Роздумы

Кніга шостая

1. Існасьць Цэлага падатлівая і паслухмяная. Розум-жа, які кіруе ёю, не хавае ў сабе ніякае прычыны, якая магла-б падахвоціць яго рабіць зло. Бо-ж у ім няма зла, ён нічога дрэннага ня робіць, і нішто не дазнае ад яго шкоды. Але ўсё ўзьнікае і адбываецца, дзякуючы яму.

2. Няхай для цябе будзе абыякава, ці ты церпіш, выконваючы свой абавязак, ад холаду ці сьпякоты; ці хіліць цябе да сну, ці ты ўжо выспаўся; дрэнна аб табе выражаюцца, ці добра; зьбіраешся ты паміраць, ці рабіць што-небудзь іншае. Бо сьмерць ёсьць адна з нашых жыцьцёвых задачаў, і для яе вырашэньня дастаткова сумленнага выкананьня бягучых справаў.

3. Не здавальняйся павярхоўным паглядам. Ад цябе не павінна ўцячы ні сваеасаблівасьць кажнае рэчы, ані яе каштоўнасьць.

4. Усе прадметы падлягаюць хуткаму зьіначаньню: ім трэба будзе або выпарыцца, калі сутнасьць усяго адзіная, або разьвеяцца.

5. Кіруючы розум ведае самога сябе, і зь якім матэрыялам мае дачыненьне.

6. Лепшы спосаб абараніцца ад крыўды — гэта не ўпадабняцца крыўдзіцелю.

7. У адным шукай радасьць і супакой: у тым, пайменна, каб ад аднае агульналюдзкае справы пераходзіць да другое, памятаючы пра Бога.

8. Кіруючы пачатак сам сябе прымушае і накіроўвае. Ён робіць сябе такім, якім жадае, і ад яго залежыць, рабіць так, каб усё здавалася яму такім, якім ён сам жадае.

9. У сузгоднасьці з натураю сусьвету кажная паасобная рэч знаходзіць сваё месца; напэўна не стаецца гэта ў сузгоднасьці зь іншаю натураю, што прыводзіць да завяршэньня, ці будзе гэта натура, якая агортвае яе звонку, або натура, якая тоіцца ў васяродзьдзі гэтае натуры, або адасобленая.

10. Сусьвет не зьяўляецца ані зьмяшаньнем, сьпляценьнем ці разьвейваньнем; або ёсьць ён зьяднаньне, парадак і прадбачаньне. Калі першае гэтым зьяўляецца, дык чаму я маю аставацца ў васяродзьдзі гэтакага прыпадкавага сьпляценьня і гэтакае зьбянтэжанасьці і адсутнасьці парадку? І чаму я маю клапаціцца адносна якое-небудзь рэчы, а не пра тое, што я, у вапошнім падсумаваньні, стануся зямлёю? І чаму я маю турбавацца пра тое, што мае складовыя элямэнты будуць расьцярушаныя, незалежна ад таго, што я раблю. Але, калі другое дапушчэньне ёсьць трапным, дык я напаўняюся пачуцьцём глыбокае пашаны, мужнасьці і давера да таго, хто кіруе.

11. Калі абставіны змусяць вывесьці цябе з духовае раўнавагі, дык пастарайся хутка засяродзіцца ў самым сабе і не адходзіць звыш неабхаднасьці ад празьмерных рухаў свае душы. Бо, чым часьцей будзеш ты вяртацца да гармоніі, тым болей і болей будзеш замацоўвацца ў ёй.

12. Калі-б у цябе былі адначасова і мачыха, і родная маці, дык, ведама, ты-ж адносіўся-б да першае з пашанаю, але цябе, аднак, заўсёды цягнула-б да маці. Гэтакімі для цябе зьяўляюцца двор і філязофія. Дык заўсёды вяртайся да філязофіі і шукай у ёй супакою; дзякуючы ёй, і жыцьцё пры двары ня будзе для цябе цяжкім, і сам ты ня будзеш цяжарам для іншых.

13. Адносна мясных страваў і наагул падобнае ежы можна прыйсьці да гэтакага пагляду: вось труп рыбы, гэта — труп птушкі ці парасяці. Гэтакім-жа спосабам, фалернскае віно — выціснуты сок вінаграду, пурпур — воўна аўцы, ахварбованая крывёю воднае куклінкі, зьліцьцё — церце ведамых ворганаў і выкіданьня семя, зьвязанае з асаблівымі спазмамі. Гэтакія ўяўленьні, даходзячы да самых рэчаў і пранікаючы іх, ствараюць магчымасьць бачыць, якія яны ў запраўднасьці. Гэтак трэба рабіць усё жыцьцё. Калі якія-небудзь рэчы выдаюцца нам бязумоўна заслугоўваючымі нашае ўвагі, трэба раскрыць іх, пранікнуць усю іх безвартаснасьць і сарваць зь іх арэол, які прыдаецца ім казкамі. Бо нішто ня здольнае гэтак уводзіць у блуд, як ганарыстасьць, і ашуквае яно цябе болей за ўсё тады, калі табе здаецца, што ты заняты самаю важнаю справаю. Паўзірайся, што кажа Кратэс пра самога Ксэнократэса.

14. Большасьць людзей захопліваецца звычайна самымі штодзеннымі рэчамі, якія адносяцца да сьціслае або расьліннае натуры, як напрыклад: каменямі, дошкамі, хвігавымі дрэвамі, вінаграднымі лозамі, аліўкамі. Крыху болей разьвітыя людзі займаюцца істотамі жывымі, як статкамі дробнае або буйнае жывёлы. Людзі, якія стаяць на наступнай ступені разьвіцьця — тым, чым належыцца разумнай душы, аднак ня маючы сусьветнага характару, яны хоць і валодаюць спэцыяльнымі ведамі, ці якім-небудзь іншым талентам, або нават і не адказваюць гэтым прадумовам — гэтыя валодаюць вялікім лікам нявольнікаў. Той-жа, хто бачыць вартасьць у разумнай душы, душы ўнівэрсальнай для палітычнага жыцьця, нічога іншага не ўважае, як толькі гэта. Ён найболей за ўсё засяроджвае сваю ўвагу на ўмовы і актыўнасьць, што адказвае розуму і грамадзкаму жыцьцю; і ён поўнасьцю супрацуе ў гэтым напрамку з тымі, хто зьяўляецца гэтакае самае думкі, што і ён.

15. Адно імкнецца да існаваньня, іншае імкнецца выйсьці зь яго, а з таго, што ўзьнікла, нейкая частка ўжо шчэзла. Рух і зьмена бесперапынна абнаўляюць сьвет, як нясупынны бег часу стала амалоджвае бязьмежную вечнасьць. Што магло-б стаць для каго-небудзь аб'ектам пашаны ў гэтым струмені бягучых зьяваў, на ні адной зь якіх няма магчымасьці затрымацца? Гэта выглядала-б на тое, каб хто-небудзь аблюбаваў адну з пралятаючых птушак, — а яна ўжо зьнікла з вачэй. Гэтакае-ж і жыцьцё кажнага з нас — выпарваньне крыві і ўдыханьне паветра. Бо няма розьніцы паміж аднаразовым набіраньнем і вяртаньнем паветра (што мы практыкуем кажнае імгненьне) і вяртаньнем самое здольнасьці дыханьня, атрыманае табою ўчора, ці пазаўчора, пры нараджэньні, туды, адкуль ты яе пачаткова атрымаў.

16. Каштоўным зьяўляецца не выдыханьне паветра, якое назіраем і ў сьвеце расьлінаў, і ня ўдыханьне яго, якім валодае і жывёла, зьвяры, ня здольнасьць атрымліваць звонку ўяўленьні і вызначацца імкненьнем, ня жыцьцё стада і не харчаваньне; усё гэта нічым ня лепшае за зваротнае выдзяляньне рэшткаў харчоў. Не. Значыцца, і ня выяў згоды пры дапамозе мовы; бо да гэтага якраз і зводзіцца тое добрае імя, якое можа даць натоўп. Прымем, што ты выркся таго, што агульна прынята называць славаю. Што, тады, застаецца каштоўным? Мне здаецца, астацца самому дзейным у гармоніі са свомаю для цябе натураю, якая зьяўляецца апошняю мэтаю ўсіх заняткаў і ўсіх мастацтваў. Бо кажнае мастацтва імкнецца да таго, каб яго творы адказвалі той справе, для якое яны былі пакліканы да жыцьця: да гэтага імкнецца і вінаградар, які клапоціцца пра вінаградную лазу, і ўтаймоўшчык коней, і той, хто трэніруе сабак. А да чаго імкнуцца ўзгадаваньне і навучаньне? Гэтае вось і зьяўляецца каштоўным. І калі ў гэтым дачыненьні ўсё ідзе добра, дык табе ўжо не спатрэбіцца болей нічога іншага. Але ты ня можаш адмовіцца і ад шматлікіх іншых вартасьцяў. У такім выпадку ты ня будзеш валодаць ні свабодаю, ні самазадавальненьнем, ні ціхамірнасьцю. Для цябе зайздрасьць ўжо станецца неабходнасьцю, і падазраваць тых, хто здольны адабраць ад цябе вартасныя для цябе рэчы, і дрэнныя ўкладаць замеры супроць тых, хто іх мае. Наагул, той, хто адчувае недахоп у чым-небудзь з гэтага, у сілу неабходнасьці мусіць прыйсьці ў зьбянтэжанасьць і пачаць ганьбіць багоў. Калі-ж ты будзеш асьцярожна абыходзіцца са сваею душою і цаніць яе, дык ты дазнацімеш здаволеньне ў сваей душы, будзеш жыць у сузгоднасьці зь людзьмі і ў гармоніі з багамі, гэта значыць, хваліць усё тое, што яны пашлюць і прызначаць табе.

17. Элямэнты нясуцца ўверх, уніз і ў кругаварот. Рух-жа мужнасьці ня ідзе ні за адным з гэтых кірункаў, але ёсьць нешта ў ім болей боскае: ён крочыць наперад верным, хоць і ня лёгкім для абазначэньня, але шчасьлівым шляхам.

18. Як дзіўна людзі праяўляюць самых сябе! Сваіх сучасьнікаў, што жывуць разам зь імі, яны праслаўляць ня хочуць. А самі, сярод іншага, надзвычый высака ўздымаюць славу сваіх папярэднікаў, якіх яны ніколі ня бачылі і ня ўбачаць. Дзіўна, гэта-ж амаль тое самае, што крыўдаваць на іх за тое, што яны не сьпявалі табе хвалы.

19. Калі што-небудзь выдасца табе цяжкім, каб выканаць, дык ня трэба думаць, што наагул яно нявыканальным ёсьць для чалавека. Але, калі што-небудзь магчымым ёсьць для чалавека і свомым для яго, дык уважай, што яно асягальным ёсьць і для цябе.

20. Прымем, што ў часе гімнастычных практыкаваньняў хто-небудзь абдзёр цябе кіпцем, ці ўдарам галавы выклікаў сіняк. Мы не прыдаем значэньня гэтаму, ня гневаемся і ў далейшым ня будзем глядзець на яго, як на злачынца, хоць і будзем яго высьцерагацца, але не як ворага, ці чалавека падазронага; мы, па-просту, будзем даваць яму дарогу. — Няхай будзе гэтак і ў іншых выпадках жыцьця: шмат чаго не павінны мы залічваць на рахунак тых, хто быццам практыкуецца разам з намі на жыцьцёвай арэне. Бо можна, як я і сказаў ужо, ухіліцца ад спатканьняў, не падазраваючы і не ненавідзячы.

21. Калі хто-небудзь можа з відавочнасьцю пераканаць мяне, што я няправільна думаю ці дзейнічаю, дык я з радасьцю зьмянюся. Таму, што шукаю праўду, ад якое яшчэ ніхто і ніколі не дазнаў шкоды. Дазнае, аднак, шкоду той, хто ўпіраецца ў сваей памылковасьці і невуцтве.

22. Я выконваю свой абавязак. Нішто іншае не адцягвае мае ўвагі: ці гэта, нешта ажыўленае, ці неразумнае, ці нешта, што заблудзілася або ня ведае свае дарогі.

23. Да істотаў неразумных, і наагул да ўсіх рэчаў і прадметаў, адносься зь вялікадушнасьцю і годнасьцю, як істота разумная, да таго, хто гэтага ня мае. Да людзей, як істотаў разумных, адносься, як да роўных. І заўсёды зьвяртайся да багоў. І няхай будзе для цябе абыякавым, колькі часу працягнецца такая дзейнасьць. Даволі і трох гэтакіх гадзінаў.

24. Сьмерць зраўняла Аляксандра Вялікага зь ягоным паганятым мулаў. Або яны былі ўспрынятымі назад у тыя самыя прынцыпы сусьвету, або былі аднолькава расьцярушанымі сярод атамаў.

25. Падумай пра тое, колькі зьяваў узьнікае ў душы і целе кажнага з нас на працягу аднаго моманту часу, і ты ня будзеш дзівіцца таму, калі непараўнальна болей, ці праўдзівей, усё існуе ў тым Адным Цэлым, якое мы называем сусьветам.

26. Калі хто-небудзь спытае цябе, як пішацца слова "Антонінус", дык няўжо-ж ты пачнеш зласьліва выкрыкваць кажную ягоную літару? І калі на цябе будуць гневацца, дык ці ты будзеш гэтаксама гневацца ў сваю чаргу? Ці-ж ты не пералічыш спакойна і па чарзе ўсе асобныя літары? Памятай, затым, што і кажны абавязак складаецца з асобных момантаў, якія можна пералічыць. Іх вось і неабходна сьцерагчы і бяз мітусьні, не адказваючы зласьлівасьцю на зласьлівасьць, належным чынам выконваць чарговую справу.

27. Ці-ж ня жорстка будзе не дазваляць людзям імкнуцца да таго, што ім здаецца прыстойным і карысным? Але, злуючыся на іхныя памылкі, ты да пэўнае ступені не дазваляеш ім чыніць гэтага. Бо яны заўсёды імкнуцца да таго, што ім здаецца прыстойным і карысным. — Але ў запраўднасьці гэта ня так. Тады, вучы іх і растлумачвай, але перастань злавацца.

28. Сьмерць ёсьць спыненьнем здольнасьці пачуцьцёвага ўспрыйманьня, і імпульсаў здольнасьці думаньня, і служэньня целу.

29. Вялікая шкода сталася-б, калі-б у тым самым жыцьці, у якім табе не адмаўляецца служыць цела, адмовілася-б служыць душа.

30. Уважай, каб ты ня стаўся Цэзарам, і ня дайся спакусе: бо-ж і гэтак здараецца. Старайся быць простым, захавай прыстойнасьць, несапсутасьць, паважнасьць, сьціпласьць, прыхільнасьць да справядлівасьці, набожнасьць, дабразычлівасьць, шчодралюбасьць, стойкасьць у выкананьні прадпрынятае справы. Ужыві ўсе намаганьні, каб стацца такім, якім цябе жадала ўчыніць філязофія. Шануй багоў і памагай людзям. Жыцьцё кароткае; адзіны плод зямнога жыцьця — гэта набожны настрой і дзейнасьць, згодная з агульным дабром. Ва ўсім будзь вучнем Антонінуса. Ідзі сьледам ягонае ўпорыстасьці ў дзейнасьці, згоднае з розумам, якая ніколі не здрадзіла ягоную ўраўнаважанасьць і набожнасьць, сьветласьць ягонага пагляду і запал у напрамку пазнаньня рэчаў. Ён ніколі ня мінаў чаго-небудзь, не разгледзіўшы яго ўважна і не зразумеўшы ясна. Як цярпліва пераносіў ён несправядлівыя ўпіканьні, не адказваючы на іх тым самым. Як нічога не рабіў ён у посьпеху; і як ухіляўся ад слуханьня паклёпаў. Якім дакладным быў ён дасьледнікам людзкіх манераў і чынаў, не папракаючы пры гэтым нікога, не ганьбячы і не астаючыся падозраным, ані пэдантычным, ані сафістым; якімі сьціплымі былі ягоныя жыцьцёвыя вымаганьні, калі ўздымалася пытаньне пра памешканьне ложа, вопратку, яду, паслугі; і які ён быў працаахвочы і цярплівы. Дзякуючы ягонаму простаму спосабу жыцьця, ён мог заставацца ў вадным месцы да вечара; з прычыны скромнае дыеты не патрабаваў нават займацца натуральнымі патрэбамі, апрача толькі як ў вызначаныя гадзіны. Які ён быў верны і роўны ў сваіх сяброўскіх адносінах. Як цярпліва выслухваў ён тых, што адчынена выказваліся супроць ягонае думкі, і радаваўся, калі хто-небудзь прапанаваў нешта лепшае! Які ён быў набожны і адначасна аставаўся беззабабонным. Насьлядуй яго ўва ўсім гэтым і ты зможаш займець добрае сумленьне, калі надыйдзе твая апошняя гадзіна.

31. Станься цьвярозым і думаючым чалавекам. Калі прачнешся і пераканаешся, што цябе мучылі толькі сны, дык яшчэ раз прабудзіся і паўзірайся на ўсё, што адбываецца, гэтаксама, як ты толькі што глядзеў на сонныя здані.

32. Я складаюся зь цела і душы. Для цела ўсё абыякава, таму што яно ня здольнае адрозьніваць. Для душы, аднак, абыякава ўсё тое, што не зьяўляецца яе дзеяньнем. А ўсе яе дзеяньні залежаць ад яе самое. Але і зь дзеяньняў — толькі тыя, якія маюць адносіны да сучаснага. Бо будучае і мінулае — ужо ня маюць значэньня.

33. Праца для рук і ног ня ёсьць супярэчнаю натуры, пакуль рука і нага робяць тое, што ім уласьціва. Падобна рэч маецца і з працаю для чалавека, як чалавека; яна ня супярэчыць натуры, пакуль ён выконвае тое, што ёсьць свомым для чалавека. Але, калі ён ня ідзе супроць натуры, дык ён і не зьяўляецца злом.

34. Колькі насалоды перажылі рабаўнікі, распусьнікі, бацьказабойцы, тыраны!

35. Ці не спасьцерагаеш ты, як рамесьнікі прытарноўваючыся ў пэўнай ступені да смаку невукаў, усё-ж тры маюцца розуму (прынцыпаў) свайго мастацтва і адмаўляюцца пакінуць яго? Ці ня дзіва гэта, што архітэктар або лекар павінен болей шанаваць розум (прынцыпы) свайго мастацтва, чымся чалавек свой уласны розум, які зьяўляецца супольным для яго і багоў?

36. Азыя, Эўропа — гэта толькі куточкі сусьвету; усё мора — кропля ў сусьвеце; гара Атос — груда зямлі ў сусьвеце; сучаснасьць — толькі пункт у вечнасьці. Усе рэчы зьяўляюцца малымі, зьменнымі, мінаючымі. Усе рэчы прыходзяць да быцьця з гэтае рухомае сілы, як беспасрэдняга або пасрэдняга наступства. Варта ўспомніць, што і зеў зубасты льва, і кажнае атрутнае рэчыва і ўсё шкоднае, як калючкі, або балотны мул, ёсьць часткава прыналежнасьцю дасканалага і прыгожага. Дык ня думай, што яно чужнае таму, што ты паважаеш, але заўсёды вяртайся ў душы да крыніцы ўсяго.

37. Хто бачыў сучаснае, той ужо бачыў усё, што было на працягу вечнасьці, і ўсё, што яшчэ будзе на працягу бязьмежнага часу. Таму, што ўсё аднароднае і аднолькавае.

38. Часьцей разважай пра ўзаемасувязь усіх рэчаў, што знаходзяцца ў сусьвеце. Бо ўсе яны быццам пераплецены паміж сабою, а таму ў сяброўстве з сабою знаходзяцца, ідуць адна за аднэю ў пэўным парадку. Гэта тлумачыцца непрарыўнасьці руху агульнаю ўзгодненасьцю і адзінствам існасьці.

39. Прытарноўвайся да абставінаў, якія выпалі табе на долю. І ад усяго сэрца любі людзей зь якімі выпала табе на долю жыць.

40. Усякая прылада, прыспасабленьне, пасуда будуць у добрым стане, калі будуць выконваць працу, дзеля якое яны зроблены, хоць той, хто стварыў, не знаходзіцца каля іх. Што да прадметаў, створаных натураю, дык творчая сіла знаходзіцца ў сярэдзіне іх і знаходзіцца зь імі. Таму яе неабходна асабліва шанаваць і быць упэўненым, што, калі твая пастава будзе ў сузгоднасьці зь ейнаю волею, дык усё ў табе знаходзіцца ў сузгоднасьці з інтэлігэнцыяю. Бо ў сусьвеце рэчы, якія належаць да яе, зьяўляюцца ў сузгоднасьці з інтэлігэнцыяю.

41. Калі ты ўважацімеш за дабро ці зло што-небудзь, што не залежыць ад твайго выбару, дык табе давядзецца за наяўнасьць такога зла ці адсутнасьць такога дабра зьвяртацца з упіканьнямі да багоў і ненавідзець людзей, якія сапраўды зьяўляюцца прычынаю наяўнасьці зла, ці адсутнасьці дабра, або толькі падазраюцца ў гэтым; пры такіх адносінах да падобных рэчаў нам давядзецца шмат у чым паступаць несправядліва. Калі-ж мы будзем лічыць дабром або злом толькі тое, што залежыць ад нас самых, дык ня будзе ўжо ніякае прычыны вінаваціць Бога, або апавяшчаць вайну людзям.

42. Усе мы супрацуем у напрамку адзінае агульнае мэты, адны з веданьнем і разуменьнем, іншыя — нясьведама. Дзеля гэтага, як мне здаецца, Гэраклітос і кажа, што і тыя, што сьпяць, гэтаксама дзейнічаюць і супрацуюць з тым, што адбываецца ў сусьвеце. Але кажны супрацуе па-свойму: і разбэшчаны паклёпнік, і той, хто спрабуе супрацьдзейнічаць таму, што адбываецца; бо сусьвет патрабуе і гэтакіх людзей. Затым, табе трэба вырашыць, да якіх людзей ты сябе залічаеш. Той, хто кіруе Цэлым, усё роўна выкарыстае цябе адпаведным спосабам і ўчыніць цябе адным з актыўных супрацоўнікаў. Але няхай твой удзел ня будзе падобны на таго благога і дурнога верша ў драме, пра які ўспамінае Хрызіппос.

43. Ці Сонца-бог бярэцца за выкананьне працы дажджу, або Асклепіёс за працу багіні Плоднасьці? І як тут рэч маецца з кажнаю з зорак? Ці-ж яны ня розьняцца паміж сабою і не супрацуюць адначасна?

44. Калі багі мелі які-небудзь замер адносна мяне і таго, што займела месца ў маім жыцьці, дык замер іхны цудоўны. Бо Бога, пазбаўленага замераў, цяжка ўявіць сабе. Дый зь якое прычыны павінны яны былі-б імкнуцца спрычыніць мне зло? Якая карысьць была-б ім згэтуль або Цэламу — прадмету іхнай большае ўвагі? Калі яны ня мелі ніякіх замераў адносна мяне асабіста, дык, што найменей, мелі адносна Цэлага наагул; але і ў гэтакім выпадку я павінен вітаць і любіць свой удзел, як выражэньне неабходнае сувязі з Цэлым. Калі-ж у багоў наагул няма ніякіх замераў — з чым трудна згадзіцца — тады ня будзем ані прыносіць ахвяраў, ані маліцца, ані клясьціся, — ня будзем, адным словам, рабіць нічога такога, што мы робім, як людзі перакананыя ў існаваньні багоў і ў іхную лучнасьць з намі. Але, калі нават багі і ня маюць ніякіх замераў адносна нас, дык усё-ж, я сам магу мець замер адносна самога сябе — і павінен разгледзець, што мне карысна, Для кажнага карысным ёсьць тое, што знаходзіцца ў гармоніі зь ягоным фізычным уладжаньнем і натураю. Мая натура ёсьць рацыянальнаю і грамадзкаю. Для мяне, Антонінуса, маё места і бацькаўшчына — ёсьць Рым, як для чалавека — сусьвет. І тое, што карысным ёсьць для гэтых двух местаў, карысным зьяўляецца і для мяне.

45. Штоколечы здараецца з кажным з нас, карысным ёсьць для Цэлага; і гэтага хопіць. Але пры ўважным назіраньні можна пераканацца і ў тым, што наагул усё, што карысным ёсьць для аднаго чалавека — карысным ёсьць для іншых людзей. Паняцьце карыснага тут трэба браць у болей агульным значэньні таго, што ляжыць паміж дабром і злом.

46. Гэтак, як паўтарэньне прадстаўленьняў у амфітэатры і іншых падобных мясцох можа нарэшце абрыдзець, і аднастайнасьць учыніць відовішча дакучлівым, падобнае спатыкаем на працягу ўсяго жыцьця. Бо кажная рэч наверсе і нанізе — гэта тое самае, і з таго самага. І калі-ж канец гэтага?

47. Заўсёды думай пра розных людзей, розных заняткаў і розных краінаў, і гэткім шляхам да Філісьціёна, Фойбоса, Орыганіёноса. Пасьля перайдзі ў думцы да іншых пакаленьняў. І нам давядзецца адправіцца туды, куды адыйшло гэтулькі вялікіх аратараў, гэтулькі слаўных філёзафаў, як Гэраклітос, Пітагорас, Сакратас, гэтулькі герояў старажытнасьці, а за імі гэтулькі стратэгаў і тыранаў; пасьля Эўдоксос, Гіппархос, Архімэдэс і іншыя людзі, таленавітыя, узвышанага спосабу думаньня, працаахвочыя, здольныя, упэўненыя ў свае сілы, і нават такія выкрывальнікі пустэчы і хуткасьці чалавечага жыцьця, як Меніппос і яму падобныя. Усе яны — памятай пра гэта — ужо даўно ляжаць у зямлі. Што ў гэтым жудаснага для іх? А што для тых, імёны якіх ужо зусім забытыя? Толькі адно, сапраўды, зьяўляецца каштоўным: пражыць жыцьцё, праяўляючы праўду, справядлівасьць і дабразычлівасьць нават да людзей хлусьлівых і несправядлівых.

48. Калі ты хочаш парадаваць сябе, дык падумай пра мужнасьць людзей, зь якімі ты жывеш. Адзін адзначаецца дзейнасьцю, іншы — сьціпласьцю, яшчэ іншы — шчодрасьцю, і яшчэ адзін добрымі якасьцямі. Нічога не спрычыняе гэтакае радасьці, як вобраз мужнасьцяў, якія праяўляюцца ў звычаях людзей, што жывуць з намі, і спатыкаюцца ў большых ці меншых групах. Таму заўсёды май іх на ўвазе.

49. Хіба-ж ты ня гневаешся з тае прычыны, што важыш меней, чымся трыста фунтаў? Гэтаксама ня гневайся і на тое, што калі табе наканавана пражыць дадзеную колькасьць гадоў, і ня болей; задавальняйся вызначаным табе часам, як ты задавальняешся вызначанаю табе сутнасьцю.

50. Паспрабуй пераканаць людзей, паступаць разумна. І дзейнічай нават наўсуперак іхнае волі, калі прынцыпы справядлівасьці вядуць у гэтым напрамку. Калі-ж нехта ўжывае гвалт супроць цябе, дык шукай сховішча ў здаваленьні самым сабою, у супакоі духу; адначасна выкарыстай перашкоду для іншае дабрадзейнасьці. І памятай, што тваё імкненьне заўсёды ўмоўнае, і ты не дабіваешся нічога немагчымага. Але што ты хочаш асягнуць? Толькі гэтакае імкненьне. Але ты ўжо асягнуў яго, нават калі тое, да чаго ты імкнешся, застанецца неасягальным.

51. Славалюб бачыць сваё дабро ў чужым дзеяньні. Аддадзены насалодзе — у зазнаным ім стане. Разумны-ж чалавек — у сваей дзейнасьці.

52. Зусім магчыма ня мець ніякага погляду адносна гэтага і вызваліць душу ад хваляваньняў. Бо-ж самі рэчы паводля свае натуры ня прымаюць дзейнага ўдзелу ў складаньні нашых меркаваньняў.

53. Прывучай сябе ўважліва адносіцца да словаў іншых людзей і старайся паводля магчымасьці пранікнуць у душу таго, хто гаворыць.

54. Тое, што ня прыносіць карысьці вульлю, ня прынясе яе і пчале.

55. Калі-б вадаплаўнікі ўздумалі лаяць стырнічага, а хворыя лекара, дык каго-б яны слухаліся? Ці мог-бы першы асягнуць уратаваньне тых, што плывуць, а другі — выздараўленьне хворых?

56. Колькі людзей, зь якімі я прышоў на сьвет, ужо пакінулі яго!

57. Таму, хто церпіць з прычыны разьліцьця жоўці, медзь здаецца горкаю; той, хто пакутуе ад шаленства, баіцца вады, а дзецям здаецца цудоўным мячык. І на што-ж я буду гневацца? Ці думаеш ты, што памылка менш здольная да такіх дзеяньняў, чым разьліцьцё жоўці ў хворага, ці атрута ў таго, хто пакутуе ад шаленства?

58. Ніхто ня можа табе перашкодзіць жыць у сузгоднасьці твае натуры, і нічога не адбываецца наўсуперак розуму агульнае натуры.

59. Што выяўляюць сабою тыя, якім людзі хочуць спадабацца, і дзеля якіх мэтаў, і з дапамогаю якіх дзеяньняў? Як хутка паглыне ўсё вечнасьць, і колькі ўжо яна праглынула.