Замах

X

Перад тым як ісці на сядзібу касіць, Залога дачакаўся пошту. Адразу разгарнуў раёнку. На другой старонцы вялікімі літарамі было напісана: «Пісьмы чытачоў». Пад імі ён і адшукаў сваю заметку. Яе скарацілі, перапісалі, але «соль» засталася яго — трывога за помнік. Ніжэй маленькімі чорнымі літаркамі быў набраны каментарый ад рэдакцыі. Залога прабег яго вачыма. Іці твае пяты! Тое ж самае, што яму гаварыў Лашкоў. І атрымліваецца, што помнік у Залівонаўцы сапраўды непатрэбны. Дык што ж рабіць і куды кінуцца?

Залога сеў пад хатаю на ўслончык, закурыў. Ён разгубіўся ўшчэнт. Але ніякай макулінкі сумнення, што памыляецца, нечага не разумее, у яго ўжо і блізка не было. Апошнім часам ён толькі і думаў, што свайго дабіўся, помнік выратаваў. Няўжо ён так закарэў душою, выпетрылі яго мазгі, што не разумее простых рэчаў?

Яму ўспомнілася, як мураваў гэты помнік. Недзе напрыканцы вясны і летам 65-га. Пра задуму ўстанавіць помнік першы яму сказаў Вілюхін, дырэктар школы. У Залогі нават думкі не ўзнікла, патрэбен помнік у іх Залівонаўцы ці не,— тады неяк шмат пачалі ставіць паўсюдна комплексаў, стэл, манументаў. Яму, удзельніку вайны, гэта вельмі падабалася, уяўлялася зусім правільным і неабходным.

Ён, не раздумваючы, згадзіўся змураваць помнік, хоць вопыту і навыкаў у гэтай справе ў яго зусім не было. Ён хадзіў у адмысловых печніках, мог яшчэ заліць падмурак пад хату, зацэментаваць двор, выкласці пограб ці яму пад бульбу.

За праектам ездзіў аж пад Бабруйск; там у адной вёсцы зняў чарцёж з помніка, распытаў, колькі трэба цэглы, цэменту. Сказаў Вілюхіну, той паклапаціўся, каб прывезлі; дырэктар таксама не сядзеў злажыўшы рукі — за саджанцамі (кустамі ружаў і язміну) злётаў на калгаснай машыне ажно ў Мінск, у нейкі там шыкоўны гадавальнік. Са сшыткам у руках удвух абышлі ўсе вёскі калгаса, запісалі, хто ў каго загінуў, зверылі звесткі ў ваенкамаце.

Іх Залівонаўка тады проста расцвітала. Ён мураваў помнік, а электрамантажнікі цягнулі лінію. Весела жылося!

Неяк падпітыя электрамантажнікі падышлі да Залогі.

— Ты, дзядзька, нам ужо помнік за асаблівыя заслугі ставіш? — пажартаваў адзін з іх, высокі, смуглы і тым адметны, што чорныя бровы зрасліся на пераноссі, як у цыгана. Ён ці не заляцаўся да Танькі Клімаўской.

— Вы самі сабе помнікаў наставіце! — Залога намякаў на тое, што хлопцы пазаводзілі ўжо сабе дзевак, адзін ці не прыстаў нават у прымы.

— Ты, дзядзька, я бачу, усё ведаеш,— не пераставаў куражыцца смуглаваты электрамантажнік.— А вось скажы-ка ты мне, дзе цяпер Гітраль?

Ці наўмысна, ці ад таго, што язык заплятаўся, не вымавіў правільна слова электрамантажнік, чым і запомніўся Залогу, і няраз ён успамінаў пасля гэты выпадак з усмешкаю.

Залога не захацеў здацца нязнайкам, цёмным, таму і адказаў на поўным сур’ёзе:

— У зямлі — дзе ж ён... Апазналі ж труп недалёка ад рэйхканцылярыі...

— Ха! Вось ты і не знаеш,— усклікнуў радасна электрамантажнік,— ён — у Амерыцы!

Залога разгубіўся. Астатнія хлопцы зарагаталі, і Залога не зразумеў, яго падкузьмілі ці, можа, і праўда новыя звесткі ёсць пра смерць Гітлера. Заняўся ён гэтым помнікам, ні газет не чытаў, ні радыё не слухаў.

Помнік ён адштукаваў хутка. Яму дапамагалі сыны — капалі пясок, насілі ваду, мяшалі раствор. Ён толькі гаварыў, у якіх прапорцыях сыпаць пясок і цэмент. Сыны, Коля і Юрка, стараліся, і яму было радасна; яны нават і не падазравалі, што праз нейкія пару гадоў лавачка каля помніка стане ўлюбёным месцам іх зборні — гулялі, спявалі, расказвалі, марылі...

Тады і думкі не магло паявіцца, што помнік гэты ў яго, Залогі, на вачах будуць рушыць, што ён стане непатрэбны. Ну, добра, колісь крышылі, ламалі цэрквы, каплічкі, старыя мануфактуры і заводзікі. Недалёчка, каля Сажа, была цагельня нейкага Шая-Яхніна, ці то немца, ці то чэха,— як бы яна прыдалася і цяпер, калі разгарнулі будоўлю і на кожным кроку патрэбна цэгла, але зруйнавалі перад вайною, расцягнулі па кафельцы. Застаўся адно падмурак ды некалькі здзічэлых ігрушын.

І цяпер, пракручваючы ў памяці ўсю гэтую даўніну, Залога чуў у грудзях боль — прыемны і востры адначасна.

Ён не знаходзіў сабе месца.

Рукі не хацелі трымаць касы, пакосчык пройдзе, і — замлелі. Такога з ім яшчэ ніколі не было. Ён спалохаўся гэтай сваёй слабасці. Садзіўся на траву, адпачываў. У грудзях торгалася сэрца, ад поту прамокла кашуля, ліпла да спіны. Даўгахвостая пустальга завісла ў сінім небе, трапятала, як жаваранак, на адным месцы, час ад часу падаючы прарэзлівае «кі-лііі», і ён уздрыгваў.

Маруся разбівала граблямі пакосы, з трывогаю паглядваючы на мужа: ці не захварэў, ці не «радзіяцыя» падкасіла. Ён не прызнаваўся, што ў яго ў галаве: не хацеў лішняга гвалту.

Ледзь скасіў тыя васемнаццаць сотак. Скасіў без радасці і смаку, якія заўсёды спадарожнічалі яму на касьбе.

І не толькі ў яго, ва ўсіх людзей не было на душы радасці. Збіралі на адпраўку дзяцей. Прыязджала з раёна «хуткая дапамога» — правяралі ў дзяцей скуру, валасы. Наўрад ці быў хто з залівонаўскіх дзяцей у піянерскім лагеры, дык во гора прымусіла паехаць. Каторыя сем’і, праўда, не далі згоды — маўляў, паедуць да сваякоў у бяспечныя мясціны. На гэта забароны не было.

Складзеную ў некалькі столак (як колісь на цыгаркі), Залога насіў раёнку ў сподняй кішэні пінжака. Тады-сяды вымаў яе, перачытваў заметку: можа, не ўчытаўся, нешта прапусціў, не зразумеў. І калі ён, седзячы на пакосе (сушыў сена), можа, пяты раз чытаў раёнку, да яго прыбег задыханы, белы Вілюхін. Ён не мог вымавіць слова, толькі кырхаў і каўтаў.

— Д-данілавіч... Кхы-кхы... Клімаўскі-кы п-помнік... Кхы! — р-рушыць...

Залога падхапіўся, быццам пад ім у пакосе заварушылася гадзюка.

— Ж-жонка ў гы-горад ез-здзіла, ішы-шла ад шашы...

— Ды бляха ж муха!..— мацюкнуўся Залога і, згамтаўшы газету, кінуў на зямлю.— Пайшлі! — сказаў ён рашуча.— Я за сябе не ручаюся...

— Я-я, Д-данілавіч, не мы-магу... Пр-рабач, ледзь д-дабег...

Залога бачыў, што і праўда Вілюхіну цяжка дыхаць, ён ледзь стаіць на нагах — таго і глядзі, рухне на пожню. Хворы чалавек, што яго цягнуць за сабою, падумаў Залога, і спешнай хадою, а потым утрух пачасаў па дарозе. Ён не азіраўся. Мінуў свой двор і ўзяў кірунак на шашу. Калі б у акно яго ўбачыла Маруся, яна, нягледзячы на хворыя ногі, пабегла б за ім услед. Відаць жа было, што чалавека пацягнула калі не на нейкую згубу, то на няшчасце пэўна.

Перад шашою Залога прыслухаўся, ці чуваць стукат. Але ў вушах шугала кроў, і ён нічога не чуў. Раптам згледзеў «беларуса» — сінеў каля помніка. «Сабака, на тэхніцы прыкаціў!»

А потым убачыў і Клімаўскога. Ён стаяў на левым «плячы» помніка і махаў ломам — біў па вярхушцы. «Ну, ці не гад жа!» — заскрыпеў, ледзь не ашалеўшы, Залога. Ногі ў яго адняліся, і ён не адчуваў, ідзе ці стаіць на месцы. Позірк упіўся ў Клімаўскога, быццам уліп.

Клімаўскі, здаецца, таксама ўбачыў Залогу, папляваў на рукі і стаў ямчэй гохаць ломам.

Трактар стаяў заглушаны, увесь запудраны пылам, як прыдарожны валун.

— Ты што робіш?!.— закрычаў Залога.

— Культуру наводжу,— ухмыльнуўся Клімаўскі і, падкалупнуўшы адбітую спайку цаглін, скінуў яе на зямлю.

— А цябе хто прасіў?

— Не ты ж, канечне...

— Злазь, сабака, а то за нагу сцягну! — Залога падступіўся ўшчыльную да помніка.

— Цішэй, цішэй, дзядзька, а то ўбрыкнуць магу,— пачырванеў Клімаўскі, ці ад натугі (падважваў ломам), ці ад прыліву злосці.

«Морда што цагліна і цагліны просіць»,— падумаў з’едліва Залога і зашнарыў каля сябе вачыма, шукаючы якое-небудзь уручышча, каб з ім кінуцца на Клімаўскога. Непадалёк, у канцы насыпу, дзе стаяла тоўстая з раскідзістымі крывымі галінамі сасна, ён нечакана заўважыў маладую парачку — хлопца і дзяўчыну. Там жа стаяў матацыкл — чырвоная «Ява». Дзяўчына прысела на сядзенне матацыкла, а хлопец, палажыўшы рукі ёй на плечы, стаяў і глядзеў ёй у твар. Гэта былі, мусіць, закаханыя, прыехалі аднекуль сюды, у зацішнае і асвоенае месца, далей ад людскіх вачэй.

Залога абрадаваўся, што яны з Клімаўскім тут не адны. Гэта надало яму смеласці, а можа, і не смеласці, смеласці ў яго і так хапала, хутчэй за ўсё — упэўненасці, што па-зверску гэта, бурыць помнік, ды яшчэ на вачах у людзей. Што яны падумаюць? Як пасля гэтага будуць сябе паводзіць?

Залогу захліснула абурэнне, і ён пачуў, як звіняць у яго косці — звон прашывае ад пятак і да самага цемя. Быццам сам ён увесь — звон, гудзе, звініць на ўвесь свет.

А Клімаўскі біў ломам і касіўся на Залогу: раптам і праўда той хопіць цагліну ды пекане ў плечы. Вунь як твар пабялеў і вочы проста кіпяць ад злосці. Так ён, канечне, нічога яму не зробіць, слабак стары, выпетраны, а знячэўку можа стукнуць.

— Пецька, па-добраму прашу: не чапай! — узмаліўся Залога, сцяўшы ад бяссілля кулакі.

— Позна! — Клімаўскі з-за вуха гахнуў ломам. Адкалоў ад цагліны толькі ражок — чырвоным матыльком пстрыкнуў у траву.

На сподзе душы, скрозь навалач гневу абазваўся ў Залогі гонар: яго работка, намёртва спаяў цагліны; сама цэгла крышыцца, а шво застаецца, як у тых старажытных кладках, што паказвалі па тэлевізары.

Клімаўскі біў ужо дзюбкаю лома, стараўся адколваць блокамі і скідваць іх. Разы два яму гэта ўдалося — вяршка, лічы, не было ўжо.

— Што, позна? Хто сказаў — позна? — сарваўся на прарэзлівы крык Залога.— Ты мне пыл у вочы не пускай!.. Я табе не хлапчук...

Клімаўскі перастаў махаць ломам, выцер з твару пот; на руцэ ў яго ўздуліся жылы, пруткія, цёмныя, як гумавыя шлангачкі. Павярнуўся, глянуў на маладых.

— Ты, дзядзька, памяшаўся на гэтым помніку... А ён усё роўна ўжо нікому непатрэбны...— Клімаўскі гаварыў разважліва, спакойна, каб не закранаць Залогі і надаць важкасці сваім словам.— Радыяцыя... Не жартачкі гэта, і надоўга...

— Мне патрэбны! Разумееш? — Залога вырачыў вочы — не мог спакойна слухаць і гаварыць: разрасталася, распірала цвёрдым комам у грудзях абурэнне.— Што мне хто? Я хачу яго бачыць... Я!

— Марокі колькі з ім. Усім трэба, а ніхто ў гэты бок глядзець не хоча... Мы з табою колісь прыбралі каля яго. Хто яшчэ? Гаварыць усе мастакі: памяць... святыня... гісторыя... Якая памяць, якая святыня, якая гісторыя, калі да лямпачкі ўсім? Думаць забылі пра помнік!

— Спахопяцца...

— Хто спахопіцца? Чачорка? Вадзімка з Зіначкаю? А можа, Туземчык? Грынь і той заплюшчыў вочы...— Асекся, назваўшы Грыня, падумаў, што лішняе ляпнуў. З Грынем ён вадзіўся, ладзіў дружбу, вазіў яму дровы, сена, падсабляў садзіць і капаць бульбу. Не так сабе, канечне,— праз гэта дзецям яго ў школе будзе большая ўвага, а то і прывілея на ацэнкі. Прынамсі, старэйшы сын скончыў восем класаў з граматай, цяпер «цягнулі» на яе і дачку.

— Во яны,— Залога кіўнуў на маладую парачку, якая, здаецца, прыслухоўвалася да іх крыку.— Ім патрэбны гэты помнік.

— Рассмяшыў! — зарагатаў Клімаўскі, ажно затросся чуб.— Ім толькі джынсы, магнітафоны, пярсцёнкі, матацыклы падавай... Балдуямі растуць дзеці.

— Можа, не ўсе такія...— усумніўся Залога.

Клімаўскі ямчэй усеўся на «плячы» помніка, звесіў ногі ў кірзавых забруджаных гноем ботах.

— Кажаш, не ўсе... Мой Гена як купіў магнітафон, адразу стыпендыя паляцела... З’ездзіў я да яго ў тэхнікум, у інтэрнаце пабыў і сказаў: вось так, хлопец, грошы колькі высылаў... семдзесят рублёў, столькі і буду, ні капейкі больш. Як хочаш, так і жыві. Нябось адразу падцягнуўся, зноў даюць стыпендыю.

— Я сваіх не балаваў,— уздыхнуў Залога,— не так багата раней жылі, не гналіся як здурнелыя за шмаццём усякім.

— А я зусім у нішчымніцы рос,— сказаў Клімаўскі, быццам выпрошваў спагаду да сябе,— і цяпер не хочацца, каб твае дзеці былі горшыя за людскіх.

— Во так, во так...— пакруціў галавою Залога.— Самі і даём ім прыклад, а з некага пытаем, на некага віну ўскласці хочам.

Яны як быццам мірна размаўлялі, і збоку кожны сказаў бы, што між гэтымі двума мужчынамі згода і ўзаемаразуменне. Але гэта толькі здавалася, у душы ў іх не ачахала ні на секунду непрыязь, бо і адзін і другі былі ўпэўненыя, што кожны з іх пасля гэтай размовы будзе стаяць на сваім, працягваць рабіць сваё.

Так яно і здарылася. Пагаварылі, і Клімаўскі спачатку паціхеньку пакляваў ломам у цагліну, як бы чакаючы, што скажа Залога, а потым дзеўбануў з усёй сілы.

У грудзях у Залогі па-ранейшаму бурліла, ён, ні слова не гаворачы, падскочыў і ўхапіў Клімаўскога за нагу.

— Злазь, кажу!..— Глядзеў на яго з нянавісцю.

— Ды пайшоў ты! — Клімаўскі дрыгнуў, як конь, нагою — лучыў Залогу ў плячо. Дзвюма рукамі Залога ўхапіў Клімаўскога за падол кашулі і тузануў на сябе. Кашуля затрашчала, і на спіне ў дзірцы забялелася пацямнелая ад поту майка.

— Цябе што, ломам гваздануць? — Клімаўскі плюнуў на зямлю, сціснуў лом, аж пабялелі пальцы.

— Гваздзі, а рушыць помнік я табе не дам! — цвёрда сказаў Залога, не зводзячы вачэй з твару Клімаўскога.

— Ну і зануда ж ты, дзядзька Серафім! Чэснае слова, давядзецца ўзяць на душу грэх...

— Ты ўжо ўзяў гэты грэх... такі грэх, што... На тым свеце адгукнецца!

Клімаўскога быццам хвоснуў бізун, ажно перакрывіла твар, і ён, саскочыўшы на зямлю, штурхануў Залогу ў грудзі. Залога падаўся задам і, не ўстояўшы на нагах, захрабусцеў у засохлы куст язміну. Абадраў шчаку — пайшла кроў.

— Яшчэ хочаш? — падскочыў да яго Клімаўскі і набычана глядзеў у вочы.— Паўтарыць?

— Р-рукі распускаць, гад!..— Залога спрытна падхапіўся і, злаўчыўшыся, садануў кулаком Клімаўскому ў сківіцу. Той не чакаў, таму і не паспеў абараніцца; ён не ўпаў, але і не рухаўся, мабыць, пацямнела ў вачах. Залога з маладым спрытам хапіў яго загрудкі, і яны пакаціліся па зямлі — на мокрыя спіны іх наліпала трава, пясок, лісце. Клімаўскі нарэшце падмяў пад сябе Залогу і сеў на яго вярхом. Твар у Залогі быў чырвоны ад крыві, і гэта, мабыць, астудзіла Клімаўскога, ён адно прыціскаў кулакі да Залогавых грудзей каля самага горла. Залога хрыпеў, вырываўся, але не мог скінуць з сябе Клімаўскога.

І тут здарылася нечаканае. Да іх падляцеў малады хлопец і, хапіўшы Клімаўскога за плечы, зваліў яго на зямлю, прыдушыў каленам.

— Ты што, малакасос?!.— Клімаўскі забіўся, як у трасучцы, сілячыся стаць на ногі. Але хлопец моцна трымаў яго: быў дужы, кароткія рукавы тэніскі напіналіся ад накачаных біцэпсаў.

— А ты што робіш? — спакойным, адно дрыготкім ад натугі голасам сказаў хлопец.

— Якое тваё дзела?

— Гэта што, твой? — кінуў хлопец на помнік.

— А твой? — уступіў у перапалку Клімаўскі, трохі абмяклы перад упэўненасцю хлопца, вочы ў яго бегалі.

— Ён гісторыі належыць...

— Ідзі ты адсюль, гісторык паршывы! — не здаваўся Клімаўскі...— Ты ведаеш, хто я? — зрабіў пагрозлівым голас.

— А мне пляваць, хто ты, уразумеў? А тронеш — закіну на сасну...

Залога аніяк не чакаў, што ў яго аб’явіцца заступнік, хоць і абрадаваўся ўпачатку гэтай маладой парачцы. Ён устаў, пачаў атрэпвацца ад смецця. Хлопец, прыціскаючы каленам і рукою Клімаўскога, выняў з кішэні хусцінку, даў яму: «Вытры юху, баця...»

— У цябе не спыталі! — агрызаўся Клімаўскі, але не з такім нахабствам, як з Залогам, зніякавеласць у голасе чулася.

— Не спыталі. І ў цябе не пыталі, калі ўзрывалі саборы, замкі, помнікі драўлянага дойлідства... Што, добра табе ад гэтага? Ні табе, ні мне не добра.

«От шпарыць! — глядзеў са здзіўленнем Залога на хлапца, прамакаючы хусцінкаю кроў на шчацэ.— Як па пісаным... Думаў, шалапут нейкі, а ён, мабыць, вучаны, з музея якога-небудзь...»

— Ты глянь вакол сябе, на Магілёўшчыну глянь... Пуста! — хлапец гаварыў са злосцю, хоць Клімаўскі ўжо не трапятаўся.— Дзе гісторыя? Дзе спадчына? Што, толькі дурні тут жылі? Калі дурні жылі, то скуль мы такія разумныя?

— Асабліва ты...— Клімаўскі адвярнуў твар.

— Я хачу ведаць, як жыў мой прадзед, куды хадзіў маліцца, што шанаваў, чаму пакланяўся... І твой праўнук захоча ведаць. Ні Марс, ні Месяц яму не скажуць, скажа толькі Зямля. І скажа ў тым выпадку, калі захавае сваю памяць... Чалавек, які страчвае памяць, перастае быць чалавекам. І народ, які страчвае памяць, перастае быць народам...

— Ты мне натацыі не чытай... Малы яшчэ! — буркнуў Клімаўскі.

— Малы, ды во паслухаць люба,— азваўся Залога, ужо з захапленнем сочачы за хлапцом. Ён, можа, і не ўсё разумеў, але душою адчуваў: той гаворыць праўду.

— Якая ж бязглуздасць — лічыць, што ў памяці павінна захоўвацца толькі добрае. Памяць якраз і павінна фіксаваць усё — светлае і цёмнае, балючае і радаснае... Іначай чалавецтва толькі і будзе тым займацца, што рабіць ды выпраўляць памылкі.

Падышла дзяўчына — у вельветавых светла-карычневых штанах, тонкай ружовай блузачцы, у белых плеценых вузенькімі пасачкамі басаножках.

— Ну хопіць, Эдзік... Завёўся як на сваёй зборні. Надакучыла слухаць...

— Пачакай, Светка... Бачыш, не перавяліся ахвотнікі крышыць і ламаць. Няхай маленькае... Ды не маленькае! Якое маленькае... Гэта помнік каму? — звярнуўся да Залогі.

— Нашым землякам... якія ў вайну палі.

— Ах, праўда!..— схапіўся, быццам успомніў хлапец.— Балбес я... А чаго ён палез разбураць? — ціскануў на Клімаўскога. Той паварушыўся: «Пусці».

Хлапец адпусціў Клімаўскога, стаў рукі ў бокі.

— Халера яго ведае чаго! — незадаволена, з крыўдаю ў голасе сказаў Залога.— Нібыта непатрэбен ён тут, гэты помнік. І сельсавет прыняў рашэнне...— Ён і праўда, нават цяпер не мог толкам уразумець, чаму трэба зносіць помнік, каму і чым ён перашкаджае. Ён цвёрда, непахісна верыў: помнік павінен стаяць вечна — і пры ім, і пасля яго... На тое ён і помнік, каб помніць. Як жа добра, што бог паслаў сюды гэтага хлапца. Адзін бы не саўладаў з Клімаўскім, бугаём гэтым. Але хіба што прыбіў бы, а так — лез бы нагрудкі, драпаўся б, ірваў зубамі, не даваў бы помніка.

— А гэты шустрак, хто? — зноў кіўнуў хлапец на Клімаўскога.

— Ды наш...

— Свой? — здзівіўся хлапец.

— Адзін знайшоўся...— уздыхнуў Залога.

— Дык, можа, гэта... я дарэмна ўлез,— паціснуў плячыма хлапец.

— Хто цябе прасіў! — вызверыўся Клімаўскі. Ён стаяў убаку як пабіты цюцька, дзе падзеліся ягоныя гонар і пыха. Ён быў змізарнелы і няшчасны, многае перажыў, на многае заплюшчыла вочы яго самалюбівая натура, і фінал быў для яго нечаканы. Ганьба несусветная. Далі па храпе. Цяпер і яму самому проста жахліва, неверагодна было ўяўляць, што забярэ цэглу, якую дабудзе з помніка. Няўжо і праўда ён такі праставаты, недалёкі і сквапны ці дурны, як бот? Розумам не дапяў, а душа не падказала. Лашкоў, ён што, ён — начальнік, яму нічога не будзе. Ды яшчэ пад гэты шум-гам з радыяцыяй. Начальнікі, яны заўсёды выкручваюцца, калі што робяць, дык упэўнены ў сваёй беспакаранасці, непрыступнасці. Вакол іх заўсёды абарона. А ты куды лез, балбес, дрэнь няшчасная? Думаў, ты — аўтарытэт? Сам яго для сябе стварыў, сам і цешыўся. Хадзіў што ты, што ты, а людзі з цябе, можа, смяяліся. Трактар — вось твой аўтарытэт! Забяры яго ў цябе — і ў твой бок ніхто не гляне. Будзеш зноў ляжаць на печы, і ў хату ніхто не ступіць. Так было ўжо тады, калі з вартаўнікоў пагналі. Навучаны ж, не, зноў пачаў зарывацца. Які з яго дэпутат? Ды заткала ён, а не дэпутат!

Ён быў у такім стане, што не мог улавіць, ці толькі думае, ці гаворыць, шэпча ўсё гэта. Таму і не заўважыў, калі да іх пад’ехалі белыя «Жыгулі».

З іх вылез дырэктар школы Грынь. Чырвоную тэніску адпіраў круглы і нейкі востры, як гарбузок, жывот. Твар белы, акурат век не бачыў сонца. Грынь прыгроб свае чорныя валасы і абвёў усіх уважлівым позіркам.

— Што ў вас тут за Мамаева пабоішча?

Усе маўчалі. Але ён і так усё зразумеў.

— Надумаліся калі... Быў у райана, заўтра прыязджае аўтобус па дзяцей. Можа, пасля і дарослых будуць эвакуіраваць.

Клімаўскі, ні слова не гаворачы, раптам крутнуў да трактара, заскочыў у кабіну і газануў так, што з трубы паваліў чорны, як сажа, дым, паплыў у крону сасны.

— Чаго ён... як шалёны? — спытаў Грынь.

— Разбуральнік,— сказаў хлапец. Грынь мелькам глянуў на яго, падышоў да помніка. Глянуў угару.— Да-а, сорам, да чаго давялі... Давыхоўваліся.

«Хто ж давёў?» — хацеў выкрыкнуць Залога, але стрымаўся: дырэктару на вёсцы мала хто асмельваўся пярэчыць, пры ім нават менш лаяліся.

Грынь абышоў помнік, пацмокаў незадаволена, уздыхнуў.

— Падкінуць дахаты? — спытаў у Залогі.

— Не,— адмовіўся той,— сам дайду.

Грынь сеў у «Жыгулі» і паехаў, узнімаючы на дарозе лёгкі пылок.

— Што цяпер? — хлапец кіўнуў на помнік галавою так, быццам паказваў на неба.

— Што, папраўляць трэба...

— Ну, шчасліва вам! — выгукнуў бадзёра хлапец, абняў за стан дзяўчыну, якая цярпліва чакала яго, і павёў да матацыкла.

— Гэта... дзякуй,— разгубіўся, кінуў ім услед Залога. І калі ўжо матацыкл ад’ехаў, ён схамянуўся, убачыўшы ў сваіх руках чужую хусцінку. Ступіў два крокі да шашы, спыніўся.

Ногі не хацелі весці, але наблізіўся да помніка, паляпаў па ім далонню: «Нічога, выстаялі... брат». Прыкра, балюча — хоць вый — было на душы. Незразумела. Чутка разнясецца, канечне, пра сутычку. Не ведаў, як будзе, як паставяцца да гэтага людзі, начальства. Ён ведаў адно: што без помніка яму не жыць. Сэнсу няма. Вось так: няма сэнсу. Хоць і дзяцей нарадзіў, хоць і не прагуляў сваё жыццё... Чамусьці іменна так уявілася, стала перад ім уся гэтая баталія з помнікам. Уцягнуты ў яе, як кажуць, з нагамі і рагамі, ён мала і не так востра думаў пра радыяцыю. Калі і прыходзілі думкі пра яе, то ўрыўкамі, як пра нешта нязначнае, не галоўнае на дадзены момант.

Аслабелы, стомлены, але цвёрды ў душы, быццам з кавалачкам стрыжня якога, ён пайшоў па дарозе ў вёску, потым звярнуў у сасоннік і падзёўбся па каровіных сцежках, засыпаных ігліцаю і старымі патрэсканымі шышкамі, якія трывожна хрупалі пад нагамі.