Замах

XIII

Серафім Залога сабраўся ў лес. Маруся пайшла ў краму, і ён чакаў яе. Сядзеў на ўслончыку і курыў.

Яна прынесла ў сетцы хлеб і чырвоныя бляшанкі, пакет мукі і пачак солі.

— Зноў? — спытала яна, убачыўшы ўдзяўбнутую ў калодку сякеру. Гэты помнік так неспадзявана ўварваўся ў іх жыццё і парушыў звыклыя парадкі, што размовы можна было весці на адных недамоўках.

— Пайду пару дубкоў падвалю... А што гэта ў цябе ў сетцы?

Яна і тут зразумела, што ён пытае пра бляшаначкі.

— Ета кансервы такія... не нашы яны, нейкія загранічныя. Усе грабуць...

— Водзека ўжо наядзімся! — засмяяўся Залога.

— Грынь вазіў у раён малако і ягады, праверылі — заражаныя...— Яна глянула на мужа, ці ўразіць яго навіна. Ён толькі нахмурыўся: маўляў, што тут дзіўнага, даўно ўжо абвешчана? Проста чалавеку не сядзіцца, карціць.— А яшчэ бабы казалі, што Клімаўскі нібыта выбірацца будзе...

Вось тут Залогу тарганула, ажно бровы падскочылі.

— Які Клімаўскі? — перапытаў ён, быццам іх у вёсцы было некалькі.

— Ну які ж...— Маруся, нечакана для сябе, убачыла, што апошняя навіна акурат стрэсла мужа. Ён як бы не верыў, ці дужа збянтэжыўся.

І такі, незразумелы, панікла-засяроджаны, ён пайшоў з двара. На плячы паблісквала, як шкельца, сякера.

Дубкі раслі ў падлужжы, і ён кіраваў туды. Напрасткі кіламетры два будзе. Ён не любіў дарог — пыл, пясок, лужыны. Нават калі не трэба было зразаць шлях, ён ішоў лесам паўз дарогу.

У лесе было свежавата, сонца паслалася на траву і мох доўгімі палоскамі. Чарнічнік аблёг на зямлю ад ягад, на палянках чырвонымі вочкамі гарэлі суніцы, прасіліся самі ў рот. Залога сагнуўся і падняў пару штучак — мятная густая духмянасць расцяклася па роце. Цяжка прывыкнуць, што ягады гэтыя ўжо не лекар твой, а — вораг. Можа, выдумалі, сумняваўся Залога. Яго сялянскі розум быў прывучаны верыць прыродзе, а не людзям, якія ўмеюць пляткарыць і хлусіць і чые памылкі не раз за жыццё білі яго па карку. Білі так, што цямнела ў вачах, кроў з вушэй ішла. І вось апошні ўдар — гэты помнік. Часам Залога дзівіўся, што жывіць яго сілы, што трымае, не дае зламацца хрыбетніку. Як і помніць сябе, увесь час ішоў, лез, поўз, гробся на гару — здавалася, на ёй звіла гняздо птушка шчасця. Але як толькі ўзбіраўся на вяршыню, яму гаварылі, што гняздо не на гэтай, а на суседняй гары. І з такою ж вераю ды ўпэўненасцю ён лез на другую гару. Грэбціся цяжка, а ўніз каціцца заўсёды лёгка.

І яшчэ адно пытанне заўсёды перад ім стаяла: толькі яму так цяжка ці ўсім? Можа, ён чаго не разумеў, але тады-сяды, гледзячы на людзей, ён дзівіўся: той нешта сказаў — забыўся, нешта зрабіў — махнуў рукою і спіць як забіты. Быццам душы ў яго няма, быццам не баліць яна. Вось і Клімаўскога ўзяць... Бач, ужо лыжы навастрыў з Залівонаўкі. Назбродаваў — і ў кусты. А тое, што пасля сябе пакінуў, якую славу, яго не цікавіць, яму да фені, як цяпер маладыя кажуць. Ды ён, Залога, на яго б месцы зямлю носам бы рыў, але загладзіў бы свае чорныя сляды. Дэпутат... Які ён дэпутат? Тарбахват, а не дэпутат! Нейкая ж цвёрдасць павінна быць у чалавека. Што, яму, Залогу, лёгка было, надта пасля вайны... Са шпіталя вярнуўся — скура ды косці, паўгода адлежваўся. На вёску адна карова засталася — дзецям малако трэба, і яму выдзялялі шклянку. Ніхто не папракнуў яго той шклянкаю. Ачуняў... Хату зладаваў, ажаніўся. Нешта сястра яго з Марусяю не заладзілі. Вымушаны быў новую хату зачынаць. І ў калгас хадзіў, не адлыньваў, стараўся. Прымецілі, брыгадзірам трактарнай брыгады паставілі. Падаў заяву ў партыю. На сходзе яе зачытваюць, біяграфію... «Якія пытанні будуць да Залогі?» — пытае парторг. І тут устае Мішка Кухцік, у ваеннай гімнасцёрцы, падпяразаны афіцэрскім рэменем: «І-і, таварышы... і-і чалавек быў на вайне не да канца. І-і мала што магло і-і быць... І-і пакуль нашы рады з’яднаныя, прапаную і-і ўстрымацца...» Як варам яго, Залогу, абдало: «А заіка ты чортаў, я рады яго раз’яднаю!» Крэпенька, балюча пакрыўдзілі яго тады гэтай падазронасцю, засадзілі ў сэрца ржавы штыр, ён і цяпер там сядзіць. Пасля ўгаворвалі яго няраз: давай, Данілавіч, уступай у партыю, маўляў, гады былі такія, недавер да тых, хто ў палоне быў, хто не даваяваў. Але ён, як вол, зацяўся, на прынцып пайшоў: раз я рады вашы раз’яднаю — навошта? Як не камуніста яго неўзабаве папрасілі з кіраўнічай пасады, і ён прыткнуўся да школы.

Залога не заўважыў, як падышоў да падлужжа. На гары, перад спускам на луг, да Сажа, сярод елак, бяроз і кустоў ляшчыны раслі дубкі. На беразе звычайна дубы раскідзістыя, каржакаватыя, з тоўстымі крывымі галінамі, а тут стройныя, з гладкай карою, і галін мала, толькі на вярхушцы. Адзін ссек — і два ці нават тры слупкі будзе.

Кожнае лета сюды прыязджалі адпачываць людзі ажно з Масквы, Ленінграда, Кіева... Не прайсці было з-за легкавікоў і палатак. Цяпер — тут было пуста. Толькі чарнелі, як патэльні, кругі леташніх цяплішчаў, і веяла ад іх не дымком, а сумам. Нізенька пры зямлі ружавеў чабор, над ім ляталі чорныя чмялі.

«Хутка празналі, што радыяцыя...» — падумаў Залога весела пра дачнікаў. Ён глядзеў ужо не пад ногі, а ўгару — выглядаў дубок. Аж здрыгануўся, калі ледзь не з-пад ног з тугім свістам вырвалася вялікая шэрая птушка. Гэта была перапёлка. Яна спікіравала, як забітая, на зямлю і, вяла апусціўшы крылы, пабегла. Услед за ёю з-пад елкі ўпадлёт кінуліся кароткахвостыя тлустыя перапеляняткі. Іх было каля дзесятка. Яны цяжка, як камяні, упалі ў зараснік іван-чаю. І як растварыліся, толькі хісталіся ліловыя мяцёлкі кветак, асыпаючы падсохлыя пялёсткі. Дарослая перапёлка, нязграбна куляючыся, пабегла, «павяла след» убок.

«Не старайся, не старайся, не буду я чапаць тваё патомства...» — пакпіў з перапёлкі Залога і тут жа ўспомніў Клімаўскога і падумаў, што ён таксама выязджае, мабыць, з-за дзяцей. Гэта правільна, разважаў Залога, што прырода так змудравала, каб бацькі клапаціліся пра дзяцей, аберагалі іх, вучылі. І ён з сынамі, як у школе яны вучыліся, колькі папахадзіў у лес, у рыбу. Тут во якраз, у гэтых дубках, начавалі няраз. Ноч каля цяпла. Можа, воз дроў папаляць, пакуль пераначуюць. Дробны пасушнік колькі ні кладзі — гарыць як порах. Холад холадам, а без цяпла, дыму камарэча з’есць. Яны загадзя, яшчэ звечара, падсякалі адзін дубок, і дровы з яго цьмелі праз усю ноч, сілкуючы цяпло. Сыны спалі мёртвым сном, а ён дзяжурыў каля іх, аднойчы ўжо напалоханы: Коля ўсунуў ногі ў цяпло, што адгарэлі ў ботах падэшвы; прыпякло — падхапіўся, пячэ, небараку, у ногі, а ён сонны разабрацца не можа, што і чаму. Ён, Залога, паваліў яго ды сарваў боты. І смех і грэх, канечне, быў і слёзы...

Гэта былі лепшыя гады, іх не вярнуць ужо. Не вярнуць добрае, каб ім яшчэ раз парадавацца, як і не вярнуць кепскае, каб яго пералапаціць.

Ён выбраў зграбны высокі дубок, таўшчынёю з гарлач, лёгенька цюкнуў па ім. Дубок — не алешына і не бяроза нават, падсеч яго не проста. Але затое і стаіць гадамі, абалонь згніе, а стрыжань трымае. Залога скінуў пінжак, папляваў на далоні. Паўстала ў вачах: Клімаўскі на помніку з ломам плюе на далоні... Ліха чортава!

Сякера адскоквала ад дубка, як ад гумы, выскепвала маленькія трэскі, яны далёка адляталі ў траву, бялелі там; а стрыжань зусім шэры і цвёрды, як крэмень.

З перадыхамі зваліў Залога дубка, абцерабіў. Прыкінуў: тры слупкі будзе. Яшчэ адзін дубок спляжыць — і дос. Лішні будзе слуп — сабе на сядзібу ўкапае, падгніло ўжо прасла.

Ён думаў, як возьме ў конюха Пімена Кунцэвіча каня, прыедзе па гэтыя слупкі. Дробязь, а ўсё нейкія рагаткі. Вось і з канём гэтым. Дае яму Пімен каня, але заўсёды крывіцца, як скрозь зубы цэдзіць: «Бяры...» А ўсё праз тое, што пенсія ў яго не калгасная, а па лініі райана. Адчуваеш сябе ніякавата, жабраком, які просіць міласціну. З такім пачуццём пакуль прыйдзеш да конюха, усе духі выматаеш.

«Трэба перакурыць...» — падумаў ён і глянуў на пінжак.

На пінжаку сядзела чорная з блакітнымі «вочкамі» мятлушка, зводзіла і разводзіла крылы. Пырхнула, калі ён нагнуўся лезці ў кішэню па папяросы.

Ён сядзеў на зямлі, курыў, а мятлушка-назола кружылася вакол яго. І толькі як трапіла ў воблачка дыму, некуды знікла.

Дакурыўшы папяросу, ён яшчэ доўга сядзеў і глядзеў у зямлю. Не хацелася ўставаць: душа яго ссумавалася па цішыні, спакоі.

Ён ужо меў за каркам такія гады, калі можна і было на што аглянуцца. Часта чуў па радыё, бачыў па тэлевізары, чытаў у газетах, як людзі гаварылі: нягледзячы ні на што, ні на якія злыбеды, не хацеў бы сабе іншай долі. Ён не верыў гэтым людзям, лічыў, што яны або няшчырыя, або не паспыталі сапраўднага жыцця, так недзе з боку ад яго прайшлі. Як жа быць задаволеным сабою і жыццём, калі толькі і ведаў, што змагаўся, да знясілення працаваў, перамагаў страх смерці, адстойваў справядлівасць, на якую іншым было напляваць, ва ўсякім разе, з лёгкасцю закрывалі на яе вочы.

Не быў жа яго бацька ні кулаком, ні нават серадняком, але і яго котлішча разбамбілі ў трыццатым годзе тарбахваты ўсякія, распалася дружная сямейка, разляцеліся хто куды, як тыя чмялі, калі выкасіш іх гняздо на лузе. Сталінскі хапун колькі людзей, чыстых і сумленных, зусім невінаватых, вынішчыў, адправіў на той свет... Адну толькі вайну перажыць — значыць, ужо ніколі і ні пры якіх абставінах не жадаць паўтарэння свайго лёсу. А ён жа, Залога, быў цяжка паранены, ледзь выкачаўся, гніў у сырых шпіталях-зямлянках, самаручна чарвякоў выкалупваў з ран — сабе і другім... Навошта? Так, але гэта праўда. Праўда і тое, што за кроў пралітую не славу меў пасля вайны, а недавер, абразу... Можна падумаць, Мішка Кухцік вінаваты. Не стукнула б яму ў галаву, калі б час не такі быў. Усе на час прывыклі звальваць, а не на людзей. Людзі і ёсць час. Якія людзі, такі і час. У 65-м электрыку ў Залівонаўку правялі, і тут старшыня знайшоў, як паздзекавацца. Не ў калгасе — знаць, плаці за выпас, а не плоціш — адключым электраправодку. Так і зрабілі: залез на слуп калгасны манцёр і абрэзаў перамычкі. Залогу што, не прывыкаць, а дзецям якая траўма. Ва ўсіх на вёсцы ў хатах вокны белыя, а ў Залогі — цьмяна-чырвоныя, як вочы ў заплаканага чалавека...

І далей з вёскі гэтай глуміліся ўсе, каму хацелася. Так і чэзла яна ў яго на вачах: дзе толькі падзеліся святы, абрады, песні, скокі, маёўкі, гульні... Ужо каторы год сумна, ціха, як у старой запакінутай хаце. А цяпер увогуле канец свету. Дажыліся... У Залогі было такое адчуванне — прыйшло іменна цяпер, сумнаму, адзінокаму, калі перабраў у памяці перажытае,— што застаўся ён адзін са сваёй Марусяю на бязлюдным востраве. Выручыць хто ці не — адзін бог ведае. Маладзейшыя, канечне, чакаць не будуць, ірвануць куды вочы глядзяць, яны і без радыяцыі не вельмі-ткі чапляліся за зямлю, за вёску... А цяпер і пагатоў. Мала, што газеты ды радыё суцяшаюць, бытта доза ў Залівонаўцы нястрашная. Можа, зноў хлусяць, як не раз было, каб панікі не наводзіць. Заўсёды ж так: няхай чалавек церпіць, абы панікі не было. Паніка на вайне небяспечная, праз яе можна бой прайграць. А тут з кім бой?

«Эха-хо!..» — цяжка ўздыхнуў Залога і з крэктам падняўся.

Ён неахвотна, цяжка ступаючы, ішоў з лесу.

Каля хаты Вілюхіна стаялі сцішана купкаю людзі, твары ў іх былі зажураныя. Трывожны халадок прабег у яго па спіне. Ён падышоў. Мымко павярнуўся да яго, скрыжаваў на грудзях рукі і, заплюшчыўшы вочы, схіліў галаву. Залога ўсё зразумеў — памёр Вілюхін. У вачах закружылася зямля, пахіснулася, і ён пахіснуўся, як бы стаяў у лодцы. Але галава была ясная. Залога прыставіў да частаколіны сякеру: навошта несці яе дахаты, спатрэбіцца рабіць труну.

Як жа мала на зямлі спакою. Толькі на хвіліну дае жыццё перадыхнуць, а тады зноў упрагайся, цягні воз турбот, злыбяды і гора. Адзіны, здаецца, быў у Залівонаўцы чалавек, з якім Залога мог шчыра пагаварыць, і таго не стала. Раптоўна не стала. Гора, канечне ж, гора... Збіраліся разам дошчачкі на абгародку рэзаць.

Залога набраўся духу і ступіў на падворак. Праход быў вузкі: каля сцяны хаты і насупраць каля частаколу былі складзены свежыя клеткі дроў.

За сядзібамі ў Шарыпчынай Грыве тужліва кукавала зязюля.