Замах

XI

Гэта была — эвакуацыя, забытае ад вайны слова. У яго не верылася, думалася, што нейкі спектакль разыгрываецца. Нічога ж не пагражала і не чакалася ні рову самалётаў, ні выцця снарадаў, ні прыходу чужынцаў.

Прыехаў аўтобус — звычайны, якія бегаюць штодзень па шашы; стаяў пасярод вёскі — на «пятачку». Каля яго камандавала бойкая чарнявая маладзіца з высокаю куксаю на галаве і з вучнёўскім сшыткам у руках.

Жанчыны вялі дзяцей, неслі ў руках клункі, чамаданы, сумкі. Нейчае дзіцё плакала. А Чачорка ў сваім двары тужліва цягнула:

Прывыкайце, чорны вочы,

Адны начава-а-аці...

Няма майго мі-і-іленькага,

Не з кім размаўля-я-яці... Эх!

Залога сядзеў на лавачцы, слухаў песню і назіраў за мітуснёю. Спачуваў дзецям, надта малым, будуць сумаваць, тужыць у новым месцы, без бацькоў. Не зразумеюць яны, колькі ні талкуй, што так трэба, што над імі навісла пагроза. Нават жа дарослы, пакуль, як кажуць, не празвініць, не думае пра тое здароўе.

Аўтобус — гэтая шчабятлівая клетка — развярнуўся і пакаціў. Услед віхурыўся густы белаваты пыл. Дзеці прыліплі да вокнаў, маці махалі рукамі, выціралі на вачах слёзы.

— Адправіла...— сказаў Залога Насці, калі яна параўнялася з ім. Яна была ў сіняй хусцінцы, і ўсе бабы былі ў хустках — аб’явілі: не хадзіць з голай галавою. Ён думаў, што яна спыніцца, як звычайна, а то і прысядзе на лавачку пагаманіць, але Насця прайшла міма, толькі і паўтарыла яго ж слова: «Адправіла». Ён збянтэжана паглядзеў ёй услед, на яе мажны стан і засаромеўся, бы хлапчук, якому дзяўчына адмовіла ў шлюбе. Невясёлая. Канечне, Пятро нацкаваў. Пасля стычкі каля помніка. Як бы мужык ні быў вінаваты, несправядлівы, вясковая кабета заўсёды стане на яго бок. І на людзях будзе заступацца за яго, крычаць, абараняючы, «сячыся» да пасінення. І толькі дома ўжо, з вока на вока, можа накінуцца на мужыка, абазваць яго, абвінаваціць ва ўсіх грахах.

Такая была яго Маруся. Такая і Насця, можа, нават яшчэ ўедлівей. Ён дакрануўся да наклеенага на шчаку пластыра і ў душы абрадаваўся, што не запынілася Насця. А можа, таму і не запынілася, што драпіна ў яго на шчацэ?

Ён выкурыў папяросу і ўстаў — нацяты, рэзкі ў рухах. Пайшоў у двор. Марусі дома не было, яна падварушвала на сядзібе сена. Уранні ён сказаў ёй, што пойдзе да помніка. Маруся ўчора на яго пакрыўдзілася, калі ён вярнуўся абадраны, і не адказвала на яго да яе словы яшчэ і сёння. Яго нават цешыла, што жонка так перажывае за яго.

Ад таза, у якім Маруся выносіць парасятам, фыркнулі вераб’і, селі на страху пуні, зашкрэбалі дзюбкамі па шыферы. Падалі Залогу сігнал, напомніўшы, што трэба рыхтаваць карове пойла.

На загнеце ў чыгуну-вядзерніку стаялі параныя буракі і бульбяное шалупінне. Узяўшы анучу, ён аблапіў чыгун і вынес яго на двор. Паставіў каля ражкі. Выліваць не стаў — расцягнуць куры.

Ён чакаў з ранак карову, таму і бавіўся, хоць яму рупіла работа. Прыпякала сонца. На акне ў сенцах біліся ў шкло авадні і дробныя, як мухі, зялёненькія сляпні. Пах кіслай капусты казытаў у носе.

Пакуль тая карова, ён знайшоў у кладоўцы масцярок — жалезную лапатачку, падобную на ліпавы ліст,— завостраны з двух канцоў малаток; у старое вядро, угнездаваўшы туды цэлафан, насыпаў цэменту. Гады тры назад, калі бетаніраваў двор, яму шухнуў у сасонніку каля шашы цэментавоз з паўтоны цэменту, дык ён і вядзецца. Дзе што падмазаць, шчарбіну ў падмурку ці ў падушцы на двары. Чачорцы даў з мяшок на пограб. Праўду кажуць, што ў гаспадарцы і кулямёт прыдасца.

Карова ўбегла ў двор задыханая, наструненая, быццам яе гналі ад шашы дубцом. Мыкнула і кінулася да ражкі. Залога выліў чыгун. Карова ўтапіла ў ражку мызу да самага дна, ажно выплюхнулася на зямлю пойла. Было відаць, як пойла асядала — карова піла вялікімі глыткамі. Конь так не п’е, конь цэдзіць скрозь зубы, як няўмелы п’е гарэлку, а карова глытае прагна.

За мінуту карова выпіла пойла; стаяла, аблізвала языком мызу і глядзела сіняватымі вачыма на гаспадара. Залога загнаў яе ў пуню, зачыніў на завалу.

Тады засунуў усё сваё пячное прычындалле ў палатняны мяшок, узяў яго на плячо. На вуліцы каля двара стыкнуўся з Чачоркаю. Твар у яе быў заклапочаны, маркотны.

— Што-та мне рабіць, Данілавіч?

— А што такое, суседка? — Залога паставіў каля ног мяшок.

— Ета варыла ціплятам яйкі, крышыла і сама жаўток з’ела, дык во пячэ пад грудзямі...— Яна са страхам у вачах глядзела на Залогу.

— Ад аднаго жаўтка наўрад... Можа, так чаго...— Хацеў дадаць: «Ад гарэлкі», але змаўчаў.

— Па радзіву ж перадавалі, каб не елі цяперашніх яек... а я ўзяла ды з’ела.

— Не перажывай. Пройдзе! — бадзёрым голасам сказаў Залога і ляпнуў Чачорку па азадку.

— Каб праверыцца...

— З’ездзі ў раён, там, кажуць, правяраюць радыяцыю на нейкім японскім апараце... Яны, гэтыя японцы, даўно сутыкнуліся з такой напасцю.

— Водзека праўдачка, трэба з’ездзіць! — ураз павесялела Чачорка.— А ты куда ета сабраўся? Не на базар жа?

— Ды не! — засмяяўся Залога.— Помнік той хачу прывесці ў парадак...

— Во, ты не зробіш, Данілавіч, дык ніхто не зробіць,— шчыра, але каб пахваліць суседа, сказала Чачорка. Залога не адказаў, падняў мяшок і пасунуўся. Чачорка ціхай, задумлівай хадою пацюшыла да свае хаты.

У сасонніку пахла жывіцаю, стракацела ў вачах ад лішайніку. Цыльгікаў дзяцел, скачучы па сасне пры дарозе, і ўсё наравіў апынуцца на той бок ствала, асцярожна выглядваў, хаваўся. Дзьмуў вецер, тапырыў у дзятла на спіне пер’е. Тоўстыя сасонкі стаялі, а тонкія сярод іх ківаліся, акурат спявалі ў хоры. Плыў уверсе роўны густы шум. Прыслухоўваючыся да яго, Залога забываўся, куды і чаго ішоў,— непрыемна было зноў апынуцца там, дзе два дні назад столькі наперажываўся. Як і з чалавекам, з якім пасварыўся, не хочацца сустракацца, міжволі псуецца настрой, калі ўбачыш яго.

Помнік стаяў быццам паранены баец, а Залога ішоў яму на падмогу.

Ён з хвіліну патаптаўся каля яго, а потым, выцягнуўшы з вядра цэлафан з цэментам і ўкінуўшы туды масцярок, скіраваў да ямы. Яна была каля Майдана. З ямы гэтай бралі раней гліну і выбралі да мяккага дробненькага пяску-сіпаку. Асцярожна, чапляючыся за кусцікі лазы і маладыя бярозкі, Залога спусціўся на дно ямы.

Яма была глыбокая, можа, метраў дзесяць, і яму стала неяк не па сабе, глядзець уверх, на сіні лапік неба было вусцішна і холадна, быццам пад ільдзінаю. Аднекуль навязалася дурная думка: а раптам адсюль, з-пад яе, гэтай ільдзіны, ён ужо не выберацца?

Ён накапаў пяску па рубчыкі, уторкнуў масцярок і пагробся ўверх. Ішоў марудна. Доўга выбіраў, куды ступіць — то на камень, то на чубок травы,— баяўся абскаўзнуцца, паехаць на спіне ці на пузе ўніз.

Высыпаўшы каля помніка пясок, схадзіў у Майдан па ваду. Ручэй — глядзіш — чорны, як дзёгаць, а вада ў вядры такая светлая, што відаць, як плаваюць у ёй чырвоныя «мікробы».

Прытаміўся.

Сеў на адколатую спайку цаглін; гледзячы задумлівым позіркам у зямлю, выкурыў папяросу. Ціха стала ў вёсцы, яна быццам вымерла без дзяцей. Які гэта жудасны сум, калі няма дзяцей, не чуваць іх шчабятання і смеху. Вераб’і шчабечуць — гэта добра, але не тое, душа не трымціць.

Ніхто не думаў і не гадаў...

І раптам яго апякла думка, аж праняло потам, што паміж лёсам помніка гэтага і той чарнобыльскай бядою ёсць сувязь: і тут, і, мабыць жа, там вінаватыя людзі, іх абыякавасць, іх халоднае сэрца. І што іх чакае, калі далей так пойдзе? Але, здаецца, не пойдзе. Апошнім часам нават паветра было наэлектрызавана, не тое што душы людзей, адчуваннем перамен, крутога пералому ў жыцці.

Залога чытаў газеты, слухаў радыё, глядзеў тэлевізар і дзівіўся: раней такога не было. І кожны хоць на макулінку талковы чалавек, не п’яніца, гаварыў, што судна нарэшце ўзяло правільны курс.

Залога зацягнуўся і выдыхнуў дым, быццам дзьмухнуў у парус гэтага судна. Радасней сябе адчуў, таму і на дзіцячыя мроі пацягнула. Ён бадзёра ўстаў, замяшаў у вядры раствор; узяў на кончык масцярка крыху і строс сабе пад ногі. Можа, хвіліны праз дзве дакрануўся пальцам да кучачкі раствору — яна не асела, зацвярдзела як камень, вяршынькаю ўкалола шыпушку пальца.

У левай руцэ вядро, у правай масцярок — ён рашуча падышоў да помніка; пачаў замазваць на ім трэшчыны, дзе на кантах былі сколіны, шчарбіны — нарошчваў, рабіў прамую лінію без выемак і вуглоў.

Тыя спайкі, якія адкалоў Клімаўскі, падняў, палажыў на «плечы» помніка; паставіў вядро, узгробся сам.

Найшло дзіўнае адчуванне, быццам ён муруе новы помнік, прынамсі, хваляваўся не менш, а больш, чымся першы раз.

Міма па шашы ішлі машыны, тады-сяды гарэзліва піпікалі яму. Водзека, брат, занятак — яшчэ і шафёраў весяліць! Ніхто з іх і блізка не здагадваецца, чаму і праз каго сядзіць на помніку гэты мужчына з засяроджаным тварам.

Залога дбайна замазваў кожную выемку, няроўнасць; калі нязручна было масцярком, пускаў у ход пальцы — самы надзейны інструмент. І на свежых замазках засталіся адбіткі яго пальцаў — ім жыць столькі, колькі будзе стаяць гэты помнік. А колькі ж яму стаяць? Па кладцы ён стаяў бы вельмі доўга — вечна. Залога ўпэўнены. Толькі не ўпэўнены цяпер, што людзі дадуць яму гэтулькі пастаяць. Выходзіць, ставілі яго проста так, як цацку, якую, калі яна паслужыць дзіцяці, выкідваюць на сметнік. Здавалася б, усё іначай павінна быць: чымся больш прастаяў помнік, тым даражэйшы становіцца, тым з большаю ўзрушанасцю на яго трэба глядзець, шанаваць. Як, каму, калі, у якім душэўным вэрхале можа ўбіцца ў галаву думка разбурыць, знесці помнік. Гісторыя — лесвіца крутая, з ненадзейнымі прыступкамі, а значыць, не ўсім і не заўсёды зручная, і такой павінна яна заставацца, нечакана небяспечнай, такой яе павінны ведаць. Яна не можа быць кепскай ці добрай, яна — сведчанне. А сведчанне трэба захоўваць — спатрэбіцца. Няма ж ніводнага чалавека без сведчання — метрыкі, пашпарта. А гісторыя?

Сядзеў ветэран, Серафім Залога, на помніку, сам — як помнік, і калі б раптам з-за кустоў выйшаў фатограф і шчоўкнуў яго, а пасля зрабіў чорны здымак-сілуэт, то атрымаўся б манумент, і ніхто не сказаў бы, што ён скамбінаваны з жывой і мёртвай пароды.

Ад помніка адвальваўся чорны трохвугольнік ценю, ламаўся на пліце, якая падымалася на пядзю над зямлёю, а вяршынькаю сваёй як бы прыціскаў траву на броўцы насыпу. Залога сеў у гэты трохвугольнік ценю — на пліту. Выпрастаўшы правую нагу, выняў з кішэні штаноў папяросы. Зноў закурыў: супакойваўся, сунімаў дрыжыкі ў грудзях — падступаўся ком.

Яму не хацелася ісці адсюль. Здаецца, сядзеў бы і сядзеў тут вечна. Можа, скоўвала пачуццё страху, што Клімаўскі зноў вернецца да свайго намеру. А можа, проста даражэйшага месца, чым гэта, у яго на зямлі цяпер не было.

Свежыя мясціны на помніку падсыхалі, па краях пабялелі. Дні праз два можна фарбаваць. Фарбаваць не праблема, абы фарба была, трэба нешта рабіць з абгародкаю. Ну, дубкоў на слупы, зрэшты, ён зваліць сам, а дошчак на штыкетнік толькі на пілараме можна нарэзаць. Не будзе ён чакаць, пакуль Лашкоў ці Туземчык некаму загадаюць, возьме Вілюхіна ў падручныя, ды ўдвух і абцяпаюць гэтую справу. І трэба адразу ж брацца, бо невядома, як і што будзе з гэтай радыяцыяй. Во закамандуюць усім выбірацца — і нідзе не дзенешся, мусіш вязаць хатулі.

Дасмаліўшы папяросу, Залога адышоўся і зводдалі глянуў на помнік: стаіць маналітам, як і раней, толькі плямісты — і ад свежай замазкі, і ад ценю, што адкідвае сасна; гэты цень ад сасны рухомы, і здаецца, што на помніку дрыжыць палотнішча.

Залога падступіўся да сасны, каля якой тады стаяла маладая парачка. Ліха ведае што творыцца! Асмеліўся ж Клімаўскі разбіваць помнік, не паглядзеў, што чужыя людзі, што могуць здзівіцца, не зразумець, у міліцыю заявіць. А можа, яны пад’ехалі пасля, наўмысна тут спыніліся, убачыўшы Клімаўскога з ломам?

Залога дакрануўся пальцамі да кары, у шчыліне ўбачыў божую кароўку — яна то замірала, то паўзла. Хацеў ён, як колісь у дзяцінстве, узяць яе на палец і, сказаўшы: «Божая кароўка, ляці на небка, там твае дзеткі ядуць канфеткі», пусціць на лёт. Але душа пасля згадкі пра той чорны дзень чулася брыдкавата і было не да забаў.

Ён доўга, бы самлелы, стаяў прыхінуўшыся да сасны.