Замах

VII

Пятро адчуў, што ззяблі плечы, быццам пад кашулю засунулі тоненькую льдзінку. Здавалася, устане ён з услончыка і пачуе, як затрашчыць, пачне калоцца і звінець лёд. Халера... Ён доўга сядзеў, баючыся ісці ў хату, мудраваў, як выкруціцца, што рабіць... Зваліўся ж на галаву гэты клопат з помнікам. Дурня знайшлі! Вечна яму не шанцуе. Людзям чорт дзяцей калыша, а тут... Мымко замымкаў-запымкаў. Вадзімка жарцікі падпускаў, а глядзеў на яго, Пятра, як на дзіця гарэзнае.

Па спіне пабеглі мурашкі, бо здалося, што ён заціснуты між дзвюма бетоннымі сценамі і застаецца ісці толькі наперад, па вузенькім, бы траншэя, калідорчыку. Ён баяўся цеснаты, у якой яшчэ ніколі не бываў, але якую не раз уяўляў.

Ён ссунуўся з услончыка, паварушыў плячамі, выгінаючы іх ззаду так, каб дакрануліся лапаткі. Кроў не хацела грэць яго — здавалася, што і яна халодная, як у рыбы, і пульсуе па халодных, як шкляныя трубкі, жылах. Дзіўнае было адчуванне, як і думкі дзіўныя, і ён спалохаўся, што можа здурнець.

Раптам пачуў лёгкі гуд, і па белай шыфернай страсе хлява слізганула святло, на краі абарвалася, акурат адрэзаная шкліна ўпала ў цемру на зямлю.

Міма двара па вуліцы праехаў на сваім «гарбылі» Язэп Касіла. «Гарбылём» называлі стары «Масквіч» — з чырвоным выгнутым, падобным на горб, кузавам. Калі глядзець здалёку, здаецца — паўзе божая кароўка. Такі нягеглы выгляд «Масквіча» яшчэ больш распальваў у Пятра жаданне займець зграбную, лёгкую, бы дзікая каза, машыну, якою ён лічыў «Жыгулі» — такія, як у Грыня.

І цяпер, убачыўшы Касілу, Пятро перш і падумаў пра сваю блізкую ўжо мэту — «Жыгулі»,— але ў сэрца не прыліла, як заўсёды раней, асалода, і не ў радасці яно забілася, а ў нейкім трывожным прадчуванні. Заўтра Касілам гнаць кароў, і Язэп, мабыць, паехаў, каб дапамагчы сястры Нінцы адпасвіць. Ён жыў у райцэнтры, памяняў некалькі работ, так ці інакш звязаных з тэхнікай, і на пенсію пайшоў з «Сельгасхіміі», дзе тры апошнія гады запраўляў ядахімікатамі цыстэрны. Стары Касіла мінулай зімою памёр, а Касіліха яшчэ перад вайною, у хаце засталася дачка Нінка — адна, бо яе адзіны сын, ужо дарослы, сямейны, якога яна прыжыла, казалі, ад дырэктара лясгаса якраз у той час, калі Язэп працаваў там столярам, жыў у Мінску, тады-сяды наязджаў падсобіць маці. Цяпер нібыта завербаваўся на два гады на Поўнач.

І ў Язэпа сям’я не склалася. Ажаніўшыся з інтэлігентнай, прыгожай жанчынай, выкладчыцай музычнай школы, і пражыўшы з ёю каля дзесяці гадоў, у рэшце рэшт развёўся. Дачка засталася пры маці. Язэп, нягледзячы на ўзрост і падарванае сібірскімі маразамі здароўе, запіваў, асабліва калі выйшаў на пенсію. Не грэбаваў нічым, піў адэкалон, настойкі, экстракты, абы пахла спіртам.

Пятровы думкі, як мурашы сваю ахвяру, аплялі Язэпа, і тое трывожнае прадчуванне ў сэрцы пачало праясняцца: Язэп Касіла — гэта апошні шанец. Калі не ён, то ўжо ніхто. Пятра ахапіла трасучка: і ад таго, што целу было холадна, і ад таго, што выйсце адкрылася нечакана і ў той момант, калі душа, уся істота былі сціснуты цяжарам, здавалася, нязноснага адчаю, які ахапіў яго, разгубленага, на адзіноце.

Ён пайшоў у хату, але заснуць не мог, ужо не ад трывогі, што зводзіла, спапяляла душу, а ад навязлівага імкнення думак у заўтрашні дзень, калі ён пойдзе на размову да Язэпа. Колькі разоў за ноч думкі кінжальным выпадам успорвалі яго затуманеную свядомасць, выкідвалі з ложка, але халодны, прыкры страх астуджваў яго перад самымі дзвярыма: «Не, лепш заўтра, раненька...» Але і гэты парыў, і рашэнне схадзіць заўтра ранічкаю, былі аднолькава бязглуздыя, выкрасаныя запалёнымі ад бессані і перажыванняў мазгамі.

Ледзь перакачаўся ноч. Устаў на золаку, сядзеў, як статуй, на ложку, тупа глядзеў у падлогу. «Халера, ну і заклініла!..— скрыпеў ён зубамі. Чамусьці пра ход назад не думаў, быццам ніякіх варыянтаў там не было, а ўсё, што дапаможа яму вышкрабціся, толькі наперадзе.— Калі б не гэта эвакуацыя, можа б, і ўдалося пераперці Лашкова, а так...»

Кружылася, цягнула ўніз галава, перасохла ў роце — было млява.

Кукарэкнуў не свой, а суседскі певень — густы бас. Што, свой не хоча будзіць гаспадара? Разумны певень...

Пятро пайшоў у кладоўку. Там у шкапчыку стаялі гарлачы з малаком. Пахітаў іх — выбраў той, дзе малако скісла. Памяшаў вялікай лыжкаю і выпіў ледзь не паўгарлача сыраквашы. І адно тады спалохаўся, што малако заражанае — у раёнцы пісалі, раілі не піць.

Праяснялася ў галаве, але на душы не палягчэла, і ён на вялых нагах, няцвёрдаю паходкаю выйшаў з хаты.

На сцежцы ўпрыцемку белаю ніткаю свяціўся след ад веласіпеда. Мабыць, паехаў на ферму конюх, Пімен Кунцэвіч. На небе над лесам квола і толькі на імгненне ўспыхвалі зарніцы, быццам там нехта асцярожна прыкурваў, хаваючы ў далоні запалку. «Няўжо зноў пальюць дажджы?» — з жахам падумаў Пятро, але паспрабаваў сябе супакоіць — не хацелася замаркочаным з’яўляцца перад Язэпам.

У Касілаў акно ў прыдзелку свяцілася, і гэтая пляміна святла ў цішы, халаднаватай ранішняй прыцьмеласці неяк па-асабліваму ўзрадавала Пятра. Не могучы саўладаць з сэрцам, якое грукатала ў грудзях, ён ступіў у хату, прыцінаючы страх: «Нешта матор барахліць...»

Ягонаму прыходу здзівіліся — і Нінка, нізенькая, худая, бы трэска, з хваравіта-белым тварам кабета, і Язэп, такі ж высокі, худы, толькі з цёмным, учарнелым тварам, правую шчаку якога перасякаў глыбокі шрам. Язэп сядзеў за сталом, на якім стаялі дзве цёмныя пустыя бутэлькі. Нінка, стоячы, наразала на драўляным кружку сала.

— Добрай раніцы ў хату! — павітаўся Пятро.

— Здароў, кораш! — бадзёра адказаў Язэп, але голас у яго сарваўся — быў хрыпаты.— Куды затарабаніць? — так растлумачыў ён ранні Пятроў прыход.

— Не... Ета ж ён, мусіць, хоча радоўку перапрасіць... дзяцей жа трэба вывозіць,— прашамкала шчарбатым ротам Нінка.

— Чуў я, чуў,— падняў галаву Язэп.— У раёне пра гэта два дні гундосяць.

— Усё правільна, людзі, але не таму я, Нінка, прыйшоў,— нейкім дужа сур’ёзным, нават з трагічнымі ноткамі голасам сказаў Пятро.

— А што ж тады?

— Ёсць дзела,— сказаў важка, але ціха, і глянуў на Язэпа.

— Такое важнае, што сярэдначы забурыў! — пажартаваў Язэп, хоць, відаць, у яго і было змрочна на душы пасля ўчарашняй выпіўкі, сведчаннем якой былі дзве пустыя бутэлькі на стале.

— Пайшлі пашэпчамся,— кіўнуў Клімаўскі на дзверы, запрашаючы Язэпа на двор.

— Што ўжо вы! Я сама выйду...

— Ты давай чалавеку яешню смаж,— сказаў Пятро, наўмысна з такім разлікам, каб палесціць Язэпу ўжо цяпер.

Яны выйшлі на двор, і з высокага ганка Пятро ўбачыў, што неба на ўсходзе за алешнікам — дзе звычайна святлела — было цёмнае.

— Можа не пашанцаваць табе сёння — паказвае на дождж... бліскае,— сказаў ён.

— Дык давай і праўда мен устроім, га? — засмяяўся Язэп.— Ты нашу радоўку, мы — вашу.

— Не да кароў мне! — Пятро з адчаем плюнуў.

— А што такое, Пеця? — Язэп узяў Пятра за локаць і з цікаўнасцю глянуў у вочы.

— Дудкі здагадаешся! — Пятро куражыўся, падстрайваўся пад Язэпа, выстаўляў сябе гэтакім несусветным зухам.

— Нешта смажанае кораш прыдумаў,— крутнуў галавою Язэп.

— Не я прыдумаў, іншыя прыдумалі, а на мяне ўзвалілі,— сказаў Пятро з адчаем і крыўдаю ў голасе.

— Ну ты ж у нас начальнік, прызваны аддувацца за ўсіх,— з доляю жарту, але не дзеля смешачак сказаў Язэп.

— За ўсіх вас, але не за начальства,— сказаў зласліва Пятро, ды Язэп яго не зразумеў.

Нейкі час — пакуль Язэп закурваў — маўчалі.

— Дык што ў цябе, Пеця? — спытаў ён, зрабіўшы зацяжку.

— Я і кажу, сітуёвіна не дай бог!

— Цяжэй, чым у мяне, не будзе,— сказаў Язэп і з крыўдаю за сябе, і з жаданнем падбадзёрыць Пятра.

— У цябе ўжо прайшло, быллём парасло...

— А не, карашок, кожны жук і жаба стараецца ў вочы пырнуць!..— У Язэпавым голасе ўжо была не крыўда, а злосць. Ён так рэзка апусціў руку, што з папяросы выбілася іскрынка, упала на зямлю.

— І мне во... Трэба помнік убраць.

— Які? Што каля шашы?

— Ён самы.

— Нешта апошнім часам яго кінулі на праізвол судзьбы, не глядзяць... езджу міма — бачу.— Язэпа Пятрова вестка мала ўстрывожыла, бо ён і блізка не здагадваўся, дзеля чаго той загаварыў пра помнік.

— А хто глядзець павінен? Мы і павінны! — Пятро ўзяў і на сябе віну наўмысна, каб Язэпу лягчэй было згадзіцца, выручаючы іменна яго, а не некага.

— Неяк жа дзеці раней... шэфствавалі.

— А цяпер дзяцей колькі... Дый тых во будуць вывозіць. Прыедуць камісіі ўсякія, чужыя людзі, а помнік наш бедны.

— Ты ж улада, гаспадзін начальнік, ты і прымусь прыбраць,— падкалоў Язэп.

— Не прыбіраць, а, я ж сказаў, убраць трэба,— сказаў Пятро, надаючы голасу рашучасці, каб не выклікаць у Язэпа сумненняў.— Хацеў бы я цябе прасіць, Язэп...

— А не-е, карашок! Дудкі, Мар’я Іванна, як кажуць...— Язэп заўхмыляўся, рухі яго сталі больш рэзкія і нервовыя.

— А што табе? Не бесплатна ж...

— Колькі адвалілі?

— Паўсотні пакуль... Можна і больш...— затараторыў Пятро, думаючы: раз Язэп зацікавіўся грашыма, то і згоду дасць.— Цэгла дармавая...

— На чорта мне твая цэгла! Грабніца мне не трэба — я не фараон.

— Я забяру на гараж, а табе пляшку пастаўлю.

— Ты ўжо думаеш, што Язэп Касіла прапашчы фрукт? — раптам захрыпеў Язэп.— Чалавек ляпіў, а я разбураць буду?

Пятро адчуў, што Язэп пакрыўдзіўся. Нават ударыць можа. Яго ўпрошваць не трэба — і ў вайну, і пасля ў такіх пераплётах быў, што доўга не думаў.

— Я цябе як чалавека прашу, а ты...— размяклым голасам сказаў Пятро.

— Не-е, гаспадзін начальнік, ты мяне за чалавека не лічыш, калі прыйшоў з такім тухлым дзелам... Я цябе, хлюпік, за такое і падрэзаць магу.

— Ну, канчай ты, канчай, Язэп!..— Пятро не вельмі ўжо і баяўся Язэпа з голымі рукамі, але і крыку, валтузні не хацелася.— Не сам, дык, можа, каго параіш, хто б... На прымеце, можа, хто ёсць...— Пятро адчуваў, як выслізгвае апошняя надзея.

— А хто на гэтае тухлае дзела пойдзе? У цябе што, кораш, зрух па фазе?

Халера, дзіўна неяк закручваецца: людзям адразу ўсё зразумела, як двойчы два, а ён на нешта яшчэ спадзяецца, шукае пралому ў сцяне людской нязгоды. Няўжо ён і праўда такі дурны і не бачыць тое, на што ў людзей адкрыты вочы і душа? Ну так, ну канечне, гэта ўсё няпроста і нялёгка, але каб так адмахвацца... Не чакаў такога і ўсё яшчэ знаходзіўся ў недаўменні Пятро. Ну, няхай гэты Залога, тут, як той казаў, усё ясна, чалавек помнік, калекуючы, ляпіў, насіўся з ім, як ляльку песціў.

Ледзяны жах ахапіў Пятра. Хоць наперадзе быў дзень, яму здавалася, што — беспрасветная цемра, у якой, колькі не ідзі, няма канца, як і ў тым вузкім калідоры з бетонных сцен, што ўявіўся яму ўчора ўвечары.

— Ну я прашу цябе, Язэпка, выручы! — агаломшаны, апанаваны адчаем, наважыў не саступаць Пятро, і ў голасе была такая мальба, што здавалася, ён зараз упадзе перад Язэпам на калені. У яго зводзіла сутаргаю губы, яму было цяжка вымаўляць словы.

— Яшчэ слова пікні, і я цябе падрэжу, яй-богу, падрэжу! — раўнуў хрыпатым горлам Язэп, і Пятро ажно адступіў на крок, баючыся, каб не дастаў яго моцны кашчавы Язэпаў кулак.

Ціха, як здань, выплыла на ганак Нінка, у цемры і ў цёмнай сукенцы яна здавалася зусім маленькай, як кошка.

— Ета вы так шэпчацеся? — спытала яна.— Не трэба і крычаць пад акно — усіх гаспадынь разбудзіце... Што ты, Язэпка, раскрычаўся?

— Згінь у хату, а то зараз сяду ў машыну і ўкачу к ядронай матушкі! — злосна кінуў ёй Язэп.

Нінка гэтак жа нячутна, як і выйшла, схавалася ў цемнаце сенцаў.

— Я ж не хацеў цябе крыўдзіць,— пачаў апраўдвацца Пятро вінаватым голасам.

Язэп расхадзіўся і не мог супакоіцца.

— Запомні: Язэп Касіла не хлюпік! Усёк? Дарэмна пыл ганяеш, гаспадзін начальнік!

Прайшла мінута, другая ў пакутлівым маўчанні. Было чуваць, як дыхае Язэп, хрыпіць у яго ў грудзях.

— Дайце мне спакойна дажыць да смерці! — раптам засіпеў Язэпаў голас і пасля задрыжаў.— Я за сваё расплаціўся! Дзесяць гадоў на Калыме адцягнуў дзень у дзень...

— Ды пры чым тут гэта? — Пятро ведаў усё пра Касілу, пра яго зламаны лёс і не хацеў зноў вяртацца да гаворанага-перагаворанага.

— Як жа — пры чым? Ты ж ішоў, думаў, што Язэп Касіла паліцаем быў, дык на любое тухлае дзела пойдзе... Ага, трымай кішэню шырэй! Ану валі адсюль! — Язэп спружыўся.

— Язэпка! — пачуўся з цемнаты Нінчын голас.— Яешня гатова...

— Ідзі снедай,— сказаў Пятро, як бы даючы Язэпу дазвол на яду і так, каб паказаць, што ён не затрымаў на сэрцы крыўды, абы толькі Язэп на яго не пакрыўдзіўся: маўляў, ну што ж, пагаварылі і не зразумелі адзін аднаго.

— Пайду хаваць,— сказаў Язэп ціхім голасам, а можа, проста сарваў яго і гучней сказаць не мог.

Пятро ішоў па вуліцы, і на яго крокі ў дварах адзываліся сабакі. Каля двара на лавачцы сядзела Чачорчына Зінка: мабыць, чакала даярак ісці на ферму.

— Што, можа, Пецька, ты кароў сёння пагоніш? — спытала яна.

— Не,— не паварочваючы галавы, адказаў ён.

— Ну тады, мусіць, да дзевак бегаў! — засмяялася Зінка.— Насты нямаш...

«Нешта Касілы позна выганяюць...» — пачуў, ужо адышоўшы. Гэтаму баб’ю ніяк не ўладзіш, падумаў ён з раздражненнем, быццам яго была сёння радоўка,— на мінуту пазней выгнаў: «У абед папёр кароў»,— на мінуту раней: «Сярод ночы ўспароў». Ён стараўся думаць абы пра што, толькі не пра помнік. У яго шумела ў галаве, нешта пазвоньвала, бы вітамінка ў бутэлечцы. Было жаданне бухнуцца, не раздзяваючыся, на ложак, праваліцца ў мёртвы сон і так праспаць цэлую вечнасць. А тады прачнуцца і ўбачыць, што ўсё добра, ніякіх праблем няма, жыццё радаснае і бесклапотнае, дзеці вялікія — дочкі маюць мужоў, а сын — жонку.

Але ў хату не пайшоў, стаяў на вуліцы — чакаў, калі выганяць кароў. І як толькі ў тым канцы вёскі пачулася: «Эй, ганіце кароў!» (крычала пісклява-прарэзліва Нінка), ён пайшоў адчыняць хлеў. Карова ляжала — хрыбціна, выпертыя бакі і рагатая галава. Павярнула да яго мызу, шумна пацягнула ў сябе паветра.

— Ану ўставай! Пайшла напале! — стрымана, але крыкам загадаў ён карове. Яна не ўставала. Тады ён махнуў рукою — і яна падхапілася, спачатку на заднія ногі, потым на адну пярэднюю, паставіла другую. Згарбацілася, загнуўшы над крыжам хвост, і калі ён махнуў яшчэ раз рукою, выйшла з хлява. Ён, пляскаючы далонню па баку, хуценька пагнаў яе з двара, баючыся, што яна налёпае.

Чарада была ўжо блізка, і ён, пакінуўшы карову на вуліцы, пайшоў у хату.

Дзіўна, не спаў, але не пачуў, як прагналі міма хаты кароў, і, успомніўшы пра іх, тузануўся, падумаўшы, што не выгнаў каровы. Заскрыпеў зубамі: «Амбец! Здалі нервы...» Яму стала тужліва і непрытульна, як ніколі, і некаму было яго пашкадаваць, не было Насцінага пляча, каб прытуліцца... Ён успомніў пра сваю бярданку-крывуліну. Можа, узяць з шафы ды ўставіць рулю ў падбародак? Спалохаўся, так падумаўшы. Ён не хацеў згаджацца, што жыццё ў яго невыноснае, пакутлівае. Не і не! Іншыя былі б на сёмым небе ад такога жыцця.

І ён зразумеў, што нешта трэба яму з сабою рабіць, браць у рукі, цвяроза глядзець на рэчы, на людзей. Час не такі, каб нюні распускаць. Не мардаваць сябе трэба, а дзейнічаць — цвёрда, разважліва, ісці, раіцца з Лашковым. Людзям цяпер не да помніка, не ім яны заклапочаны, жыццё ратаваць трэба...

Трохі супакоіўшы сябе, ён заснуў на гадзіну, але сон быў глыбокі і здаровы, як у маладыя гады, як у мінулую ноч, калі ён вярнуўся з пасяджэння сельсавета.