Роздумы

Кніга сёмая

1. Што гэта такое дрэннасьць? Тое самае, што ты ўжо нярэдка бачыў. І што-б ні здарылася, заўсёды май на ўвазе, што гэта нешта такое, што ты часта бачыш. Наагул, куды-б ты не павярнуўся, усюды ўбачыш адно і тое самае, чым напоўнена старажытная гісторыя, сярэдніх вякоў і новая, з паўтарэньнем тых самых рэчаў у нашых местах і нашых дамох. Тут няма нічога новага; усе рэчы ведамыя і хутка мінаюць.

2. Як могуць быць зьведзены ў нішто нашыя галоўныя прынцыпы, калі ўражаньні (думкі), якія, адказваюць ім, ня будуць зьнішчаны? Але ад цябе залежыць заўсёды ці ізноў паклікаць да жыцьця гэтыя ўражаньні. Я магу мець сваю думку адносна кажнае рэчы, якую толькі маю на ўвазе. Калі я магу, дык чаму-ж я маю турбавацца? Рэчы, якія знаходзяцца вонкі майго разважаньня, не патрабуюць мець ніякіх суадносінаў да майго думаньня. Зразумей гэта — і ты будзеш на правільным шляху. У тваей моцы вярнуць самога сябе да жыцьця, і паўзірацца ізноў на рэчы так, як ты глядзеў на іх раней, бо гэта прынясе табе новае жыцьцё.

3. Нічога нявартыя клопаты пра вонкавую бліскучасьць, сцэнічныя паказы, здабыцьце гуртоў дробнае ці буйнае жывёлы, змаганьні глядыятараў, барацьба шчанятаў за кінутую ім костку, і рыбаў за корм у сажалцы, карпатлівая праца мурашак, беганіна спалоханых мышэй, рухі лялек пры пацягваньні за шнурок — усё гэта зьявы ведамага парадку. Сярод усяго гэтага неабходна захоўваць дабразычлівасьць без ганарыстасьці, але мець на ўвазе, што вартасьць кажнага чалавека вызначаецца вартасьцю прадметаў ягоных натугаў.

4. У кажнай гутарцы неабходна зьвяртаць увагу на тое, што кажацца, і пры кажным чыне на тое, што здараецца. У першым выпадку, трэба сачыць за беспасярэднім аб'ектам гутаркі, у другім — перш за ўсё трэба ўважна глядзець на мэту і яе значэньне.

5. Ці хопіць майго зразуменьня для дадзенае справы? Калі хопіць, дык я скарыстаю яго для справы, як сродак, дадзены мне натураю Цэлага. Калі-ж ня хопіць, дык аддам гэтую справу таму, хто зможа яе ляпей выканаць, калі толькі яна не зьяўляецца маім абавязкам, або зраблю, што змагу, паклікаўшы на дапамогу таго, хто, скарыстаўшы і мой розум, зьдзейсьніць тое, што патрабуе ў дадзены момант агульнае дабро. Бо, раблю я што-небудзь сваімі сіламі, ці з дапамогаю іншага, імкнуцца неабходна толькі да таго, што патрабуецца агульным дабром і адпавядае яму.

6. Колькі людзей, калісьці праслаўленых, цяпер аддадзена забыцьцю. А колькі з тых, што, праслаўлялі іх, ужо даўно ў магіле?

7. Не саромейся зьвяртацца па дапамогу да іншых. Трэба выканаць сваю задачу, як таму войніку пры штурме сьценаў. Прымем, што ты кульгавы і і ня зможаш адзін узьлесьці на сьцяну; але з дапамогаю іншых, магчыма, удасца табе?

8. Няхай прышласьць не палохае цябе. Аанак ты дасягнеш яе, калі гэта будзе патрэбна, маючы той-жа розум, якім ты карыстаешся цяперака.

9. Усе рэчы зьяўляюцца суспольненымі між сабою; усюды боская зьвязанасьць, і насілу ці знойдзецца што-небудзь адчужанае ўсяму іншаму. Бо ўсё аб'еднана агульным парадкам і служыць упрыгожаньню аднаго і таго самага сусьвету. Бо з усіх рэчаў складаецца адзін сусьвет, і ўсё агортвае сабою адзін Бог, адзіная сутнасьць усяго, адно права, адзін і розум ува ўсіх жывых істотах, адна існасьць, калі толькі адзінаю зьяўляецца дасканаласьць для ўсіх істотаў аднаго і таго самага роду і прыналежных да аднаго і таго самага розуму.

10. Усё матэрыяльнае хутка зьнікае ў сусьветнай сутнасьці, кажны прычынны пачатак хутка праглынаецца сусьветным розумам. І памяць пра ўсё ня меней хутка знаходзіць сваю магілу ў вечнасьці.

11. Для разумнай істоты адно і тое самае дзеяньне будзе адпавядаць і натуры, і розуму.

12. Стой проста, або будзь пастаўленым проста іншымі.

13. Гэтак, як рэч маецца паміж часткамі аб'еднанага цела, гэтаксама рэч маецца паміж разьяднанымі прасторам разумнымі істотамі, створанымі для ўдзелу ў адзінай супрацы. Гэтая думка глыбей западзе ў цябе, калі ты будзеш часта казаць сабе: я зьяўляюся часткаю Цэлага, якое складаецца з разумных істотаў. — Калі ты назавеш сябе часткаю, дык ня будзеш яшчэ любіць людзей з усяго сэрца, і дзейнасьць для дабра іншых ня прынясе табе яшчэ канчатковага задавальненьня. У гэтай дзейнасьці ты будзеш бачыць толькі свой абавязак, але не сваё ўласнае дабро.

14. Няхай падае звонку ўсё, што хоча на часткі, якія могуць адчуваць пасьлядоўнасьць гэтага паданьня. Бо часткі, якія адчулі, будуць наракаць, калі яны захочуць. Але я, калі ня буду думаць, што тое, што здарылася, зьяўляецца злом, не дазнаціму ніякага гора. Ня думаць гэтак — зьяўляецца ў маей моцы.

15. Штоколечы нехта можа зрабіць або сказаць, маім абавязкам ёсьць застацца добрым, падобна, як золата, смарагд ці пурпур кажа: Штоколечы нехта іншы кажа ці чыніць, я павінен застацца смарагдам і захаваць свой колер.

16. Кіруючы пачатак не зьяўляецца прычынаю свае зьбянтэжанасьці; гэтым я хачу сказаць, што ён не палохаецца самога сябе, ані паддаецца цярпеньню. Калі-ж хто-небудзь іншы можа палохацца або цярпець, дык няхай ён чыніць гэта, бо сам ён абдумана ня створыць для сябе гэтакага стану.

Хай цела само паклапоціцца, калі можа, пра тое, каб не здарылася што-небудзь зь ім, і сказаць, калі што-небудзь здарыцца. Але душа, якая, фактычна, і баіцца, і церпіць, і творыць пагляд свой адносна ўсяго гэтага, ня будзе перажываць нічога, калі толькі з часам ня будзе змушанаю разьбірацца ўва ўсім гэтым.

Кіруючы пачатак сам у сабе ні ў чым ня мае недахопу, калі толькі сам не прабудзіць у сабе жаданьня. Затым, ён зьяўляецца свабодным ад зьбянтэжанасьці і перашкодаў, калі ня створыць іх для самога сябе.

17. Шчасьце — гэта мець добры гэній, або такі-ж кіруючы пачатак. Што-ж, затым, робіш ты тут, лятуценьне? Адыйдзі, дзеля багоў, гэтак-жа, як і прышло, я не патрабую цябе. Зьявілася ты з прычыны старога навыку. Я ня гневаюся на цябе, — адыйдзі толькі.

18. Баіцца хто-небудзь зьіначаньня? Але што можа прыйсьці да быцьця бяз зьіначаньня? Што можа быць болей любым або болей свомым для натуры Цэлага? Мог-бы ты карыстацца гарачаю вадою ў лазьні, калі-б дрэва ня было здольным да зьіначаньня? Мог-бы ты харчавацца, калі-б харчы ня былі здольнымі зьіначыцца? І што іншае із карыснага магло-б ажыцьцявіцца без працэсу зьіначаньня? Няўжо ты ня бачыш, што зьіначаньні, якія адбываюцца з табою, зусім нагадваюць сабою ўспомнутыя вышэй і, што таксама неабходнымі зьяўляюцца для Цэлага?

19. Усе целы хутка лятуць у сусьветнай субстанцыі, як у імклівай плыні, яны цесна зьвязаныя з Цэлым, дзейнічаючы супольна зь ім, падобна, як нашыя часткі ў іх зносінах адна да аднае.

Колькі Хрызіппосаў, колькі Сакратасаў, кодькі Эпіктэтусаў праглынуў ужо час? Няхай гэтая думка наведвае цябе ў адносінах да кажнага чалавека і кажнае рэчы.

20. Мяне турбуе толькі адно: каб не зрабіць чаго-небудзь такога, што не адказвае характару чалавека, або ў забароненай манеры і ў забароненым часе.

21. Неўзабаве ты забудзеш пра ўсё, і ўсё, у сваю чаргу, забудзе пра цябе.

22. Чалавеку свомым ёсьць любіць нават тых, каторыя крыўдзяць яго. Ты зразумееш гэта, калі пранікнешся думкаю, што яны блізкія табе і, што крыўдзяць яны цябе з прычыны несьведамасьці і супраць свае волі, і што хутка абодва вы памраце; і перад усім, што крыўдзіцель ня спрычыніў табе крыўды, бо ён ня ўчыніў характар твой горшым, чымся ён быў перад гэтым.

23. Для натуры Цэлага ўся сусьветная сутнасьць падобная да воску. Вось яна зьляпіла каня; тады ператоплівае яго і хвармуе дрэва, тады — чалавека, а пасьля яшчэ нешта іншае. І ўсё гэта ў вадным дню. Для скрынкі няма нічога жудаснага ў тым, каб раз быць разабранаю, як і ў тым, каб іншым разам быць зьбітаю ў цэласьць.

24. Твар перакрыўлены ад гневу, ёсьць нешта зусім ненармальнае. Калі такі выраз паўтараецца часта, ён быццам забівае чалавечы воблік, зусім гасіць яго, так што ніякім чынам нельга яго аднавіць. Із гэтага ўжо можна зразумець, што ён супярэчыць розуму.

Калі мы страцім і сьведамасьць памылкаў, дык дзеля чаго яшчэ жыць?

25. Натура, якая ўпраўляе цэласьцю, неўзабаве зьіначыць усё тое, што ты бачыш, і з субстанцыі ўсяго створыць іншыя рэчы і зноў іншыя рэчы зь іхнае субстанцыі, каб сусьвет вечна быў маладым.

26. Калі чалавек скрыўдзіў цябе, дык зараз-жа разваж, якая прычына адносна дабра і зла кіравала ім, а ня гневацца. Аднак, калі твой пагляд адносна дабра пакрываецца з ягоным ці зьяўляецца падобным да ягонага, дык ты павінен дараваць яму. Але, калі вашыя пагляды адносна дабра і зла разыходзяцца, дык табе будзе лягчэй захаваць дабразычлівасьць у адносінах да таго, хто памыляецца.

27. Ня думай пра тое, чаго ў цябе няма, як пра нешта, што ў цябе ёсьць; але з таго, што ў цябе ёсьць, выбяры найболей значнае і памяркуй адносна яго, колькі-б намаганьняў ты затраціў на тое, каб атрымаць яго, калі-б яго ня было. Але высьцерагайся адначасна, каб, сканцэнтраваўшы сваю ўвагу на гэтым, ты ня прывучыў сябе цаніць яго вельмі высока і, каб такім спосабам ня страціў-бы супакою духу, у выпадку, калі яго калі-небудзь ня будзе ў наяўнасьці.

28. Сканцэнтруйся ў самым сабе. Разумны і кіруючы пачатак паводля натуры гэтакі, што здавальняецца сабою ў сваей трапнай дзейнасьці і супакоем, які выцякае зь яе.

29. Выжані ўяву. Пакладзі канец нахілам. Ня выходзь за межы сучаснага. Зразумей тое, што адбываецца як з табою, гэтак і зь іншымі. Раскладзі і падзялі ўсе элямэнты на пачатак прычынны і пачатак матэрыяльны. Думай пра сваю апошнюю гадзіну. Пакінь чужыя памылкі там, дзе ім належыць быць.

30. Старайся пранікнуць душою ў зьмест таго, што гаворыцца. І няхай твой дух углыбляецца ў тое, што ўзьнікае і дзейнічае.

31. Радуйся ў шчырасьці, сьціпласьці і абыякавасьці таго, што ляжыць паміж мужнасьцю і заганаю. Любі род чалавечы. Слухайся Бога. Паэта кажа: Права кіруе ўсім. — І гэтага хопіць, каб памятаць, што Права кіруе ўсім.

32. Адносна сьмерці: Ці расьцярушаньне, ці распыленьне ў атамы або згасаньне — усё гэта ані зьнішчэньне, ані зьіначаньне.

33. Пра цярпеньне: Калі мы ня можам зьнесьці яго, яно забірае нас з жыцьця; калі-ж яно доўгатрываючае, дык яго можна зьнесьці; розум захоўвае свой уласны супакой сілаю ўпэўненасьці, і кіруючая здольнасьць ня станецца горшаю. Часткі-ж, пашкоджаныя цярпеньнем, калі яны могуць, няхай скажуць пра гэта.

34. Пра славу: Глядзі на мэнтальнасьць тых, што імкнуцца да славы; паўзірайся, што яны хочуць, і ад чаго ўхіляюцца, і куды ідуць. На беразе мора адзін пласт пяску наносіцца на другі і хавае яго пад сабою. Гэтак-жа сама і ў жыцьці: тое, што было раней, вельмі хутка зьнікла пад тым, што надыходзіць у сьлед за ім.

35. Словы Плятона:

— Ці думаеш ты, што для чалавека ўзьнёслае думкі, які агортвае сваім узрокам усе часы і ўсю субстанцыю, магчымым ёсьць уважаць, што людзкае жыцьцё зьяўляецца нечым вялікім?

— Гэта немагчыма, — сказаў ён.

— Дык гэтакі чалавек, тады, пачне думаць, што і сьмерць гэтаксама не зьяўляецца злом?

— Напэўна не.

36. Словы Антыстэнэса: Княжацкая гэта рэч — чыніць дабро і быць высьмейваным.

37. Ганьба, калі твар, паслухмяны жаданьням душы, прымае выгляд і выражэньне, свомыя ёй, а сама душа ня ў стане прыдаць сабе належны выгляд і выражэньне.

38. Карысьця якая гневацца на рэчы? Мала справы

Да пачуцьцяў нашых рэчам.

39. Безсьмяротным будзь богам, і нам, земнародным, уцехай.

40. Ня можна, каб у дзень свой ня зжатым было жыцьцё.

Як колас сьпелы, — гэты ня жыў, і той не памёр.

41. Хоць-бы мяне з двума дзяцьмі забылі вы,

Багі сусьвету — ўсё-ткі розум ёсьць і праўда ў тым.

42. Мне спадарожніца — Праўда; са мной дабро.

43. Няхай ня прыцягвае цябе ані чужы адчай, ні трыюмфаваньне.

44. Словы Плятона: Гэтакаму я адкажу справядліва: ты памыляешся, мой дружжа, калі ты думаеш, што чалавек з іскраю годнасьці ў ім павінен узважваць жыцьцё і сьмерць. Адзіная рэч, якую ён павінен браць пад увагу, дык гэта, ці паступае ён правільна ці няправільна.

45. І гэта праўдаю ёсьць, мужы атэнскія, дзеколечы чалавек паставіць самога сябе ў перакананьні, што гэта ёсьць найлепшае месца для яго, або дзеколечы ён быў пастаўлены ягоным старшынёю, там ён мусіць, як я думаю, стаяць і ня браць на сябе ніякае рызыкі, дарогаю выбару паміж сьмерцяю або чым-небудзь іншым, перад неславаю.

46. О добраслаўлены! Паўзірайся ўважна, магчыма, што шляхэтнасьць і дабро розьняцца ад таго, што мы называем ратаваць і быць выратаваным. Магчыма, праўдзівы чалавек ня будзе рупіцца пра тое, каб пражыць як найдаўжэй, але ён ведае, як жанчыны кажуць, што ніякі чалавек ня можа ўхіліцца ад свае долі і дзеля гэтага ён ня будзе хапацца за жыцьцё, але, пакідаючы ўсё Богу, будзе шукаць шляхоў, каб правесьці час свайго жыцьця ў як найболей годны спосаб.

47. Глядзі на рух зорак, быццам ты адбываеш гэты рух разам зь імі; заўсёды думай аб пераходзе элямэнтаў адзін у аднаго. Бо такія думкі ачышчаюць ад бруду зямнога жыцьця.

48. Гэта прыгожыя словы Плятона: Той, хто гаворыць пра людзей, павінен, быццам зь вяршыні гары, глядзець на ўсё зямное; на зграмаджэньні людзей, ваенныя выправы, зямляробскую працу, жанімствы, разводы, нараджэньні, сьмерці, на крыклівыя паседжаньні судоў, пустэльні, розныя плямёны барбараў, сьвяткаваньні, паховіны, кірмашы, зьмяшаньне разнаякіх і скамплікаваных супрацьлегласьцяў.

49. Паўзірайся на мінулае: колькі пераваротаў перажылі ўжо дзярхавы! Можна прадбачыць і прышласьць. Бо-ж яна будзе гэтакаю самаю і ня выйдзе з рытму таго, што адбываецца ў дадзеную хвіліну. Затым, ня мае значэньня, ці будзеш ты назіраць людзкае жыцьцё на працягу сарака гадоў, ці дзесяці тысяч гадоў. І што ўбачыш ты новага?

50. Усё назад прыцячэ: што жыве на зямлі.

Ня міне спарахнець;

А нябёсаў пасеў, прыўзьняты зь зямлі,

Расьцьвіце ў небе зноў.

Гэта — ці расклад сьплеценых паміж сабою атамаў, ці падобнае расьцярушаньне беспачуцьцёвых элямэнтаў.

51. Пітвом, ядой, чароўным зельлем марыць

Вусьце сьмерці ад рэчышча адвесьці.

. . . . . . . . . . . . . .

Калі вецер багоў наляціць, мусім мы

Цяжар працы нясьці без папроку.

52. Ёсьць людзі лепшыя за цябе ў майстэрстве барацьбы. Але няхай ніхто ня стане лепшым за цябе ў адданасьці агульнаму дабру, у сьціпласьці, у пакорлівасьці таму, што адбываецца, у зразуменьні да памылак блізкіх табе людзей.

53. Дзе ёсьць магчымасьць дзейнічаць у адпаведнасьці з розумам, які зьяўляецца агульным для багоў і людзей, там няма чаго баяцца. Бо дзе можа быць асягнута карысьць шляхам правільна накіраванае і ў гармоніі з нашаю натураю дзейнасьці, там ня трэба баяцца якое-небудзь шкоды.

54. Усюды і заўсёды ў тваей моцы здавальняцца з пашанаю сваім сучасным станам, і адносіцца справядліва да людзей, што акружаюць цябе, і праяўляюць сваю здольнасьць у напрамку кантролі свае думкі, каб нічога неадпаведнага не пранікла ў яе.

55. Не азірайся на тое, чым людзі кіруюцца, але глядзі адважна туды, куды вядзе цябе натура — натура Цэлага тым, што здараецца з табою, і твая ўласная натура тым, што трэба табе рабіць. Кажнай істоце трэба рабіць тое, што вымагае ягоны стан. Але ўсе іншыя істоты, з прычыны свайго ўладжаньня, прызначаны для рацыянальных істотаў, гэтак, як і ўсюды — меней дасканалае для болей дасканалага; разумныя-ж істоты адзін для аднаго.

Затым, першае месца ў уладжаньні чалавека займае ягоная сьведамасьць грамадзкасьці. І другое — непадатлівасьць у адносінах да стану, у якім знаходзіцца цела; бо-ж руху разумнаму і духоваму свома адмяжоўвацца і ніколі не здавацца перад рухам пачуцьцяў і імкненьняў, — апошнія бо зьяўляюцца рухамі жывёльнымі, а духовае жадае пяршынства і ня быць пераможаным імі, што і справядліва, таму, што яно паводля натуры павінна карыстацца імі. Як на трэйцяе, у ладзе істоты, неабходна паказаць на адгароджваньне сябе ад непрадуманасьці і ашуканства. Заручыўшыся ўсім гэтым, кіруючы пачатак павінен ісьці сваім простым шляхам, валодаючы тым, што належыць да яго складу.

56. Уяві сабе, што ты ўжо памёр, што жыў толькі да гэтае хвіліны; і час жыцьця, які яшчэ астаецца табе, праводзь у згодзе з натураю.

57. Любі толькі тое, што здараецца з табою як і тое, што выткана зь нітак твайго прадвызначэньня. Бо, што болей адказвала-б тваім патрэбам?

58. Штоколечы-б з табою здарылася, май прад вачыма тых, зь якімі здарылася тое самае і, якія з гэтае прычыны гневаліся, дзівіліся, наракалі. Дзе яны цяперака? Нідзе. Добра, ці хочаш і ты ўпадобіцца ім? І чаму-б табе не пакінуць усе гэтыя хваляваньні, якія зьяўляюцца чужымі для твае натуры, тым, хто выклікаў іх, і церпіць з прычыны іх? Чаму ты не праяўляеш замеру выкарыстаць для сябе ўсе гэтыя здарэньні? Выкарыстаць-жа ты можаш выдатна, ня маючы недахопу ў матар'яле. Будзь толькі ўважным да самога сябе і праяві ахвочасьць быць выдатным ува ўсім, што ты робіш. І памятай, што тое, на чым чын абасноўваецца, астаецца абыякасным.

59. Узірайся ў самога сябе. У табе — крыніца дабра, якая ніколі ня вычарпаецца, калі ты заўсёды будзеш капаць.

60. І цела павінна мець самавітасьць, і не праяўляць нерэгулярнасьцяў у рухах, ані паставе. Бо-ж душа выяўляецца ў абліччы, прыдаючы яму разумнасьць і належны выгляд; падобнае можна вымагаць і ад цела. Але прытрымлівацца ўсяго гэтага трэба бяз вычварнасьці.

61. Мастацтва жыцьця болей нагадвае сабою мастацтва змаганьня барцоў, чымся танцу. І з увагі на гэта, павінна быць у сталай гатоўнасьці і стойкасьці, каб спаткаць і адбіць нечаканае і непрадбачанае.

62. Заўсёды думай пра людзей, што гэта за людзі, узнаньне якіх ты хочаш займець, і якімі матывамі яны кіруюцца. І ты ня будзеш ані вінаваціць іх за іхныя нясьведамыя памылкі, ані мець патрэбнасьці ў іхным узнаньні, і асабліва тады, калі ты зазірнеш у крыніцу іхных паглядаў і іхных імкненьняў.

63. Ніякая душа, — кажа філёзаф, — не пазбаўляе сябе дабраахвотна праўды або справядлівасьці, гэтаксама і разважлівасьці, і дабразычлівасьці, і кажнае іншае падобнае рэчы. Найболей неабходна заўсёды думаць пра гэта, бо тады ты будзеш болей лагодна адносіцца да іх.

64. У часе кажнага болю ўспомні зараз-жа аб тым, што зносіць боль не зьяўляецца сорамнаю рэчаю; што ён ня чыніць кіруючае душы горшаю, бо ён ня дзейнічае згубна на тваю кіруючую інтэлігэнцыю; ён ня спрычыняе шкоды ані ў галіне рацыянальнай, ані грамадзкай. У бальшыні выпадкаў пры адчуваньні болю ты можаш паклікаць на дапамогу словы Эпікуроса, што боль зьяўляецца ані нязносным, ані заўсёды-трываючым, калі толькі ты будзеш памятаць, што і ён мае свае межы і, калі ты нічога не дадасі са свае фантазыі. І гэта яшчэ памятай, што мы не разумеем, што шматлікія рэчы, якія дадаюцца, зьяўляюцца супярэчнымі для нас, гэтакімі самымі, як боль, санлівасьць, сьпякота, і адсутнасьць апэтыту. Калі ты нездаволены з прычыны гэтых рэчаў, дык скажы самому сабе, што я не перамог болю.

65. Старайся нават у адносінах да ніжэйшых існаваньняў ня мець тых пачуцьцяў, якія людзі часта маюць адзін да аднаго.

66. Скуль мы ведаем, што Тэляўгэс ня быў характарам вышэй за Сакратаса? Бо не зьяўляецца тое дастатковым, што Сакратас памер болей слаўнаю сьмерцяю, і з большым посьпехам дыскутаваў з сафістымі, што ён праявіў большую вытрываласьць, праводзячы ноч на марозе, і што, калі ён, атрымаўшы загад арыштаваць Лявонта з Салямісу, уважаў для сябе болей шляхэтным не падпарадкавацца загаду і выйшаў адважным крокам на вуліцу — хоць што да гэтага факту, некаторыя людзі сумняваюцца. Але мы мусім разгледзець, якую душу меў Сакратас, ці мог ён здавольвацца справядлівасьцю ў адносінах да людзей, і набожнасьцю да багоў, ці ня гневаўся ён на заганы людзей, ці не патураў чыёй-небудзь неадукаванасьці, ці не глядзеў на дар, дадзены яму натураю Цэлага, як на нешта чужнае, або, ці як на нейкі цяжар, як нешта нясьцерпнае, і ці не паддаўся ўплыву кволасьці цела.

67. Натура гэтак злучыла інтэлігэнцыю зь целам, што ты зьяўляешся ў стане сам вырашыць сваю ўласную справу. Вельмі магчыма стацца богападобным, застаючыся нікому ня ведамым. Заўсёды памятай аб гэтым; а гэтаксама і тое, што, каб быць шчасьлівым у жыцьці, вельмі мала патрэбна. І затым, што ты страціў надзею стацца дыялектыкам і чалавекам абазнаным з натураю, усё-ж не пакідай з гэтае прычыны надзеі астацца адначасна свабодным чалавекам, аддадзеным агульнаму дабру і паслухмяным Богу.

68. Жыві свабодна і без нараканьняў у вясельлі духа, які нічым не азмрочваецца нават і тады, калі ўсе людзі абсыпаюць цябе рознымі ўпіканьнямі, а дзікія зьверы растузваюць бездапаможныя часткі твайго цела. Бо што можа перашкодзіць інтэлігэнцыі захаваць, ня гледзячы на ўсё гэта, свой унутраны супакой, праўдзівы пагляд на ўсё навакольле і гатоўнасьць выкарыстаць тое, што выпала ёй на долю? Кемнасьць меркаваньня тут быццам зьвяртаецца з спасьцярогаю: Гэтакае ты наводля свае сутнасьці, хоць людзі і ўяўляюць цябе нечым іншым. Здольнасьць скарыстаньня можа зьвярнуцца да магчымасьці: Я шукала цябе; бо ўсё сучаснае заўсёды зьяўляецца для мяне матар'ялам разумнае і грамадзкае мужнасьці, а ўсё ў сваей суцэльнасьці — мастацтвам, якое належыць да чалавека або да Бога. Бо-ж усё, што адбываецца, мае свае суадносіны да Бога або чалавека — і адначасна не зьяўляецца чымсьці новым і нязручным, але знаёмым.

69. Маральная дасканаласьць характару выяўляецца ў тым, каб праводзіць кажны дзень, як апошні ў жыцьці, і быць ані гвалтоўным, ані нягеглым ці крывадушным.

70. Несьмяротныя багі ня гневаюцца за тое, што на працягу гэтак доўгага часу ім даводзіцца мець дачыненьне з гэтакімі людзьмі, якімі яны ёсьць і гэтакаю колькасьцю бязвартасных зь іх, і ўсё-ж, у розны спосаб яны апякуюцца імі. Але ты, катораму прадназначана памерці, чуешся ўтомленым з увагі на бязвартасных, і затым, што зьяўляешся адным зь іх?

71. Сьмешна, што чалавек, стараючыся ўхіліцца ад чужое сапсаванасьці — што немагчымым для яго, не стараецца ўхіліцца ад свае ўласнае, — што поўнасьцю магчымым яму.

72. Тое, што разумная і грамадзкая здольнасьць знаходзіць неразумным і шкодным для грамадзкасьці, тое яна слушна лічыць ніжэй свае годнасьці.

73. Калі ты зрабіў дабро, а іншы чалавек атрымаў дабро, дык чаго-ж ты, упадабляючыся да глупцоў, імкнешся яшчэ да чагосьці трэйцяга, накшталт славы добрага чалавека, ці нагароды?

74. Ніхто не адчувае змучанасьці пры атрымліваньні карысьці. Карысьць-жа зьвязана з дзеяньнем, згодным з натураю. Не ўтамляйся атрымліваць карысьць, прыносячы яе іншым.

75. Імкненьне натуры Цэлага рушыла ў напрамку стварэньня сусьвету. Або кажная рэч адбываецца з прычыны неабходнай пасьлядоўнасьці, або рухі падпарадкаваны не рацыянальнаму прынцыпу. Калі ты будзеш памятаць пра гэта, дык гэта ўчыніць цябе болей спакойным у шматлікіх праявах жыцьця.