахвочаным ніякімі рэчамі, якія пасылаюцца мне Цэлым; бо тое, што карысна Цэламу, ня можа быць шкодным для часткі. Бо ў Цэлым няма нічога, што ня было-б яму карысным; бо і запраўды, усе натуры ў сабе маюць супольны прынцып, але натура сусьвету мае тую перавагу, што няма вонкавае прычыны, якая магла-б змусіць яе, тварыць што-небудзь шкоднае для яе самое. Затым, памятаючы, што я зьяўляюся часткаю Цэлага, я буду здаволеным усім тым, што здараецца. І, як далёка я зьяўляюся ў нейкай суроднай сувязі з аднароднымі мне часткамі, я буду ўстрымлівацца ад таго, што можа быць шкодным для агульнага дабра. Наадварот, я заўсёды буду мець на ўвазе тых, хто мне суродны, і накіроўваць усе свае натугі на тое, што ёсьць карысным для ўсіх, і адхіляць іх ад супроцьлежнага. Цяперака, калі ўсе гэтыя рэчы будуць выкананымі, дык жыцьцё будзе, бяз сумліву, мінаць шчасьліва, гэтак, як ты, магчыма, і заўважыў, шчасьлівым ёсьць жыцьцё грамадзяніна, які стала жыве жыцьцём, прысьвечаным дзейнасьці, карыснай суродзічам, і зьяўляецца здаволеным усім тым, чым надзеліць яго гаспадарства.

7. Часткі Цэлага, дазваньня, гэта значыць, усе, якія зьяўляюцца натуральна агорнутымі сусьветам, з прычыны неабходнасьці мусяць шчэзнуць; але няхай гэта будзе зразуметым у тым сэнсе, што яны мусяць займець зьіначаньне. Але, калі гэта зьяўляецца натуральным працэсам, гэтак злым як і неабходным для частак, тады Цэлае ня можа стала існаваць у добрым стане — калі часткі, будучы аб'ектам зьіначаньня, шчазаюць рознымі спосабамі. Бо ці сама натура вырашыла спрычыняць зло рэчам, якія зьяўляюцца часткамі яе самое, і чынячы гэтым іх аб'ектам зла, і з прычыны неабходнасьці ўпадаць у зло, або гэтакі вынік стаецца без яе ведама? Але, як першы здагад, гэтак і другі, запраўды, зьяўляюцца непраўдападобнымі. Але, калі чалавек і адкіне тэрмін "натура" (як дзеючы чыньнік), і будзе гаварыць пра рэчы, як натуральныя, дык нават і тады будзе сьмешным утрымліваць у тым самым часе, што часткі Цэлага зьяўляюцца ў сваей натуры прадметам зьіначаньня, і ў тым самым часе будуць зьнічэўку заскочанымі або злоснымі быццам нешта здарылася супроць натуры, асабліва, калі расьцярушаньне рэчаў адбываецца ў рэчы, зь якіх яны ўхвармаваныя. Бо гэта называецца або расьцярушаньне элямэнтаў, з каторых кажная рэч была ўхвармаванаю, або зьіначаньне са сталага цела ў зямное, і з таго, што свомым ёсьць паветру, у паветра, і гэтакім спосабам часткі гэтыя ўспрыймаюцца назад сусьветным розумам Цэлага, або гэта ў пэўных пэрыядах пажыраецца агнём, або аднаўляецца вечнымі зьіначаньнямі. І не ўяўляй сабе, што сталая і паветраная частка існуе ў табе ад часу твайго нараджэньня. Бо ўсё гэта ў табе ад учарашняга дня ці дня перад гэтым, і заўдзячвае сваё існаваньне ежы і ўдыханьню паветра. Затым, зьіначаньню паддаецца толькі тое, што атрымліваецца табою звонку, а ня тое, што атрымаў ты ад свае маці. Але прымем, што тое, што ты атрымаў ад свае маці, і што творыць сабою ўсю сваеасаблівасьць твае істоты, ані ў якім выпадку не пахісьне, выражанага вышэй, значэньня.

8. Калі ты ўспрыняў гэтакія імёны, як добры, сьціплы, праўдзівы, разважны, супакойны, вялікадушны, уважай, каб не замяніць іх на іншыя; калі-б табе давялося згубіць іх, старайся адыскаць іх нанова. Памятай, "разважны" значыць для цябе асэнсаваньне і праніклівыя суадносіны да кажнае рэчы і свабода ад усялякае неахайнасьці; "спакойны", значыць дабраахвотнае прыняцьце рэчаў, якія прадназначаны табе агульнаю натураю; і што велікадушша значыць гэтулькі, што ўзвышша інтэлігэнтнае часткі па-над успрыймо целам прыемнага або балючага, па-над тую бедную рэч, што завецца слава, сьмерць і іншыя падобныя рэчы. Калі, затым, ты ўтрымаеш пры сабе ўласнасьць гэтых імёнаў, без жаданьня, каб цябе называлі іншыя гэтымі імёнамі, дык ты станешся іншым чалавекам і ўвойдзеш у іншае жыцьцё. Бо астаючыся такім, якім ты быў да гэтага часу, працягваць гэтакае згубнае і нячыстае жыцьцё, годна толькі бесхарактарнага і тупога чалавека, які хапаецца за жыцьцё, і падобнага да тых паўжывых змагароў зь дзікімі зьверамі, якія хоць і пакрытыя ранамі і крывёю, усё яшчэ кленчаць з просьбаю пакінуць іх да заўтрашняга дня, хоць яны ведаюць, што ў гэтым самым стане яны зноў будуць кінутымі тым самым кіпцюрам і зубам. Затым, прызвычайвай самога сябе з гэтымі нешматлікімі імёнамі; і калі ты станешся здольным астацца зь імі, тады аставайся, быццам ты перасяляешся на·Абтокі Добраслаўленых. Калі-ж ты пачуеш, аднак, у сабе, што падаеш і ня маеш сілы ўтрымацца, дык май-жа рашучасьць адыйсьці ў якое-небудзь сукрытае месца, дзе ты ня будзеш пададзены спакусе, або і зусім пакінеш жыцьцё, без нараканьня, свабодна і скромна, даканаўшы ў жыцьці што найменей хоць-бы адну рэч годную пахвалы ў жыцьці і гэтак разьвітацца з жыцьцём. Але дзеля таго, каб засталася памяць гэтых імёнаў, у значнай меры дапаможа, калі ты будзеш памятаць багоў, што яны не жадаюць сабе, каб разумныя існаваньні праяўлялі лісьлівасьць, але жадаюць, каб усе разумныя істоты ўпадабняліся ім; і памятай, што тое, што выконвае працу фігавага дрэва, ёсьць фігавае дрэва; і тое, што робіць сабака — ёсьць сабака; і тое, што выконвае працу пчалы — ёсьць пчала; і тое, што выконвае працу чалавека — ёсьць чалавек.

9. Сцэнічная гульня, вайна, страх, млявасьць, нявольніцтва будуць штодзенна зводзіць да нічога тыя галоўныя прынцыпы, якія ты не агарнуў дакладна, не зьявярнуў на іх належнае ўвагі. Але на ўсё трэба глядзець і ўсё рабіць так, каб і практычная здольнасьць займела сваё завяршэньне і тэарэтычная знаходзіла свой водклік у дзейнасьці, а з усёагортваючага пазнаньня радзілася тая ўпэўненасьць у свае ўласныя сілы, якая не выстаўляе сябе напаказ, але якую і не схаваеш. Калі-ж, нарэшце, ты здабудзеш шчырасьць, паважнасьць і тое пазнаньне кажнае рэчы, якая адслоніць перад табою, якая яна ў сваей існасьці, якое месца займае ў сусьвеце, колькі часу наканавана ёй праіснаваць, што ўваходзіць у яе склад, і да каго яна можа належаць, і хто зьяўляецца здольным даць яе і забраць?

10. Павук ганарыцца, калі зловіць муху; нехта ганарыцца, калі падстрэліць зайца, іншы — калі зловіць сеткаю маленькую рыбку, яшчэ іншы — калі пераможа дзікага вяпрука, а нехта — мядзьведзя, а хто — Сарматаў. Але ці ня будуць усе яны разбойнікамі, калі ты толькі добра разьбярэшся ў іхных галоўных замерах?

11. Здабудзь·сабе спосаб разважаньня, каб дарогаю якога бачыць, як усе рэчы зьіначваюцца адна ў другую, і стала думай пра гэта і практыкуйся ў гэтай частцы філязофіі. Бо нічога іншага не ўспамагае гэтак у напрамку ўзьнёслага настрою. Гэтакі чалавек ужо скінуў з сябе цела, і пад уплывам думкі аб тым, як мала часу засталося да таго мамэнту, калі ён пакіне ўсё гэта, выбыўшы зь ліку людзей, суцэльна аддаўшыся справядлівасьці ў сваіх уласных дзеяньнях і натуры Цэлага ўва ўсім іншым. Ашто іншыя кажуць пра яго, або думаюць, ці як яны адносяцца да яго — аб гэтым ён ніяк не клапоціцца, задавальняючыся толькі ажыцьцяўленьнем справядлівасьці ў сваіх сучасных учынках і любасьцю да свае справы; ён адмовіўся ад усіх клопатаў і нікчэмных імкненьняў і не жадае нічога, апрача таго, каб няўхільна выконваць права і ў гэтым няўхільным выкананьні ісьці за Богам.

12. Дзеля чаго патрэбны здагады, калі ты маеш магчымасьць даведацца, што трэба зрабіць? Калі ты ведаеш, дык захоўваючы дабразычлівасьць, ідзі наперад па гэтай дарозе, ня схіляючы ў бок, а калі ня ведаеш, дык спыніся і запрасі на нараду лепшых людзей. Калі ты спаткаеш на гэтым шляху якія-небудзь перашкоды, дык ідзі наперад, бяручы пад увагу наяўныя абставіны і трымаючыся таго, што ўважаў справядлівым. Бо-ж дасягненьне яго зьяўляецца найлепшым, а ўхіленьне ад яго — найгоршым. Той, хто ўва ўсім слухае розум, ня мітусьлівы і адначасна дзейны, вясёлы і ўраўнаважаны.

13. Прачнуўшыся, зараз-жа запытай сябе: Ці тычыцца гэта цябе, калі хто-небудзь іншы робіць што-небудзь справядлівае і слушнае? — Не, ня тычыцца.

Ці не забыў ты яшчэ, што гэта за людзі, якія з гэтакаю павагаю выказваюць іншым пахвалу і ганьбу, на ложу, за сталом, што яны робяць, ад чаго ўхіляюцца, да чаго імкнуцца, што яны крадуць, каго абіраюць, ня пры дапамозе рук і ног, але найболей каштоўнаю сваею часткаю, якая пры жаданьні магла-б даць жыцьцё вернасьці, скромнасьці, праўдзе, праву, добраму гэнію.

14. Чалавек, адукаваны і сьціплы, зьвяртаецца да ўсёдаючае і ўсёадбіраючае назад натуры са словамі: Дай, што ты хочаш, і вазьмі назад, што ты хочаш. І гаворыць ён гэтак не з прычыны рызыкі, але з прычына пакоры перад натураю і, праяўляючы прыхільнасьць да яе.

15. Ня шмат ужо засталося часу. Жыві, быццам на ўзвышшы. Бо-ж усяроўна, жыць тут ці там, калі чалавек усюды ў сьвеце, як у Месьце. Няхай людзі ўбачаць і пазнаюць у табе сапраўднага чалавека, які жыве ў адпаведнасьці да вымаганьняў натуры. Калі ім стане неўмагату, няхай забіваюць. Бо гэта ляпей, чымся жыць, як усе жывуць.

16. Не раздабэрваць-жа ўвесь час пра тое, якім добрым чалавек павінен быць, пара ўжо і стацца ім.

17. Заўсёды думай пра вечнасьць у яе суцэльнасьці, і аб сутнасьці ў яе цэлым, і аб тым, што кажная асобная рэч у параўнаньні з сутнасьцю — малое зерне; у параўнаньні з часам — паварот бура.

18. Затрымліваючыся ў думцы над кажным асобным прадметам, уяўляй яго ўжо ў раскладзеным выглядзе, прайшоўшым стан зьіначаньня, быццам у спарахненьні ці расьцярушаньні, або засуджаным на нейкую сьмерць.

19. Падумай, якімі людзі зьяўляюцца, калі ядуць, сьпяць, спалучаюцца, апаражняюцца і г. д., а тады, якія яны, калі хочуць паказацца вялікімі панамі, задаюцца, ці гневаюцца і шчодра сыплюць дакоры з вышыні, са свае здадуманае велічы. Але яшчэ нядаўна колькі зь іх было нявольнікамі і за што; і неўзабаве, падумай, у якіх абставінах яны знойдуцца?

20. Гэта для дабра кажнае рэчы, што сусьветная натура прыносіць кажнай зь іх. І гэта для яе дабра ў тым часе, калі натура прыносіць.

21. Зямля любіць дождж; любіць яго гэтаксама і важны этэр. Сусьвет любіць тварыць тое, што павінна ўзьнікнуць. Затым, я кажу сусьвету: Я люблю тое, што любіш і ты. Ці-ж не гаворыцца наагул: Той і гэтай рэчы люба тое і гэтае.

22. Або ты жывеш тут — і да гэтага жыцьця ты ўжо прызвычаіўся, або ты адыходзіш у іншае месца, у сузгоднасьці з тваім жаданьнем, або — паміраеш, і тваё служэньне скончылася. Гэтым вычэрпваецца ўсё. Затым, будзь спакойным.

23. Для цябе заўсёды павінна быць зразумела, што гэты кавалачак зямлі нічым ня розьніцца ад іншых, і што тыя, што жывуць на ім, адчуваюць тое самае, што адчуваюць і тыя, што жывуць на вяршыне гары, ці на беразе мора, ці яшчэ дзе-небудзь. І ты згодзішся з тым, што Плятон кажа: Жыць у межах меставых сьценаў, тое самае, што жыць на гары ў будцы пастуха.

24. Чым зьяўляецца для мяне мой кіруючы пачатак? І кім я яго цяперака раблю? І зь якою мэтаю цяпер я ўжываю яго? Ёсьць-жа ён нічым, калі ідзе пра зразуменьне? Ці не адхіліўся ён і адыйшоў ад грамадзкага жыцьця? Ёсьць-жа ён зьлітаваны і злучаны з бедным целам да такое ступені, што рухаецца разам зь ім?

25. Той, хто хаваецца ад уладара — уцякач. Уладарыць-жа права, і ўцякач той, хто нарушае права. Але і той, хто ў адчаі, гневаецца, баіцца, не жадае чаго-небудзь з таго, што адбылося, што адбываецца, ці мае адбыцца, дзякуючы ладу, які ўстанавіў валадар сусьвету, які зьяўляецца правам, што вызначае кажнаму тое, што яму належыцца. Затым, і той уцякач, хто баіцца, хто ў адчаі, ці гневаецца.

26. Той, хто апладніў улоньне жанчыны, адыходзіць; далей выступае іншая прычына, завяршэньне якое — нараджэньне дзіцяці. Які быў пачатак і якое завяршэньне! Дзіця прыймае ежу, а далей выступае іншая прычына, якая выклікае да быту адчуваньне, імкненьне і наагул жыцьцё, сілу і іншыя свомасьці чалавека. І колькі-ж іх і якія яны! Дык унікай ўва ўсё, што адбываецца ў такой патаемнасьці і агортвай зрокам сілу, якая тут дзейнічае, гэтак-жа, як і сілу, якая прымушае рэчы падаць уніз ці ўздымацца ўгору, не цялеснымі вачыма, аднак-жа зь няменшаю зыркасьцю.

27. Заўсёды разважай аб тым, што ўсё, што адбываецца, нічым не адрозьніваецца ад таго, што мела ўжо месца раней, і ад таго, што мае адбыцца ў будучыні. Няхай зьявяцца перад табою цэлыя пэрыяды жыцьця і падобныя адзін да аднаго ў суадношаньні, якія ты ўжо ведаеш або з уласнага дасьведчаньня, або з гісторыі болей ранейшых часоў, прыкладам увесь двор Гадрыяна, увесь двор Антонінуса, і ўвесь двор Філіппоса, Аляксандар, Крэзоса. Бо ўсюды тут адно і тое самае, толькі дзеючыя асобы іншыя.

28. Уяві сабе чалавека, які сумуе з прычыны кажнае рэчы або нездаволенага, як тое парасё, што ахвяруюць і якое б'ецца і пішчыць. Падобным да гэтакага парасяці ёсьць той, хто на сваім ложку на самоце аплаквае ў сваей душы цяжкую долю, пад якою мы ўгінаемся. Аднак, вазьмі пад увагу, што толькі разумнай істоце дадзена магчымасьць дабраахвотна ісьці за здарэньнямі; і гэтай неабходнасьці падпарадкаваны ўсе.

29. Прыпамінаючы ўсе прадметы свае дзейнасьці, пытай самога сябе адносна кажнага апрычонага выпадку, ці не таму сьмерць страшная, што зьвязана з утратаю ўсяго?

30. Калі цябе абурае чыё-небудзь памылковае паступаваньне, дык зараз-жа, азірнуўшыся на сябе, падумай, у якім падобным паступаваньні вінаваты ты сам, калі, напрыклад, любіў грошы, насалоду, нікчэмную славу, ці яшчэ што-небудзь падобнае. Аднак-жа, пабачыўшы гэтакую памылковасьць, ты хутка забудзеш пра гнеў, асабліва, калі сьцяміш разам з тым, што той чалавек быў прымушаны быць такім. Што яму застаецца рабіць? Калі можаш, дык вызвалі яго ад гэтага прымусу.

31. Падумаўшы пра Сатырона сакратыка, уяві сабе Эўціхэса або Гімэна, падумаўшы пра Эўфратэса, Эўціхіёна або Сыльвануса, падумаўшы пра Алькіфрона, Тропаіёфороса, падумаўшы пра Ксэнофона, Крытона або Сэвэруса, падумаўшы пра самога сябе — каго-небудзь з Цэзараў, і гэтак трымайся ўва ўсім. Пасьля спытайся: Дзе яны ўсе? Нідзе, або няведама, дзе. Бо гэткім спосабам табе станецца зразумелым, што ўсё чалавецтва — гэта дым, нішто; асабліва, калі ты пры гадаеш сабе, што тое, што аднойчы зьіначылася, ужо ня ўзьнікне ізноў на працягу бязьмежнага часу. Чаго-ж ты дабіваешся? Чаму табе не дастаткова пражыць з годнасьцю свой кароткі век? Ад якога матэрыялу і якіх умоваў дзейнасьці ты ўхіляешся? Бо-ж, чым зьяўляецца ўсё гэта, як не практыкаваньнем для розуму, сузіраючага ўсё жыцьцё дакладным і адпавядаючым натуры рэчаў поглядам? Дык не адступай да таго часу, пакуль не засвоіш усяго гэтага, як засвойвае сабе здаровы страўнік, як моцны агонь ператварае ў полымя і сьвятло ўсё, што ўкінуць у яго.

32. Няхай ніхто ня цьвердзіць пра цябе, што ты чалавек няшчыры і нядобры, які ня кажа праўды, але няхай памыляецца кажны, хто думае аб табе нешта падобнае. Аднак-жа, усё гэта залежыць ад цябе. Якія прычыны не дазваляюць табе быць добрым і шчырым чалавекам? Толькі вырашы раз і на заўсёды ня жыць, калі ня быць гэтакім. Бо, калі ты ня гэтакі, дык розум ня трымае цябе пры жыцьці.

33. Што пры дадзеным матэрыяле (нашым жыцьці) было-б правільней за ўсё зрабіць або сказаць? Што-б гэта ні было, гэта можна і зрабіць, і сказаць. І не спасылайся на перашкоды.

Ты не перастанеш наракаць да тае пары, пакуль твой розум знаходзіцца ў гэтакім стане, што тое, чым роскаш зьяўляецца для тых, што любяць прыемнасьць, гэтакім мае быць для цябе, — у справе, якая падпарадкавана і прадстаўлена табе, — выкананьне рэчаў, якія зьяўляюцца адпаведнымі для целапабудовы чалавека. Бо кажная магчымасьць дзейнічаць, дзякуючы сваей асаблівай натуры, павінна ўважацца за·радасьць. Але гэтая магчымасьць ёсьць наяўнаю ўсюды. Ані цыліндру, ані агню, ані вадзе, ані чаму-небудзь іншаму, што адносіцца да няжывое і неразумнае натуры, ня дадзена магчымасьць заўсёды быць у адказваючым ім руху: мноства перашкодаў замінае гэтаму. Дух-жа і розум могуць, перамагаючы ўсе перашкоды, захоўваць напрамак, які з натуры ўласьцівы ім, і які яны жадаюць. І, памятаючы пра тую лёгкасьць, зь якою рухаецца, усё перамагаючы, розум, як агонь імкнецца ўгору, камень — уніз, цыліндар — па схілу, ты ўжо ня імкніся да нічога іншага. Рэшта-ж перашкодаў, адносяцца яны да цела, якое ні што іншае, як труп, ці, астаючыся без перакананьня адносна іх і схільнасьці самога розуму, не зьяўляюцца ў стане ні задушыць цябе, ані спрычыніць якога-небудзь ліха: інакш кажучы, той, на чыім шляху яны спаткаліся, хутка стаўся-б нядобрым. Трэба толькі, каб з якою-небудзь іншаю істотаю здарылася якая-небудзь бяда, як, дзякуючы гэтаму, само тое, што пацярпела, стаецца горшым, — тут-жа, калі хочаш ведаць, чалавек стаецца і лепшым і болей вартым пахвалы, калі толькі ён належным чынам выкарыстае абставіны. Наагул-жа памятай, што нічога ня шкодзіць грамадзяніну, што ня шкодзіць Месту, і нішто ня шкодзіць Месту, што ня шкодзіць праву. Але ўсе гэтыя, так званыя нягоды, ня шкодзяць праву, а ня шкодзячы яму, ня шкодзяць ані Месту, ані грамадзяніну.

34. Чалавеку, які пранікся сапраўднымі галоўнымі прынцыпамі, нават самы кароткі і агульнавядомы выраз можа напомніць аб стане, вольным ад смутку і страху:

Вецер на землю зрывае лісьцё…

. . . . . . . . . . . . .

Так пакаленьні людзей…

І народжанае табою — тое-ж лісьцё. І тыя людзі, якія гучна і з гэтакаю ўпэўненасьцю праслаўляюць цябе, або, наадварот, праклінаюць, або патаемна ганяць і зьневажаюць — лісьце, таксама як і тыя, хто атрымае ў спадчыну памяць аб табе. Таму, што ўсё гэта ўзьнікае "як толькі вясна вернецца", а пасьля вецер зносіць гэта на землю, а потым дрэвы нараджаюць узамен старога новае лісьцё. Але кароткавечнасьць астаецца характэрнаю для ўсяго. Ты-ж ад усяго ўхіляешся і да ўсяго імкнешся, быццам яно павінна працягвацца вечна. Яшчэ ня шмат — і ты заплюшчыш вочы, і таго, хто пахавае цябе, будзе аплакваць хто-небудзь іншы.

35. Здаровае вока мусіць бачыць усё, што дасягальна зроку, і не казаць: У мяне слабасьць да зялёнага колеру, бо гэта была-б ужо хвароба вачэй. Гэтаксама рэч маецца і са здаровым слыхам і нюхам. Яны павінна быць гатовымі ўспрыняць любы гук альбо запах, а здаровы страўнік павінен аднолькава адносіцца да ўсякіх харчоў, як млын да ўсяго, што ён прызначаны змалоць. Таму і духова здаровы чалавек павінен быць гатовы да ўсялякіх падзеяў. Той-жа, хто кажа: Мае дзеці павінны астацца жывымі, усе людзі павінны хваліць мяне, усяроўна што-б я зрабіў, — падобны да вока, якое мае слабасьць да зялёнага колеру або да зубоў, якія аддаюць перавагу мяккім харчам.

36. Ніхто не зьяўляецца гэтакім шчасьлівым, каб ягоная сьмерць ня выклікала ў каго-небудзь з навакольных пачуцьця злоснае радасьці. Няхай сабе быў ён і выдатным чалавекам — усё-ж знойдзецца, нарэшце, хто-небудзь, хто сам сабе скажа: Нарэшце мы можам свабодна ўздыхнуць, пазбыўшыся гэтага настаўніка. Праўда, ён нікому з нас ня быў цяжарам, але ўсё-ж мы адчувалі, што ён патаемна асуджае нас. — Вось што скажуць пра выдатнага чалавека. Што датычыцца нас, дык колькі ў нас іншых уласьцівасьцяў, якія выклікаюць у шмат каго жаданьне пазбыцца нас? Падумаўшы пра гэта ў перадсьмяротную хвіліну, ты з большаю лёгкасьцю разьвітаешся з жыцьцём, сказаўшы сабе: Я разьвітваюся з тым жыцьцём, у якім нават самыя блізкія мне людзі, для якіх паклаў гэтулькі высілкаў, аб якіх гэтак горача маліўся і клапаціўся, нават і яны хочуць пазбыцца мяне, спадзяючыся на тое, што гэта, магчыма, прынясе ім нейкую палёгку. Які-ж сэнс для каго-небудзь жадаць болей працяглага жыцьця? Усё гэта, аднак, не павінна схіляць цябе адносіцца да акружаючых цябе пры разьвітаньні меней дабразычліва: застаючыся верным свайму характару, адносься да іх па-сяброўску, дабразычліва, лагодна. З другога боку, не разьвітвайся зь імі так, нібы цябе адрываюць ад іх, але няхай гэтае тваё разьвітаньне станецца падобным да бязбольнага аддзяленьня душы ад цела пры добрай сьмерці. Аднак-жа і зь імі злучыла і зьвязала цябе натура. А цяперака яна разьдзельвае вас. І я разьвітаюся зь імі, як са сваякамі, але без упартасьці і супраціву — бо і гэтая ростань зьяўляецца адным з актаў натуры.

37. Прывучай сябе паводля магчымасьці пры ўсялякім дзеяньні іншага чалавека, ставіць сабе запытаньне аб мэце, якую ён думае асягнуць. Пачні з самога сябе і дасьледуй перш самога сябе.

38. Памятай аб тым, што ўсё, што кіруе табою, тоіцца ўнутры самога цябе. Тут — здольнасьць слова, тут — жыцьцё, тут, калі хочаш ведаць, чалавек. Ніколі не атаесамлівай зь ім пакрываючую яго абалонку і тыя часткі, якія на ёй утварыліся. Яны падобны на цясьлярскую сакеру, розьнячыся толькі тым, што дадзены нам натураю. І калі-б гэтыя часткі былі пазбаўлены рухаючае і стрымліваючае іх прычыны, дык з іх ня было-б большае карысьці, чымся зь верацяна для ткаля, зь пяра для пісца, зь бізуна для рамізьніка.