Роздумы

Кніга пятая

1. Калі табе лянотна паднімацца надосьвітку, зараз-жа скажы сабе: Я ўстаю, каб узяцца за працу чалавечую. Дык няўжо-ж я пачну злавацца з тае прычыны, што іду да працы, дзеля якое створаны і накіраваны ў сьвет. Ці-ж маё прызначэньне — грэцца, расьцягнуўшыся на ложы? — Але апошняе прыемней. — Дык што, створаны ты для насалоды, а ня дзеля дзейнасьці і напружаньня сілаў? Чаму ты не глядзіш на расьліны, птушак, мурашак, павукоў, на пчолы, якія выконваюць сваю працу і, у меру сваіх магчымасьцяў, супрацуюць у напрамку прыгожасьці сусьвету? Ці не захацеў-бы ты, як людзкае існаваньне, выканаць сваю частку, і не сьпяшаешся выканаць таго, што знаходзіцца ў сузгоднасьці з тваею натураю? — Але трэба-ж і адпачыць. — Так: але натура і для гэтага вызначыла свае межы, як вызначыла іх і для прыйманьня стравы, і для пітва. Але ты ўсё-ж ідзеш далей за мяжу і далей за тое, што дастаткова. У сваей-жа дзейнасьці ты не дасягаеш гэтае меры, не даходзіш да межаў магчымага, таму што ты ня любіш самога сябе. Калі-б ня так, дык ты любіў-бы сваю натуру, і яе вымаганьні. Тыя, што любяць сваё мастацтва, цалкам аддаюцца сваей справе, забываючы і памыцца, і паесьці. Ты меней цэніш сваю натуру, як гравёр — гравіраваньне, танцор — танцы, срэбралюб — грошы, славалюб — славу. Усе яны, калі захопяцца, уважаюць за лепшае для іх ня есьці і ня спаць, абы толькі павялічыць тое, да чаго схіляецца іхная душа. Няўжо-ж агульнакарысная дзейнасьць здаецца табе меней значнаю і меней вартаю натугаў?

2. Як лёгка, адкінуўшы і здушыўшы ў сабе ўсякае турботнае і часамі неадпаведнае ўяўленьне, каб зараз-жа займець поўны супакой душы.

3. Лічы сябе вартым усякага слова і справы, адпаведных натуры. Няхай не бянтэжаць цябе чые-небудзь будучыя ўліканьні і абгаворы, але, калі можаш зрабіць ці сказаць што-небудзь прыгожае, дык адважна бярыся за гэта. Бо людзі маюць свой кіруючы пачатак, і ідуць яны за сваім імкненьнем. Не глядзі на гэта, але ідзі нацянькі, слухаючы сваю натуру і натуру агульную; таму што абодва шляхі — адно.

4. Я буду ісьці, няўхільна трымаючыся натуры, пакуль не ўпаду, толькі тады я адпачну, аддаўшы сваё дыханьне таму, з чаго я чэрпаў яго штодзенна, і вярнуўшыся туды, адкуль зьявілася семя майго бацькі, кроў мае маці, малако карміцелькі, у тую зямлю, якая гэтулькі гадоў карміла і паіла мяне, якая носіць мяне, таго, хто топча яе і карыстаецца цераз меру яе дарункамі.

5. Ты ня можаш нікога зьдзівіць сваею хуткаю кемнасьцю. Няхай і гэтак. Але ёсьць шмат іншага, адносна чаго ты ня можаш сказаць: Я не нарадзіўся для гэтага. Дык выяўляй тыя свомасьці, якія цалкам залежаць ад цябе: чыстасардэчнасьць, паважнасьць, выносьлівасьць, абыякавасьць да насалоды, задаволенасьць сваею долею, нешматлікасьць вымаганьняў, адсутнасьць пустазвонства і заносьлівасьці. Ці ты ведаеш, з колькіх бакоў мог-бы ты паказаць сябе, адносна каторых нельга было-б спаслацца на натуральную няздатнасьць, і ўсё-ж дабраахвотна застаешся на ранейшым узроўні? Або да таго, каб наракаць, жадобнічаць, лісьлівіць, ува ўсім вінаваціць сваё беднае цела, патураць яму, узьвялічваць сябе і пераносіць падобныя душэўныя хваляваньні, таксама прымушае цябе якая-небудзь прыроджаная няздатнасьць? Не, запраўды, не! Наадварот, ты даўно ўжо мог-бы пазбыцца гэтага. Калі-ж ты сапраўды прызнаеш у сабе недастатковую хуткасьць разуменьня і кемлівасьці, дык гэты недахоп трэба зьнішчыць практыкаваньнем, а не патураць сваей ляноце, махнуўшы на яго рукою.

6. Адны людзі, зрабіўшы каму-небудзь паслугу, схільныя патрабаваць ад яго ўдзячнасьці. Іншыя ня схільныя да гэтага, але ўсё-ж у глыбіні душы лічаць яго сваім даўжніком і даюць сабе справаздачу з таго, што яны зрабілі. Ёсьць, нарэшце, і такія, якія нейкім чынам не здаюць сабе справаздачы з таго, што яны зрабілі, яны падобныя да лазы, якая прыносіць вінаград і нічога не дабіваецца пасьля таго, як вытварыць свой плод: так бегае конь, так высьледжвае сабака, так зьбірае мёд пчала. Чалавек-жа, які зрабіў дабро, ня крычыць аб гэтым, а пераходзіць да наступнае справы, як лаза, якая ў вызначаным часе павінна ізноў прынесьці вінаград. Такім чынам, трэба быць у ліку тых, якія, чынячы дабро, нейкім чынам не здаюць сабе справаздачы з таго, што яны робяць. — Так. — Але-ж дабро — гэта і ёсьць тое, аб чым неабходна даваць сабе справаздачу; бо чалавеку, аддадзенаму агульнаму дабру, і дапраўды, жадаць, каб і іншыя ведалі пра гэта. — Ты кажаш праўду. Але ты ня ловіш сэнсу сказанага і таму будзеш адным з тых, пра каго я згадаў раней. Бо і іх уводзіць у блуд бачнасьць разумных поглядаў. Але, калі ты жадаеш зразумець сказанае, дык ня бойся, што табе давядзецца дзеля гэтага страціць якую-небудзь карысную справу.

7. Малітва атэнцаў: Праліся, праліся дажджом, дабрадайны Зэўс, над ральлёю і полем атэнскім. Наагул, мы ня маем патрэбы маліцца, але, калі маліцца, дык гэтак проста і гэтак шляхэтна.

8. Сэнс выражэньня: Асклепіёс назначае некаму верхавую язду, або купацца ў вадзе, або хадзьбу босым. Або: Натура Цэлага назначае некаму хваробу, ці калецтва, ці пазбаўленьне чаго-небудзь — зусім супадае. Бо ў першым выпадку слова "назначае" значыць: ён вызначыў некаму тое і гэтае, як садзейнічаючае ягонаму здароўю, а ў другім — што тое, што выпадае на долю кажнага, вызначана яму, як садзейнічаючае ягонай долі. Таму мы і кажам, што нешта "прышлося" на долю нашую, накшталт таго, як будаўнікі кажуць пра чатырохкутныя камені ў сьценах, ці пірамідах, што яны "прышліся" адзін да аднаго, калі яны знаходзяцца ў якім-небудзь гарманічным спалучэньні. Бо адзіная гармонія прасякае ўсё. І накшталт таго, як з усіх целаў складаецца сусьвет, дасканалае цела, — гэтак і з усіх прычынаў складаецца доля — дасканалая прычына. Мае словы павінны быць зразумелымі і для людзей зусім простых. Яны-ж бо кажуць: Доля паслала яму гэта. Значыцца, некаму пасылаецца тое і гэтае, а іншаму вызначаецца гэтае і тое. Дык будзем адносіцца да гэтага падобна, як да таго, што вызначае Асклепіёс. Хоць у вапошнім выпадку шмат што з гэтага не падабаецца нам, але надзея на здароўе заахвочвае нас з радасьцю пайсьці на гэта. Няхай-жа зьдзейсьненьне і выкананьне задумы агульнае натуры здаецца табе нечым накшталт твайго здароўя. Таму прымай усё, што адбываецца, з радасьцю нават, калі яно здаецца табе цяжкім, таму што яно вядзе да вядомае мэты, да моцы сусьвету, дабрабыту Зэўса (сусьвету), і посьпеху ягоных пачынаньняў. Бо ён нікому не паслаў-бы гэтага, калі-б яно не садзейнічала дабру Цэлага. І натура кажнае рэчы не вытварае нічога, што ня было-б адпаведна падпарадкавана ёй. Такім чынам, трэба любіць усё, што адбываецца з табою з дзьвюх прычынаў. Па-першае, яно адбылося з табою, было прызначана табе, і быццам мела цябе на ўвазе, будучы зьвязаным з табою яшчэ сілаю першапрычыны. Па-другое, яно зьяўляецца прычынаю дабрапасьпешнасьці, дасканаласьці, і самога існаваньня сусьветнага валадара. Бо Цэлае будзе сапсавана, калі ты хоць у чым-небудзь нарушыш згоду і сувязь, як яго частак, так і прычынаў. Але ты гэта і робіш, паводля сваіх магчымасьцяў, калі выказваеш незадавальненьне чым-небудзь, і быццам ліквідуеш яго.

9. Ня трэба ані абурацца, ані зьнеахвочвацца, ні расчароўвацца, калі табе ня поўнасьцю ўдаецца ўва ўсім дзейнічаць у сузгоднасьці з правільным аснаўным прынцыпам. Хай сабе ты дазнаў няўдачу, усё-ж трэба ізноў вярнуцца і быць здаволеным, калі ў бальшыні выпадкаў тваё паступаваньне вартае чалавека, і любіць тое, да чаго ты вяртаешся. Да філязофіі трэба вяртацца, не як дзіця да свайго дзядзькі, але як чалавек, што церпіць на вочы да сваіх лекаў, губкі, ці яйца, іншыя — да гаючае мазі, ці вадзянога душу. Тады лёгка табе будзе падпарадкавацца розуму, і ты знойдзеш у ім сваё заспакаеньне. Памятай, што філязофія жадае таго самага, чаго і твая натура; а ты жадаеш і іншага, нязгоднага з натураю. Але, што болей прывабнейшае? Ці-ж насалода ня ўводзіць нас на шлях няпраўды, якраз затым, што выдаецца гэтакаю? Зьвярні, аднак, увагу, ці ня будзе болей прывабнаю вялікадушнасьць, воля, прастата, праўдзівасьць, набожнасьць. Бо што можа быць болей прывабным за само разуменьне, калі пад ім маеш на ўвазе здольнасьць кеміць, і веду, здольнасьць, якая шчасьліва перамагае ўсе перашкоды.

10. Быцьцё нагэтулькі сукрытае для нас, што шматлікім філёзафам, і нават ня звычайным яно вуяўляецца зусім нявыразным. І нават самыя стоікі прызнаюць яго цяжкадаступным. Наша згода з чым-небудзь ня ёсьць нешта нязьменнае. Запраўды, дзе ёсьць такі чалавек, які ня зьіначыў сваіх поглядаў? Зьвярні ўвагу на аб'екты навакол цябе і паўзірайся, як коратка яны існуюць і як бязвартаснымі зьяўляюцца, і як лёгка можна стацца здабыткам распусьніка, блудніцы, ці разбойніка. Прыглядзіся, далей, да нораву тваіх сучасьнікаў: зь цяжкасьцю можна ладзіць нават з самым ужыўчывым зь іх, каб не сказаць, што хто-небудзь зь іх насілу выносіць самога сябе. Я не магу зразумець, што ў гэтым змроку, у гэтым балоце, пры такой цякучасьці і матэрыі, і часу, і руху, і ўсяго рухомага, магло-б яшчэ нешта стацца прадметам павагі, ці — наагул, паважных пошукаў. Наадварот, трэба бадзёра чакаць свайго натуральнага канца, ня злуючыся на яго замаруджаньне і, пацяшаючы сябе двума наступнымі прынцыпамі: Першы: Нічога ня здарыцца са мною, што не адпавядала-б натуры Цэлага. Другі: У маей моцы не рабіць нічога супраць майго Бога і гэнія. Бо ніхто ня можа змусіць мяне да гэтага.

11. Як я выкарыстоўваю цяперака маю душу? Вось пытаньне, якое неабходна сабе ставіць пры кажнай нагодзе, і дасьледваць далей, што адбываецца з тэю часткаю мае істоты, якую называюць кіруючаю. Чыя душа цяпер ува мне? Ці ня дзіцяці? Ці ня юнака? Ці мо' слабое жанчыны, ці тырана, жывёліны, ці дзікага зьвера?

12. Што выяўляе сабою тое, што большасьці людзей здаецца дабром, ты можаш даведацца хоць-бы з наступнага: Калі хто-небудзь мае на ўвазе якое-небудзь сапраўднае дабро, як зразуменьне, разважнасьць, справядлівасьць, стойкасьць, дык, ён ня будзе ўсё яшчэ прыслухвацца ведамаму выслоўю: Пра дабро і г. д. — бо гэта ня будзе ў гармоніі з фактычным дабром. Але, калі хто затрымаецца над тым, што здаецца дабром для большасьці людзей, дык ён ня толькі што выслухае выслоўе камічнага паэты, але, і з ахвотаю згодзіцца зь ім, як з трапным словам. І большасьць людзей уяўляе сабе так гэтую розьніцу; інакш гэтае выказваньне ня было-б гэтакім абразьлівым і няпрыстойным. Бо, калі стасаваць яго да багацьця і да таго, што служыць роскашы і славе, дык мы цалкам згаджаемся зь ім, як з удачным і дасьціпным словам. Зрабі-ж наступны крок і спытай самога сябе, ці трэба шанаваць і лічыць дабром тое, пры думцы аб чым, зусім дарэчы выдасца заўвага: "Таму, набыў хто гэтае дабро ў вялікай колькасьці, ня будзе дзе і памачыцца".

13. Я складаюся з пачатку прычыннага матар'яльнага. Ані першае, ані другое не пяройдзе ў нябыцьцё, як і ня ўзьнікла яно зь нябыцьця. Таму, кажная частка мае істоты, пасьля зьіначаньня, станецца якою-небудзь часткаю сусьвету; апошняя, зьіначыўшыся ў сваю чаргу, станецца іншаю часткаю сусьвету, і гэтак у бесканцовасьць. Бо-ж і я ўзьнік, дзякуючы зьіначаньню, і тыя, што нарадзілі мяне і г. д. таксама ў бесканцовасьць. Усё гэта застаецца правільным і ў тым выпадку, калі сусьвет падпарадкуецца праву разьмераных пэрыядаў.

14. Розум і мастацтва разумнага жыцьця, — гэта адольнасьці, якія задавальняюцца сабою і справамі, згоднымі зь імі. Іх імкненьне накіроўваецца ўласьцівым ім пачаткам, шлях іх проста вядзе да патрэбнае ім мэты. Таму, згодныя зь імі дзеяньні завуцца правільнымі, што кажа аб правільнасьці шляху.

15. Нішто з таго, што належыць чалавеку, паколькі ён чалавек, ня можа быць названа ўласьцівым чалавеку. Усё гэта не складае вымаганьняў чалавека, не прапісваецца натураю чалавека, не зьяўляецца дасканаласьцю чалавечай натуры. Ня ў гэтым і мэта чалавека, а, значыць, завяршэньне мэты — дабро. Бо, калі-б, далей, што-небудзь з гэтага было ўласьціва чалавеку, дык ня ўласьціва было-б яму пагарджаньне і супроцьдзеяньне ў адносінах да гэтага, і ня быў-бы варты пахвалы той, хто імкнецца ня мець патрэбы ў гэтым; калі-б гэта было дабром, ня мог-бы быць добрым чалавек, які адмаўляе сабе ў чым-небудзь падобным. І запраўды, чалавек тым лепшы, чым паўнейшым зьяўляецца ягонае адрачэньне ад гэтага, ці чым лягчэй ён пераносіць нястачу чаго-небудзь такога.

16. Якія ў большай частцы твае ўяўленьні, такімі будуць і твае разважаньні. Таму, што душа прасякваецца гэтымі ўяўленьнямі. Дык няхай яна прасякнецца ў цябе ўяўленьнямі накшталт ніжэйпададзеных. Дзе ёсьць магчымасьць жыць, там можна і добра жыць: пры двары можна жыць, значыцца, там можна і добра жыць. І далей: кажная рэч імкнецца да таго, дзеля чаго яна была створана, а ў тым, да чаго яна імкнецца, — ляжыць яе мэта; але, дзе мэта кажнае рэчы, тамака-ж яе карысьць і дабро. А дабро разумнае істоты — гэта сувязь. І мы створаны для сувязі гэта даведзена даўно. А ці-ж не відавочна, што ніжэйшыя істоты створаны для ніжэйшых, а вышэйшыя адзін для аднаго. Жывыя — вышэй за няжывых, з жывых-жа вышэйшымі зьяўляюцца разумныя.

17. Імкнуцца да немагчымага — нямудрасьць. Але немагчыма, каб нямудрыя людзі рабілі інакш.

18. Ні з кім не здараецца нічога такога, чаго-б ён ня змог перанесьці. Здараецца тае самае і зь іншымі, і яны, ці таму, што не разумеюць, што зь імі здарылася, ці таму, што жадаюць пафранціць сваім узвышаным спосабам думаньня, застаюцца цьвёрдымі і непахіснымі. Было-б жудасна, калі-б невуцтва і ганарыстасьць сталіся мацнейшымі за разуменьне.

19. Самыя рэчы ні ў якім выпадку ня сутыкаюцца з душою. Ім няма доступу ў душы, яны ня могуць ні зьіначыць яе, ні прывесьці яе ў рух. Зьіначаньне-ж і рух у ёй залежаць толькі ад яе самой. І якая для яе будзе будучыня, — залежыць ад таго, якія меркаваньні яна палічыць сябе вартымі.

20. Чалавек зьяўляецца для нас істотаю найболей блізкаю, паколькі мы абавязаны рабіць людзям дабро і зносіць іх. Калі-ж хто-небудзь зь іх супрацьдзейнічае выкананьню маіх абавязкаў, тады ён стаецца для мяне ня меней абыякавым, як сонца, вецер, дзікі зьвер. Усё гэта можа перашкодзіць якой-небудзь дзейнасьці, але яны не зьяўляюцца перашкодамі для імкненьня і настрою, бо яны маюць сілу дзеяньня і здольнасьць ператварэньня: бо інтэлігэнцыя (ў чалавеку) ператварае і зьіначвае кажную перашкоду ў пажаданую дапамогу; затым, тое, што было перашкодаю для дадзенага дзеяньня, стаецца сродкам для іншага дзеяньня, а тое, што стаяла на шляху, як перашкода, само паказвае шлях.

21. Паважай найболей дасканалае з усяго, што існуе ў сусьвеце; ім будзе тое, што карыстаецца ўсімі рэчамі і кіруе ўсе рэчы. Гэтаксама паважай найболей дасканалае з існуючага ў табе: яно роднае першаму. Бо і ў табе яно зьяўляецца тым, што карыстаецца ўсім іншым, а тваё жыцьцё кіруецца ім.

22. Тое, што ня спрычыняе шкоды Месту, ня шкодзіць і грамадзяніну. Кажны раз, калі ўзьнікае ўяўленьне пра шкоду, тарнуй наступнае правіла: Калі гэта ня прыносіць шкоды Месту, дык ня прыносіць і мне. Калі-ж Месту спрычынена шкода, дык не злавацца трэба на вінаватага, а паказаць яму ягоную памылку.

23. Часьцей разважай пра хуткасьць, зь якою мінаюць усе рэчы і зьнікаюць, гэтак — рэчы, што існуюць як і рэчы, што прыходзяць да быцьця. Бо субстанцыя падобна, як рэчка, што цячэ няспынна, і дзеяньні бесперапынна зьмяняюць адно другое, а прычыны паддаюцца бязьлікім зьіначаньням. І няма, відавочна, нічога сталага, а побач з намі бязьмерная бездань мінулага і будучага, у якой усё зьнікае. Дык ці ня глупым будзе той, хто пачне ганарыцца чым-небудзь падобным, ці хвалюецца з гэтае прычыны, або скардзіцца, як быццам справа тычыцца цяжару, які павінен цягнуцца вякамі.

24. Успомнім пра сутнасьць у яе суцэльнасьці: якою маленькаю часткаю ты ўдзельнічаеш у ёй; пра ўнівэрсальны час, зь якога табе прыдзелена толькі кароткае і неспасьцярожнае трываньне; пра долю: якою нязначнаю часткаю ты яе зьяўляешся!

25. Хто-небудзь дрэнна адносіцца да мяне? Ну, што-ж, гэта ягоная справа. У яго гэтакая ўнутраная схільнасьць і свой спосаб дзеяньня. Я-ж такі, якім жадае, каб я быў, агульная натура, і раблю так, як жадае, каб я рабіў, мая ўласная натура.

26. Няхай частка твае душы, якая вядзе і кіруе, астанецца незакаламучанаю рухамі цела дарогаю прыемнасьці або цярпеньня; і няхай яна ня лучыцца зь імі, але няхай абмяжуе самую сябе і агранічыць вынікі да свомых для сябе частак. Але, калі гэтыя вынікі ўздымуцца да памеру мужнасьці тых іншых схільнасьцяў, якія, дзякуючы натуры, існуюць у целе, што твораць сабою суцэльнасьць, тады ты не павінен імкнуцца да супраціву адчуваньня, бо гэта натуральным ёсьць: але кіруючая частка не павінна сама дадаваць да адчуваньня пагляду, што гэта ёсьць або дабро, або зло.

27. Жыві з багамі. Той, хто жыве з багамі, хто заўсёды выяўляе ім сваю душу, якая задаволена сваею доляю, дзейнічае ў сузгоднасьці з жаданьнямі гэнія, якога Зэўс даў кажнаму чалавеку, як старожу і кіраўніка, які зьяўляецца часткаю яго самога. І гэта ёсьць кажнага чалавека і зразуменьне і розум.

28. Ці будзеш ты злавацца на чалавека, ад якога пахне потам, ці ў якога няпрыемна пахне з рота? Што яму рабіць? Гэтакі ўжо ў яго рот і гэтакія падпахі, што, наўсуперак яго волі, дыша ад яго такім запахам. Але-ж чалавеча, — засупярэчыць мне нехта, — ён-жа мае розум і можа, пры пэўнай увазе, зразумець у чым ягоны недахоп. — Так. Але ў такім выпадку і ты маеш розум. Няхай-жа разумная ўпэўненасьць у табе прывядзе ў дзейнасьць разумную ўпэўненасьць у другім. Даводзь, напамінай. Калі ён пачуе цябе, дык паправіцца, і ня будзе ўжо патрэбнасьці гневацца. Ані трагічны актар, ані блудніца…

29. Гэтак, як ты маеш замер, адыходзячы адсюль… гэтулькі ты маеш сілы жыць тут. Але, калі людзі не ствараюць гэтае магчымасьці, дык разьвітайся з жыцьцём, але як чалавек, які ня бачыць у гэтым ніякага зла. Хата поўная дыму і я выходжу зь яе. Ці-ж уважаеш ты гэта за асаблівую адвагу? Але пакуль нічога ня выганяе мяне, дык я застаюся вольным, і ніхто не перашкаджае мне рабіць тое, што я жадаю рабіць. І я выбраў рабіць тое, што астаецца ў сузгоднасьці з натураю разумнае грамадзкае істоты.

30. Розум Цэлага патрабуе супольнасьці. Таму, меней дасканалыя істоты ён стварыў дзеля болей дасканалых, а болей дасканалых прыстасаваў адзін да аднаго. Ты бачыш, якое ён усюды ўстанавіў падпарадкаваньне і сузалежнасьць, кажнаму даў у залежнасьці ад ягонае вартасьці і прывёў найболей дасканалыя істоты да аднадумнасьці.

31. Якую ты паставу займаў да сёньняшняга дня адносна багоў, бацькоў, братоў, дзяцей, настаўнікаў, узгадаваўцаў, сяброў, сваякоў, хатніх? Ці можаш ты сказаць сам сабе: Да гэтага часу нікога не пакраўдзіў ні словам, ні чынам?

Успомні, колькі такту ты праявіў і колькі меў мужнасьці сьцярпець, і што гісторыя твайго жыцьця дасягае ўжо да канца, і служэньне тваё канчаецца. Успомні, колькі бачыў ты прыгожага, і колькі рэчаў, якія прынята называць ганаровымі, ты адкінуў з пагардаю; і колькі разоў паказаў сябе справядлівым адносна несправядлівых.

32. Як могуць людзі без адукацыі і невукі парушаць супакой чалавека адукаванага і ведаючага? Каго трэба назваць адукаваным і ведаючым? Таго, хто ведае пачатак і канец, і розум, які пранікае ўсё існуючае, і які праз усенькія часы кіруе ўсімі пэрыядамі сусьвету.

33. Яшчэ крыху — і ты косьці або парахня; застанецца адно імя або і яго ня будзе. Імя-ж — гэта парожны гук і бяздушнае рэха. І рэчы, якія шмат цэняцца ў жыцьці, пустымі стануцца, гнілымі і падобнымі да шчанят, што кусаюць адзін аднаго; і да капрызных дзяцей, якія раз сьмяюцца, а іншым разам плачуць. Але вернасьць і пачуцьцё годнасьці, і справядлівасьць, і праўда адыйшлі з прасторнай зямлі на Олімпос.

Што, тады, ёсьць тым, што трымае цябе тут? Калі аб'екты, успрыйманыя пачуцьцямі, зьяўляюцца лёгказьменнымі і ніколі не знаходзяцца ў стане супачынку, і органы ўспрыйманьня зьяўляюцца нячулымі, і атрымліваюць зьіначаны вобраз; і сама бедная душа выдыхаецца з крыві. Згэтуль, мець добрую славу ў васяродзьдзі гэтакага сьвету, ёсьць парожнаю рэчаю. Чаму, тады, не пачакаць табе ў супакоі на свой канец, — будзе ім працяг, ці перасяленьне ў іншы стан? І пакуль гэты час надыйдзе, што-ж будзе дастатковасьцю? — Паважаць і славіць багоў, чыніць усякую добрую рэч для людзей, праяўляць талеранцыю і паўстрыманьне; што да рэчаў, якія знаходзяцца па-за межамі беднага цела і дыханьня, дык трэба памятаць, што гэта не зьяўляецца тваім, ані знаходзяцца ў тваей моцы.

34. Калі ты можаш выбраць правільны шлях і належным чынам складаць сваё перакананьне і дзейнічаць, дык можаш быць і шчасьлівым. Дзьве гэтыя рэчы зьяўляюцца агульнымі як для душы Бога, гэтак і для душы чалавека, і для душы кажнае разумнае істоты. І нічога ня можа стацца для яе перашкодаю; атрымаць сваё дабро заключаецца ў схільнасьці да справядлівасьці і выконваньні яе, і гэтым абмежаваць сваё імкненьне.

35. Калі гэта не зьяўляецца заганаю ўва мне, ані дзеяньнем заганы і адначасна не спрычыняе шкоды Цэламу, дык ці варта мне з гэтае прычыны непакоіцца? Але што магло-б спрычыніць шкоду Цэламу?

36. Не аддавайся цалкам палёту свае ўявы, але дапамагай іншым, па меры твае магчымасьці і наколькі гэта адпаведным ёсьць для іх; і калі ў іх адчуваецца недахоп у рэчах меншае важнасьці, не ўважай гэта за вялікую шкоду: бо гэта можа ўвайсьці ў звычай. Але, як той стары чалавек, адыходзячы, просіць свайго гадунца, аддаць яму круцёлку, ведаючы, што гэта толькі цацка, — гэтак і ты ў дадзеным выпадку, калі ты прамаўляеш з трыбуны! Ці ведаеш ты, чалавеча, пра што ты гаворыш? — Так; пра рэчы, да якіх усе людзі імкнуцца. — Няўжо-ж, на гэтай падставе, і ты хочаш стацца глупцом?

37. Усюды, дзе я жыву, я магу быць шчасьлівым. Шчасьлівы той, хто падрыхтаваў сабе добрую долю. Добрая доля — гэта добрыя схільнасьці душы, добрыя імкненьні, добрыя справы.