Замах

ІІ

Як лёг Пятро Клімаўскі, позна вярнуўшыся з пасяджэння сельсавета, так і праспаў усю ноч. І, мабыць, праспаў бы гадзіну, на якую дамовіліся з Залогам, калі б не Насця. Яна ведала пра гэтую дамову, тармаснула мужа за плячо: «Уставай, чалавек жа чакае!» Пятро спрасонку не ўцяміў, што хоча ад яго жонка, павярнуўся, абняў яе ніжэй грудзей. Насця не адкінула яго рукі, хоць і мружыў сон вочы. І так раўнуе яе мужык ледзь не да кожнага слупа. І нават, смех сказаць, да Серафіма Залогі. Пацеха, дый толькі. Серафім любіць зайсці ў хату, пагаварыць, жартам перакінуцца і падміргнуць. Жывы чалавек! Пятро неяк і ўбачыў, вызверыўся: «Што, другога захацела?» Сам нябось маладзіцца — на пятнаццаць гадоў ён старэйшы ад яе, Насці. Цяпер гэтая розніца, канечне, відаць, а тады, як жаніліся, мала хто сказаў бы, што яны не аднагодкі. Яна толькі што закончыла адзінаццаць класаў, была дзяўчына станаўкая, спелая. Яму было трыццаць два, і ажаніцца ды развесціся паспеў ужо, пакінуўшы двое дзяцей, але выглядаў ён молада — не піў, не курыў, з пшанічным густым чубам, чарнабровы, з твару не сыходзіла ўсмешка, зубы як часнок.

Прыглянулася Насця яму, улёг за ёю — затлуміў, угаварыў яе, нявопытную, маладую. Згадзілася стаць ягонай жонкаю. Дзіцё нарадзілася, затым другое, трэцяе... І ўвесь яе форс. А вучылася ж добра, марыла ў медыцынскі інстытут паступіць. У бяссонныя ночы над калыскаю няраз журылася, нават адчай ахопліваў, дакарала сябе, што паспяшалася з гэтым замужжам. Але, не пабачыўшы свету, ніякіх спакус, лёгка і сумненні, сваё незадаволенне пераадольваць. Балазе такога мужыка, як яе Пятро, не ў кожнай вёсцы знойдзеш. На гулянках гарэлцы меру ведае. Грошы беражэ, капейку да капейкі складае — на машыну збірае. Выбралі вось дэпутатам у сельскі Савет. Носа тычкаю не дастанеш. І ёй гонар, і дзецям. Чым кепска за такім мужыком?

Толькі сэрца сваё, бабскае, не заўсёды разумела. Тады-сяды брала ўсё ж туга. Па мужчыну, невядомаму казаку тужыла. Можа, таму, што і нагуляцца не паспела яна, волю адчуць. Прыязджалі яе сяброўкі, што пасля школы ў горад падаліся: у модных туфельках, кароценькіх спаднічках, на мочках завушніцы, толькі і чуеш «чё» ды «чіво». А як пачнуць апавядаць, якія там у горадзе канцэрты, танцы, рэстараны — хоць плач, жыццё нямілае становіцца... «Абабілася ты, Настулька, у гэтай дзярэўні»,— так проста ў вочы ёй і гаварылі. Хто ведае, можа, гэтыя іх нараканні і давалі ёй часам волю ў размове з мужчынамі, асабліва незнаёмымі, якія заходзілі на танцы ў клуб (яна тады працавала загадчыцаю). Не, яна сама не лезла сляпіцаю ў вочы, не скаліла зубы лішне, але ж які мужчына не зачэпіць позіркам ці словам такую мажную маладзіцу — падфарбуе вейкі, губы, кароткую сукенку з белым каўнерыкам апране, прычоску нафуфырыць. А былі такія нахабныя, што і прапаноўвалі сесці ў машыну, «праехаць у кусцікі». Яна не абуралася, не зневажала іх (такая работа!), а ўсё адсмейвалася. Але ж не з вока на вока такая перакідка слоўцамі ішла, а пры людзях, сваіх жа залівонаўцах. Вось, можа, які зламыснік і ўвёў Пятру ў вушы: «Ты глядзі, Пецька, а то твая Наста на чужых мужыкоў зырыцца...» Аднаго разу, нечага раззлаваны, прыскочыў проста ў клуб: «Марш, дурніца, дахаты, каб тут і нагі тваёй не было!» Яна, нядоўга думаючы, бац заяву ў аддзел культуры: «Па ўласным жаданні... дзеці малыя...» Папраўдзе, яно клопатна быць у вёсцы загадчыцаю клуба: то кіно, то канцэрт, то танцулькі... А дзяцей адных кідаць увесь час не будзеш — чуеш: там у разетку цвіком пырнулі, там хату падпалілі, там «аперацыю» зрабілі...

Пасля Пятро, мабыць, ужо і раскайваўся, што сарваў яе з «аўтарыцетнай» работы, да яго самога ўвагі паменшала, але ні разу не папракнуў, што сядзіць дома, нідзе не працуе. Другія мужыкі загрызаюць сваіх жонак, каторыя не працуюць, выпіраюць з хаты: «Ідзі зарабляй, я на цябе гарбіну гнуць не буду!»

Прачнуўшыся ад жончынага штурхання, Пятро адчуў, што на душы халадком ляжыць асадак ад учарашняга пасяджэння. Непрыемны, непажаданы. Рашэнне прынялі... Лясні громам гэтае рашэнне! Ён быў заікнуўся супраць, але яго ніхто не захацеў слухаць, «большасцю галасоў» пастанавілі: знесці помнік у вёсцы Залівонаўка. А каму баліць чужое? З дэпутатаў толькі ён залівонавец. Не старшыні Лашкову, не сакратару, дзяўчынцы той зялёнай, глядзець штодзень залівонаўцам у вочы, а яму... Мала гэтага. Знайдзі чалавека, які зрушыў бы помнік. Пяцьдзесят рублёў выдзелілі. Паспрабуйце, таварышы, знайдзіце. На словах дужа ўсё лёгенька.

Учора звечара турбота так не ела, толькі непрыемна было, што не па яго выйшла, не даказаў сваёй праўды. Асадак цяжэў, і калі не перастаць думаць пра ўчарашні дзень, то зусім затопіць душу, абязволіць цела і сапсуе ўшчэнт настрой. А на сёння клопату дай божа. Во трэба ўставаць, ехаць Залогу па сена. За нос і так павадзіў чалавека, мабыць, ужо хопіць, даказаў, што не такі ён лёгенькі на падхват. А як ад іх атрэсціся, гэтых непрыемных думак?

Ён палажыў галаву жонцы на плячо, адчуў дзюбачкаю носа, як пульсуе ў яе на шыі кроў. Валасы яе пахлі канюшынаю і яблыкамі — учора насекла ў балоце рагазюлін і падперла галіны яблынь, каб, цяжэючы, не ададраліся. Малайчына! Насціна цела цёплае, пульхнае і падатлівае ад начной млявасці. Пятру прыемна, што ў яго такая маладая, налітая вабнасцю кабета, што не камусьці іншаму, а яму яна слугуе, належыць. Ён грабянуў жонку да сябе...

...Пакуль Пятро адзяваўся, мыўся, Насця сабрала на стол — такая ў іх сям’і завядзёнка: у якую б рань ні ўставаў гаспадар, гаспадыня павінна яго накарміць.

— Як чайнік закіпіць — зальеш у заварніцу,— сказала яна, захінаючы на пукатых грудзях халат,— а я пайду яшчэ прылягу... Хутка ўжо кароў будуць гнаць.— Яна глядзела на мужа, спрабуючы адгадаць, ці не злуецца ён, што яна пакідае яго аднаго.

— Ідзі лажыся,— дазволіў ён, стаяў перад люстрам, галіўся, задзіраючы галаву — праз каўнер сарочкі брыльком навісала складка скуры. Ён правёў па шчоках далонню — ці чыста пагаліўся.

— Ну, я пайшла...

Пятро глянуў жонцы ўслед, позірк зачапіўся за рудую плямку пад левым каленам — закарэлую балячку. Стала шкада жонку, учора ў балоце, мабыць, нечым паранула. Другая заела б, што за гаспадара робіць, а яна нават не сказала.

Еў Пятро з апетытам, падмёў усё на стале: і салату з зялёнай цыбулі, і яешню на сале, і місачку смятаны. Наверх выпіў вялікі кубак чаю.

Вокны з цёмна-фіялетавых сталі шэрыя — вачавідкі світала. Чэрвеньскія ночы зусім кароткія і пралятаюць хутка, толькі месяц ды зоркі яшчэ доўга не хочуць развітвацца.

Калі Пятро падышоў да трактара, там-сям у дварах ужо пакрыквалі на кароў бабы, звінелі вёдры. Гаспадыні, выганяючы на пашу, дояць кароў — толькі тых, каторыя малочныя, са слабым вымем. Ідзе такая двору, а малако на зямлю цырк ды цырк.

Ён завёў трактар, даў матору прагрэцца і скрануўся з месца. З прычэпа тырчаў, як хвост страказы, гладкі сасновы рубель, качаўся па заднім, абабітым жалезам борце.

Каля Залогавай хаты Пятро спыніў трактар, адчыніў дзверцы кабіны. Залога трымаў у руках двое вілак і скрутак белай тоўстай вяроўкі.

— Кідай усё ў прычэп! — крыкнуў Пятро.

Залога залез у кабіну, падаў руку.

— Дзе такую хвацкую вяроўку прыдбаў? — спытаў Пятро.

— А гэта мне сын, старэйшы, каторы геолагам, прывёз... з цягача яна ці адкуль. Гады ўжо два ў мяне.

— Такой вяроўкаю цэлае гумно сена ўвяжаш.

— Добра во, што дажджу няма,— абрадавана сказаў Залога.

— А колькі яму ўжо быць! І так радыяцыі насыпаў...— Пятро ямчэй ухапіў руль, прыціснуўся спінаю да мяккай падушкі сядзення.— Сена не дае ўбраць. Латва, хоць сілас навучыліся таптаць. Жыта ўсё палягло... Я гараж сабе ўсё ніяк не пачну... Як выхадны, так дождж.

— Купіў машыну хіба?

— Яшчэ не купіў, але думаю... Хутка чарга падыдзе. Трэці я...

— Табе як дэпутату можна без чаргі,— усміхнуўся Залога.

— Гэта вам, ветэранам, усё без чаргі,— незалюбіў чамусьці, з’яхіднічаў Пятро,— а мы простыя смертныя.

— Колькі нас, гэтых калек, засталося... Можа, чалавек якіх пяць на сельсавет.

— Шэсць,— удакладніў Пятро, і ў голасе пачуўся гонар, што ён ведае, мае дачыненне да інвалідаў.— Учора якраз засядалі ў сельсавеце... Што ды як, гадавіна Перамогі надыходзіць.

Залога ўздыхнуў. І дагэтуль не вельмі вясёлы, ён зусім замаркоціўся. Сон успомніў. Часта яму сніцца, як у яго снайпер цэліць, а потым санітары пад пахі бяруць...

— А я цябе сніў сёння,— сказаў ён, павярнуўшы твар да Пятра.

— Мяне? — здзівіўся той.— Што гэта ты, дзядзька? Калі б маю Насцю, дык яно б зразумела,— сказаў як быдта з жартам, але відаць было, што на душы ў яго набалела. Адчуў гэта Залога, але не паказаў выгляду, незадаволена кіўнуў:

— А мабыць, думаю многа... Ці будзе дождж ды ці паедзеш... раптам трактар не завядзецца,— з’яхіднічаў Залога, бо ведаў завядзёнку мясцовых трактарыстаў: не хоча ехаць — кажа, трактар не завёўся.

— У мяне таксама клопату хапае! — сказаў Пятро такім тонам, каб паказаць Залогу, што не трэба яму ныць і не толькі яму цяжка жывецца.— Цэглы ніяк не магу дастаць...

— З цэглаю таксама праблема,— згадзіўся Залога.— У мяне ў лазні печачка асела, і во некалькі цаглін не знайду. А ў вас жа транспарт у руках — паехаў ды прывёз.

— Ажно ў Гомельскую вобласць? Цяпер не так проста... Там жа зона...

— Дык жа, мусіць, Карма не ўваходзіць, не?

— Хто ведае...

Яны ўжо праехалі вёску, мінулі могільнік і дарогаю праз густы сасоннік пад’язджалі да шашы. Галіны сцябалі па кабіне, набліжаліся так блізка, што Залогу здавалася — зараз каторая хвосне па вачах. Пятро быў спакойны, пільна сачыў за дарогаю — не такая яна і шырокая, камлі ў сасонках вунь спрэс абскубленыя, паабдзіраныя. У святле ад фар, быццам папяросны дым, плыў туман.

Перад уз’ездам на шашу, акурат у вялізнай лужыне, Пятро спыніў трактар — хоць і рана, але мала якая машына будзе бегчы,— святло левай фары выхапіла з туману помнік — шыракаватую сцяну з конусным вяршком. Туман быў рэдкі, і помнік добра вырысоўваўся. Залога правёў позіркам па яго абрысах — востра, як бы лобзікам рэзаў. Здаецца, кожная шчарбінка знаёмая на ім, кожная цаглінка помніцца...

Гэты помнік гадоў дваццаць таму мураваў ён, Серафім Залога.

— Стой-ка! — Залога крануўся Пятровай рукі.

— Што такое? — павярнуўся той.

— Спыніся, Пецька...

— Кепска стала ці, можа... прыпёрла?

Залога не зводзіў вачэй з помніка.

— Я спазнюся на нарад! — упарціўся Пятро.

— Мне на хвілінку.

— Дай жа хоць шашу пераехаць,— незадаволена сказаў Пятро, але відаць было, што паслухае Залогу, спыніцца.

Залога вылез з кабіны, патрухаў да помніка. Даўнавата ўжо не хадзіў сюды, гэтай дарогаю, дык і не бачыў помніка.. А не бачыш, то здаецца, усё добра. Нават жа на больку забываеш, пакуль не зачэпіш.

— Гаспадары, ліха матары!..— вылаяўся ён, аглядаючы помнік.— Ты хочаш, каб ураджаі, надоі паднялі, тут во...

Фарба на помніку аблушчылася, там-сям адпала шатроўка, агаліўшы цагліны, і распаўзліся, бы язвы, цьмяна-рудыя плямы. Каля помніка валяўся даўнішні ссохлы чорны вянок, праўдзівей, ягоны шкілет, абвязаны алюмініевым дротам.

У Залогі нервова заварушыліся пашчэнкі. Ногі ў самога ўжо не ходзяць — няма калі глядзець. Яшчэ гады два назад ён гаварыў дырэктару школы, Грыню: «Прывядзіце ў парадак помнік».— «А што мне? Указанне школе будзе — будзем даглядаць»,— адказаў той, спакойна падгрэбваючы пяцярнёй навісь густых чорных валасоў. Усе, бач, указанняў чакаюць ад некага! А самі? Што, у самога галавы няма ці рукі адсохлі б? Гэта новы дырэктар такі, Грынь, прыезджы чалавек... Ранейшы, Вілюхін, не чакаў, пакуль яму нехта загадае. Вучняў змабілізуе, настаўніка працы за камандзіра — і пайшлі. Абгародку падфарбуюць, дарожку пяском пасыплюць, узімку ад снегу ачысцяць, вясною кветкі пасадзяць... Люба-дорага глянуць! І перад чужым чалавекам не сорамна, людзі спыняліся, чыталі прозвішчы, успаміналі... Папраўдзе, бадай, Вілюхін першы і падняў трывогу. Падсеў аднаго разу да Залогі на лавачку і гэтак заклапочана гаворыць: «Што гэта, Серафім Данілавіч, мы рабіць будзем?» — «А нашчот чаго?» — «Ды помнік наш у запусценні. Столькі гадоў глядзелі, а цяпер...» — «Гэта не парадак, няможна так...» Дзіва, але Залога не даў тады вілюхінскім словам строгай увагі, не хацелася верыць ім. Але недзе ў глыбіні душы засела балючая стрэмка, якая вярэдзіла, не давала спакою, іншы раз гнала да помніка глянуць, што там з ім, пустазеліну каля яго вырваць хоць бы. Але ж клопату яму, інваліду, хапала ўсякага, любая макуліна давалася з натугаю, і на нейкі час ён забываўся пра помнік. Не на вачах жа ён, помнік, а наводдаль ад вёскі, каля шашы; адно калі ў лес выправішся ці кароў на луг пагоніш, бывае, што ў грыбы на Шахты пойдзеш,— тады і ўбачыш, сэрца абальецца крывёю. Але спакваля большая турбота выцясняла з думак меншую.

І вось зноў... Як магнітам, прыцягнуў помнік Залогаў позірк да сябе. Залога не чуў, як падышоў Пятро, стаў поплеч, як у ганаровую варту.

— Што молішся, дзядзька? — спытаўся ён заліхвацкім голасам ды, глянуўшы на Залогу, зразумеў, што не да жартаў. Але ж і плакаць, здаецца, не было з-за чаго — помнік сваё адстаяў, службу сваю саслужыў.

Залога неяк асцярожна правёў далонню па вільготнай каструбаватай сцяне, памацаў шчарбіны на канціку стэлы. Каляны ком падкаціў яму да горла, ажно нясцерпна забалела ў ямачцы пад кадыком. Залога каўтнуў — і раптам бліснула ў вачах, як гарачаю спіцаю працяло галаву са скроні ў скроню, і ён пачаў задыхацца. Хаваў ротам, як стары певень ад спякоты,— удыхаць, здаецца, можна было, а выдыхаць не даваў пракляты ком.

— Э-эй, дзядзька!..— Пятро хапіў яго за плечы, страсянуў.

Залога не мог прамовіць слова, вочы лезлі на лоб, ад напругі з іх пасыпаліся слёзы. Пятро грымнуў кулаком яму між лапатак.— Што, слінаю падавіўся, не ў тое горла пайшла?..

Добра, што падтрымаў Пятро — Залога не ўпаў. Пракаўтнуў ком і адчуў, што ён не выскачыў, а нібыта як расцёкся па грудзях.

— Чор-р-рт, горла... здушыла,— прахрыпеў ён, выціраючы костачкамі кулака слёзы.

Калі селі ў трактар і ад’ехалі, Пятро, глянуўшы колькі разоў на Залогу, сказаў:

— Дарма перажываеш, дзядзька, помніку ўжо ўсё роўна капцы.

— Якія капцы? — Залога як застыў, баяўся варухнуцца, каб нешта важнае не прапусціць.

— Рашано зліквідаваць,— сказаў Пятро ўпэўненым голасам, быццам ён і праўда быў усемагутны бог.

— Кім рашано? — Навіна была такая нечаканая, што Залога падумаў, быццам Пятро з ім жартуе.

— Намі... учора.

— Вы што там, здурнелі ўсе? — Залога, усё яшчэ не верачы Пятру, на ўсякі выпадак пярэчыў яму, ліхаманкава прыпамінаючы тую даўнюю размову з Вілюхіным.

— Я быў супраць, але... Адзін. А ратоў многа, перакрычалі.

— Лухту пляцеш,— сказаў Залога павесялелым голасам.— Такую дурноту ніхто не дазволіць.

Пераязджалі Майдан — топкае, гразкае месца, і Пятро паддаў газу. Матор зароў, трактар закідала ў бакі, як на шалях, і Залога ўчапіўся за ручку дзвярэй.

— Назад ці праскочым? — спытаў, але без трывогі ў голасе: думаў пра помнік.

— А дзе мы дзенемся! — зухавата адказаў Пятро. Залога заўсёды дзівіўся з такіх людзей, якія ніколі ні ў чым не сумняваюцца, ва ўсім упэўнены, на ўсіх плююць і не шманаюць. Ні табе перажыванняў, ні дакору, ні маркоты.

Трактар папоўз угару, натужна выючы,— адразу за Майданам дарога пайшла пясчаная — вясною і летам у дождж вада намывала сюды пяску — чысценькага, жоўценькага, хоць лажыся і загарай. Каровы не дурні, пратапталі сабе сцежкі збоч — глыбокімі канаўкамі-шнурамі яны віднеліся ў траве. Узгробшыся на пагорак, трактар лёгенька, як бы ўпадскок, пакаціў па цвёрдай, гладкай, бы асфальт, дарозе, на якую з бакоў навісалі шырокія лісты трыпутніку.

На сэрцы ў Залогі скраблі кошкі.

— Дык вы гэта... праўда?

— Ну, канечне, дзядзька, праўда! — трохі незадаволена адказаў Пятро.— Вось табе гавары, а ты дагары.

Залога вопрама глянуў на Пятра: вочы ў таго строгія, нават — як і голас — незадаволеныя. Факт, не хлусіць чалавек, не разыгрывае. Пятро быў здольны на такія фокусы, але атрымлівалася ў яго гэта бязглузда, а то і зняважліва.

— А калі? — спытаў Залога шорхлым голасам — такі бывае ў чалавека, які стаіць перад безвыходнасцю.

— Ото! І грошы выдзелены, як паложана... За работу!

— Гэты нумар вам, хлопцы, не прайдзёць!..— зацятым шэптам, пагрозліва вымавіліся ў Залогі словы, адрасаваныя невядома каму.

— Табе, канечне, шкада помніка, разумею... Мураваў жа, як-ніяк, пацеў, руку трудзіў,— шчыра паспачуваў Пятро, але не расчуліў Залогу, а наўпярок, развярэдзіў ушчэнт.

— Пры чым тут мураваў? Я... пяты ці дзесяты! Куры ж нас засмяюць... Стой, стой! — раптам замахаў рукою Залога: прагледзеў ледзь прыметную ў траве дарогу, на якую трэба было зварочваць у лес. Пятро рэзка затармазіў, і ў Залогі зляцеў з галавы картуз. Пятро даваў назад рыўкамі, і трактар трэсла; не перастала трэсці і тады, калі ён пакаціў па лясной дарозе-просецы, на якой вузлаватымі гарбякамі павыткнуліся з зямлі карэнні сосен. Між каляінамі стаялі зусім маленькія бярозкі з шырокім чырванаватым лісцем, трактар прыгінаў іх, ззаду яны тут жа выпростваліся; абапал густа раслі жоўтыя ад цвету кусты казяльцу. Лёгкая белаватая парнасць стаяла ў лесе, а праз якую хвіліну-другую яе праніжуць сонечныя промні, і яна ўміг раз’ясніцца, счэзне. Калі б не ехаў, а ішоў такой парою па лесе — колькі чаго наслухаўся б: і птушынага спеву на ўсе лады, і дзятлавага барабаннага стукату, і цвыркання конікаў, і нават лісінага цяўкання... А трактар заглушае ўсё, толькі яго і чуеш, а да ўсяго астатняга ты — глухі.

Высокі лес скончыўся, пабегла сасновая маларось — Гарэльнік. Сасонкі знізу чорныя, як галавешкі, там-сям засохлыя — ігліца аранжавая, быццам вавёрчына футра, а на каторых бледна-зялёная. Гады чатыры назад тут быў пажар. Полымя гуло, стагнала, жэрла, падмятала начыстую — і дрэвы, і кусты, і траву, і пні... Людзі з навакольных вёсак, пажарныя з двух раёнаў тушылі яго, а яно ўзяло сабе ў хаўруснікі і полымя ваеннае — у зямлі з вайны засталося шмат патронаў і нават мін, яны рваліся, нагрэўшыся, свісталі над галавою кулі і асколкі. Аднаго пажарнага параніла ў плячо.

Полымя збілі, абмежавалі, як тады казалі многія, «лакалізавалі», але вялікая плаха лесу аказалася мёртвая, і цяпер яна пакрысе ажывала. Над густым слоем жоўтай сухой ігліцы зазелянелі чубчыкі травы, няспечанае ў зямлі карэнне пусціла кволыя, празрыстыя адросткі з мяккімі калмаценькімі лісцікамі.

Як на абгарэлага чалавека, так і на лес сумна, балюча глядзець.

Усё сплялося ў адзін клубок — чэпка, як шышкі лапухоў: помнік, пажар, вайна... Залога затлуміўся і не ведаў, пра што цяпер думаць. З ім бывалі такія хвіліны разгубленасці і раней.

За Гарэльнікам раскінулася ляда — сядзелі, як дзяды, шырокія чорныя пні. На ім і была Залогава пожня. Стажок ён паставіў ускрай у маладым асіннічку, каб не надта кідаўся ў вока. Стажок, дзякуй богу, стаяў — злёгся, прысеў, акурат схаваўся. Але Залога ўбачыў яго з акна кабіны. Нездарма наймаў чалавека, ехалі. На барознах трактар падкідвала так, што Залога даставаў галавою верхнюю абшыўку кабіны, баяўся разбіць плафон.

Пятро спрытна аб’ехаў стажок і спыніў трактар — прычэп апынуўся акурат насупраць стажка. Прафесіянал, нічога не скажаш. Другі тузаецца, тузаецца, яшчэ і стажок разваліць, тады скубі тое сена, не бярэцца на вілкі.

Залога, пакуль Пятро ляскаў нечым у кабіне, узгробся на прычэп, скінуў рубель, вілкі і вяроўку. Злезшы, узяў адны вілкі, другія ўдзяўбнуў у зямлю крыху воддаль, там жа кінуў і вяроўку. Стажок і сапраўды быў пласкаваты, як ляпёха. Залога, ускінуўшы высока ўгару вілкі, лёгка, як у ваду, усадзіў іх у стажок. Напяўшыся, сарваў вяршок і кінуў яго ў прычэп.

Сена добра, пластамі, бралася на вілкі — адна любата яго грузіць. Пятро поркаўся ўжо каля трактара, тузаў шлангі гідраўлікі. Залога не-не дый паглядаў на яго. Не цяжка грузіць, але не парваўся б і Пятро, калі б ускінуў пару якіх ахапкаў. Па краі сена абмылася дажджом, белаватае, а ўсярэдзіне зялёненькае, пахучае, як чай, адным словам — ядкое, як у іх кажуць.

Паўстажка адабраў Залога і адчуў, што аслабелі рукі — не жалезны, аказваецца, ён, ды і гады не тыя. Зняў пінжак, кінуў на зямлю каля вяроўкі. На плячах кашуля да цела прыліпла — упарыўся.

Пятро адышоў ад трактара, сеў на пень. Відаць, не ведае чалавек, да чаго рукі прычаліць, чым заняцца.

Не ўцярпеў Залога, не то жартам, не то ўсур’ёз сказаў Пятру:

— Вазьмі-ка, Пеця, вілкі.

— Ану іх к бесу! — адказаў той з надрывам у голасе, бо ўжо сам нямала перадумаў за гэты час, падсабляць чалавеку ці не, і ўсё-такі намерыўся не падсабляць і цяпер адным махам, як вострай сякераю, хацеў адсекчы ўсякія спробы ўпрасіць яго. Але Залога не збіраўся яго ўпрошваць — не ўмеў, не той быў натуры. Прывык цягнуць сам, браць на сябе.

— Ну глядзі, як сабе хочаш...— сказаў спакойна, каб і намёку не было на крыўду. Такое слова, як «крыўда» яму было не зразумелае.

— Усім не нападсабляешся,— апраўдваўся Пятро. Устаў, адламаў гнуткі асінавы атожылак, сашмаргнуў лісце і засцёбаў ім па халяве бота.— На тым тыдні Чачорцы дровы прывозіў дык грузіў... во рука баліць, сагнуць не магу.

Залога нічога не адказаў, адно картуз з галавы сарваў, гарэзна шпурнуў яго высока ў паветры, мяркуючы, што ён (бы ў фокусніка), завісне на вілачніку; але картуз толькі брыльком ударыў па вілачніку і чмякнуўся ў траву, шэра гарбаціўся там, быццам вожык. Валасы ў Залогі прыліплі да лба, але неўзабаве, падсушаныя сонцам, матляліся ўжо ад лёгкага ветрыку. Сена шуршэла, разлівалася ў паветры апойным водарам мяты і чабору.

«Не дурні былі старыя людзі, калі заварвалі і пілі ўсякія зёлкі... маці мая»,— падумаў Залога з нутраною радасцю, што ўкасіў добрага сянца.

Калі браў на вілкі апошні, самы ніжні пласт, з-пад яго вышмыгнула вялікая бурая мышка, пашылася, як вуж, па траве. Пятро ўбачыў яе і пагнаўся за ёю, б’ючы па зямлі асінавым дубчыкам. Нарэшце лучыў па мышцы — яна запішчала, і піск яе шкадобаю адазваўся ў Залогавай душы.

Калі Пятро вярнуўся, зашпільваючы на штанах папругу, Залога падграбаў ужо вакол прычэпа сяніны, браў у жмут і засоўваў за борт. Пятро падняў рубель і ззаду ўссунуў яго на прычэп.

— Не так і многа сена, без рубля абышліся б,— сказаў ён тонам знаўца,— вяроўкаю поперак перахвацілі б разы тры...

— Табе відней,— не стаў пярэчыць, згадзіўся Залога. Ці ад таго, што прытаміўся, ці што работу скончыў, яго агарнуў сум. Дзіўна, неяк адразу апала ўсё ўсяродку, счарсцвела. Не радавала і прыгожасць асветленага мяккім сонцам ранішняга лесу — бялюткія кроплі расы на зубчыках лісця, бліскучае зялёнае палатно папаратніку, духмяны водар жывіцы, у які ледзь-ледзь — толькі на чуйны нюх — дамешваўся пах забурэлых каля пнёў суніц, жоўтыя мятлушкі, якіх невядома адкуль наляцела на паляну столькі, што ажно мільгацела ў вачах,— дык вось, нішто не радавала Залогу, нічога ўжо не прымала душа, быццам у ёй не было ніколі месца ўсяму гэтаму. А было ж, ведаў ён — было, і было б сёння, калі б не гэтая Пятрова навіна пра помнік. Ну, так, канечне... А чаго яшчэ? Ах, можа, і радыяцыя? Але яна трывожыла пакуль зрэдку і нядоўга. Сена ўхапіў, дзякуй богу, дажджу не прадбачыцца, укіне ў сянніцу сухенькае.

Залога, з крэктам сагнуўшыся, узяў вяроўку, развязаў — асталася ў кальцы, як аркан; падлез пад прычэп спераду і прывязаў канец за прыбіты на днішчы крук. Пятро тым часам заматаў вяроўку на камель рубля, і Залога, перайшоўшы на другі бок, накінуў вяроўку на другі крук; устаў і, ухапіўшыся дзвюма рукамі за вяроўку, шмаргануў яе ўніз, а Пятро пацягнуў на сябе, каб не сарвалася з крука. Рубель уціснуўся ў сена — паніжэла спераду. Потым прапусцілі вяроўку пад днішчам і такую аперацыю правялі ззаду прычэпа.

— А ў цябе, Данілавіч, жывічка яшчэ ёсць! — падахвоціў Залогу Пятро, калі той вылез з-пад прычэпа,— на галаве і на плячах у яго густа наліпла сянная пацяруха, за сівыя валасы на скроні зачапілася тонкая былінка, матлялася. Залога прамаўчаў, не да жартаў было, дый Пятро сказаў гэта не ад весялосці, а каб апраўдаць сябе. Усё-ткі, мабыць, тачыў душу чарвячок — не прычыніўся, не падсобіў чалавеку грузіць.

У кабіне сядзелі моўчкі. Пятро, мабыць, прымеркаваў, што Залога пакрыўдзіўся, а на самай справе Залога перажываў за помнік, толькі пра яго і думаў. І чымся бліжэй яны пад’язджалі да шашы, тым большы неспакой агортваў Залогу, нейкая хваравітая боязь глянуць на помнік ледзь не трэсла яго. Ён сядзеў разгублены і нацяты. У нейкае імгненне яму здавалася, што помніка ўжо няма, на яго месцы свежая шэрая пляма, пагурак, як ад магілкі. Ехаў бы гэты Клімаўскі другой дарогаю! Кружна, затое і на Майдане не рызыкаваў бы.

Але — помнік стаяў. Сонца, прабіваючыся скрозь густую вяршаліну сасны, цьмянымі водбліскамі гуляла па ім. З начы ён быў сыры, нейкі ацяжэлы і маркотны.

Трактар тузануўся, скалануў Залогу і як бы абудзіў яго. Ён кашлянуў — у горле пяршыла.

— Што, дзядзька, зноў раскіс? Усё пра помнік свой думаеш? — падобна, Пятро разумеў, што турбуе, гняце Залогу.— Не перажывай, новы паставяць...

«Новы няхай ставяць,— падумаў Залога,— але і гэты навошта разбураць...»

На пясчанай дарозе за трактарам аставаўся чорны, стракаты след — адліпала гразь, што набралася на колы, калі пераязджалі Майдан. Зялёненькія, абмытыя з начы расою, стаялі маладыя сасонкі з сінява-матавай ігліцаю. Белымі, як марля, лапікамі на іх наклеілася павуціна, там-сям на галінах, што вольнічалі над дарогаю, віселі сяніны.

Каля двара Залога скамандаваў, куды пад’язджаць. Вылез з кабіны і стаў наводдалі. Прычэп здрыгануўся, пачаў спераду падымацца.

Выйшла з хаты Маруся, прыхінулася плячом да частаколу. Твар у яе белы, з прыкметнымі ліловымі жылкамі, даўгаваты нос дзюбачкаю ледзь не дастае верхнюю губу. Маруся паглядвала то на мужа, то на кабіну.

Лёгенька газуючы, Пятро скрануў з месца трактар, і сена папаўзло з прычэпа, шухнула — і вялізнаю буханкаю асела на зямлю. Калі б заплюшчыў вочы, магло б здацца, што ты на лузе — так запахла...

Белая, бы рука, утулка падпірала прычэп. Яна пачала меншаць, карацець, і прычэп займаў сваё звычайнае становішча. Вылез з кабіны Пятро, ляпаў на грудзях па куртачцы, быццам атрэпваўся ад пылу.

Залога, сустрэўшы жончын позірк, кіўнуў на Пятра. Маруся зразумела гэты мужаў намёк. Хуценька падышла да Пятра і дала яму пяцёрку. Ён узяў, засунуў у нагрудную кішэню і заплікнуў борцік.

— Можа, у хату зайдзеш? — няўпэўнена запрасіла Маруся, хоць і ведала, што Пятро Клімаўскі ад пачосткі адмаўляецца. Але ж і пакрыўдзіцца можа, што мала заплацілі: неяк дужа спакойна, як курэц папяросу, узяў ён грошы.

— А не трэба! — адрэзаў Пятро, быццам яму абрыдлі ўсякія такія запросіны. Шырокімі крокамі падышоў да трактара, лёгка скочыў у кабіну, быццам яго спружына падкінула, і, развярнуўшыся, пакаціў у напрамку фермы.

— Чорт ім уладзіць,— прабурчаў сабе пад нос Залога.— Абрыдзелі гэтыя трактарысты-матарысты... Гаспадары!

Ён акуратна скруціў вяроўку, зачапіў яе пятлёю за частаколіну.

— Куды будзем складаць? — спытаў у жонкі.

— У сянніцу. Я старое з дна адабрала... з ношкі дзве было, ускінула на вышкі.

— Ці ёсць што папіць? — Адчуў, у горле перасохла, ажно балюча глытаць.

— Бярозавіку слоік дастала з пограба... ледзь не забілася, абшаснулася з лёсак.

— Трэба табе.. Сам бы злазіў.

Залога любіў бярозавік, і Маруся хацела яму ўладзіць. Яны кожную вясну ставілі бярозавік, у Шарыпчынай Грыве. Далекавата. Але пі шмат ім трэба таго бярозавіку? Вёдраў дзесяць якіх. Памаленьку наносяць у бочку. Усыплюць туды падсмажанага на патэльні аўса, скарынак хлеба накідаюць. А як закісне бярозавік, пераліваюць яго ў трохлітровыя слоікі — даўжэй стаіць, лічы, цэлае лета. Рэзкі, халодненькі. Вып’еш — і амалодзішся гадоў на пяць. Што застаецца ў старасці — адно суцяшаць сябе?

Залога цяжкаю хадою пасунуўся ў сенцы. Там на лаўцы стаяў вільготны слоік з бярозавікам. Ён узяў слоік і, баючыся, каб не выкаўзнуўся з рук, стаў піць набгом, аддзімаючы белыя крупінкі бросні. Цурочак праліўся яму на грудзі. Аддыхаўшыся, Залога павесялеў: «От, брат, напугаўся!»

Маруся на вуліцы з некім гаманіла. Прыйшла Чачорка. У руках яна трымала вілкі з крывым доўгім вілачнікам.

— Ці прымеш, Данілавіч, у падзёншчыкі? — заўсміхалася Чачорка яму. Яна невысокая, паўнаватая, але твар маршчыністы, сухі, як спечаны. Між парэпаных вуснаў жаўцізною свецяць шчарбатыя зубы, і такі рот больш за ўсё старыць Чачорку. Сапраўднае яе прозвішча Чачора, але за пранырлівасць атрымала мянушку — Чачорка.

— Падсоб, падсоб,— лагодна сказаў Залога, не першы раз прымаючы дапамогу ад суседкі.

— Ну ў Марусі ж, жаліцца, ногі баляць...

— Я палезу таптаць,— сказала Маруся: не магла ўявіць, што сена ўпарадкуюць без яе.

Гледзячы, як Чачорка ёмка падчэплівала вілкамі сена, брала на плячо і несла амаль не згінаючыся, Залога дзівіўся: «Якая яна працавітая, гэта выпетраная маленькая жанчынка!.. Глянеш — здаецца, вецер садзьме, а па сіле не кожны мужчына справіцца з ёй».

У сянніцы, мабыць, было душна і пыльна, бо Маруся раз за разам гучна чхала: «Аа-а... эсь! А-а... эсь!»

Чачорка пасмейвалася сама сабе.

Набегла курэй, грэбліся каля сена, шукалі абцярушанае насенне, жучкоў і кузурак. Чорны з агністым хвастом певень плахтаў, знайшоўшы спажыву,— падбягала кура, і ён чарціў вакол яе пруткім рыфленым крылом. Курэй на гарод не пускалі, і тут, на пахучай сянной трасянцы, ім была вольніца. Яны таўкліся пад нагамі, і Залога замахваўся на іх вілачнікам. Яны адскоквалі, узмахам крылаў паднімаючы пацяруху.

— Глядзі, каб хмара вунь не зашчучыла,— сказала Чачорка і кіўнула на неба — за гароды.

— Цяпер няхай...— усміхнуўся, але без радасці ў голасе сказаў Залога.— Сена ўкрылі. Табе дзякуй, што падсобіла...

— Неблагая я суседка, Данілавіч, праўда? — прыкрыла далонню шчарбаты рот Чачорка, радая, што Залога ацаніў яе старанне.

— Лепшай і не знойдзеш! — падахвоціў яшчэ больш Чачорку Залога. Умеў ён гэта рабіць і ведаў, што трэба чалавеку за яго ласку гаварыць добрае слова.— У мяне захавалася калінавая настоечка... Такой суседцы не грэх і наліць.

— Не трэба мне, Данілавіч.— Чачорка засяроджана падграбала граблямі рэшткі сена — на зямлі аставаліся роўныя палоскі, якія куры тут жа забэрсвалі.

— Я думаю пасля абеду ў раён пад’ехаць, дык...

— Ну мы ж тут блізка, суседзі, нідзе не дзенемся,— сказаў Залога, намякаючы Чачорцы, што на адплату ён не забудзе, калі-небудзь і ёй падсобіць.— А што ты ў горад? — Лезці з роспытамі да людзей Залога звычайна не любіў, але ён тонка адчуваў, калі чалавеку якраз прыемна будзе выспавядацца, нечым пахваліцца.

— Ціплят паеду купляць, інкубатарных...

— І ты гаспадарку заводзіш?

— Ай, Данілавіч, жыць жа трэба... Во Люся мая кажа, хлопца знайшла, можа, замуж пойдзе... А так бы...

Прызнацца, Залога і сам няраз лавіў сябе на думцы, што ў яго менш і менш жадання на тузаніну з гэтай гаспадаркаю. Ні сена, ні камбікорму. І карову, і свіней, і курэй — усіх трэба хлебам карміць. Хоць каравул крычы — шкада кідаць буханку хлеба ў чорны, завэдзганы чыгун. Быццам што жывое на пагібель у пельку кідаеш. І так кожны раз... Праз сілу, пакуты, заплюшчваючы вочы, але кідаеш... А што рабіць? Кінуць-рынуць усё ды падацца ў горад, можа, у Магілёў да Юркі? Месца хопіць, трохпакаёвая кватэра ў яго... Што гэта такое стала? Раней жа прывозілі ў краму муку — і прастамолку, і белую... Белую на бліны, а прастамолку — свінням, карове ў пойла падсыпалі. Няўжо выгадна стала буханкі жыўнасці скормліваць? Дзе які дурань сядзіць, што дазваляе такую нягегласць?

Пакуль сена насіў ды з Чачоркаю перакідваўся словамі, Залога забыўся на помнік. А ў хату зайшоў — і завіхурылі думкі... Як жа гэта так, ні з кім не параіўшыся, не спытаўшы ні ў кога — узяць і шах-мах? Колькі ўжо такімі бойкамі, дурнымі замахамі дроў наламалі на яго вяку? Абразуміцца калі-небудзь люд ці будзе ўвесь час шарахацца з боку ў бок? Можа, плёткі, лухта ўсё гэта, што Пятро Клімаўскі сказаў? Можа, разыграць яго, старога, захацеў?

— Кажуць, помнік наш зносіць будуць,— сумным голасам сказаў ён жонцы.

— Я не чула.

— Клімаўскі во сказаў...

— А што ён, еты помнік?

— Ды чорт іх ведае каму ён замінае! — выдыхнуў Залога, адчуваючы, што грудзі распірае злосць.

— Нехта ж во дадумаўся...— ціхім голасам сказала Маруся.

— Каўзануся я да Вілюхіна, можа, ён што ведае.— Залога траціў цярплівасць.

— Сядзі ты ўжо! — асадзіла яго Маруся.— Лэхаеш па дварах. Хіба паможаш?

— Ну ведаць жа трэба!