Здані і пачвары Беларусі

X. ПОМНІКАВЫЯ ЗДАНІ

Разумнымі людзьмі ўжо даўно заўважана, што нельга рабіць дакладныя копіі жывых істотаў, а тым больш гістарычных асобаў. Некаторыя рэлігіі катэгарычна забараняюць гэта, бо небясьпека падобнага відавочная. Адзіночныя помнікі і нават скульптурныя групы могуць ажываць, і дзеяньні іх часам цалкам непрадказальныя. Навукоўцам даўно ведамы від, які ў акадэмічным пачваразнаўстве атрымаў клясыфікацыйную назву Помнікавыя пачвары. Беларускія гарады перанасычаныя творамі манумэнтальнае прапаганды, і ў гэтым сэньсе яны зьяўляюцца зонамі павышанай рызыкі. Усім вядомая жахлівая, але тым ня менш цалкам праўдзівая гісторыя Каменнага Госьця і Дона Гуана, але здарэньні падобнага кшталту, што адбываліся й адбываюцца ў нашай Бацькаўшчыне, яшчэ чакаюць сваіх дасьледчыкаў. Мы ж падаем толькі некаторыя зь іх...

Пасьля чарговага абвяшчэньня Беларусі незалежнай дзяржавай зьявілася вострая патрэба ў помніку-сымболе перад Домам Урада, тым больш, што ранейшы цалкам не адпавядаў палітычнай кан'юнктуры. Камісія па пераацэнцы маральных каштоўнасьцяў нацыі пры Савеце Міністраў зрабіла заказ вядомаму скульптару А.З-гурману выканаць конны помнік, які б увасабляў «Пагоню». Абачлівы майстра, які пасьпяхова задавальняў патрэбы ўсіх папярэдніх рэжымаў, удала выканаў замову, але на ўсялякі выпадак зрабіў вершніку некалькі зьменных галоваў (Леніна, Скарыны, Чапаева й Мудзічэнкі), дзеячоў розных палітычных і культурных плыняў, каб пры чарговым перавароце ўлады не перарабляць твор цалкам. Але, нягледзячы на такі звышасьцярожны падыход, камісія не сьпяшалася ўсталяваць помнік, бо не магла прадказаць рэакцыі «старшего русского брата». Вершнік без галавы так і застаўся ў майстэрні мастацкага камбіната, і неўзабаве на яго забыліся ўсе, нават сам А.З-гурман. Больш за тое - пры чарговай інвэнтарызацыі высьветлілася, што конная скульптура зьнікла - праўда, на складзе застаўся поўны камплект зьменных галоваў. У афіцыйным акце бьіло пазначана, што яе выкралі гандляры каляровымі мэталямі, але на самай справе было ня так...

Аднаго дня знакамітага скульптура знайшлі ў калюжыне крыві з адрэзанай галавой, да таго ж самой галавы так і не адшукалі. Вартыя даверу сьведкі сьцьвярджалі, пгго на начных вуліцах беларускае сталіцы часам можна пабачыць бронзавага вершніка ў геральдычных латах, да шыі якога прыстаўлена зьніклая галава небаракі-скульптара.

Такім чынам яшчэ раз пацьвярдждаецца адвечнае правіла: сапраўдны мастак не павінен падпадаць пад узьдзеяньне палітычнай кан'юнктуры.

Зь пяцідзесятых гадоў непадалёк ад Міністэрства абароны ў Менску стаіць, бадай што, адзіны ў сьвеце помнік дзіцёнку-тэрарысту - Юнак з гранатай. Гэтая скульптура, усталяваная ў гонар піянэра-героя, які адной гранатай падарваў ня толькі сябе, але й з тузін паганых гітлераўцаў. Сродкі на помнік сабралі менскія піянэры й школьнікі, здаючы парожнія пляшкі. Магчыма, менавіта з гэтае прычыны сярод піянэраў і школьнікаў паўстала добрая традыцыя - вадзіць на лаўкі да помніка непаўналетніх і паўналетніх сябровак, каб выпіць зь імі таннага віна й задаволіць іншыя патрэбы. Але гэтая ідылічная завядзёнка аднойчы перакулілася трагедыяй...

Шасьцікласьнік Ч-яс, які вызначаўся ў школе ня толькі кепскімі адзнакамі й незадавальняючымі паводзінамі, але й паталягічнай юрлівасьцю, разам з маладой настаўніцай этыкі сямейных адносінаў і пляшкай таннага віна прыйшоў на ўлюбёную пляцоўку - пад помнік Юнаку з гранатай. Дапытлівы маладзён, выпіўшы віно, знайшоў нетрывіяльны ўжытак парожняй пляшцы - ён, як юны натураліст, распачаў вымяраць ёю глыбіню похвы настаўніцы этыкі сямейных адносінаў. Але гэты занятак не прынёс плёну - пляшка схавалася дарэшты. Гэты анатамічны досьлед быў настолькі цікавы, займальны і нетрадыцыйны, што не пакінуў абыякавым нават скульптуру Юнака з гранатай. Каменны герой зьлез з пастамэнта й прапанаваў зьмяніць прыладу для вымярэньня - працягнуў Ч-ясу сваю гранату зь вельмі доўгай дзяржальняй. Школьнік і настаўніца этыкі сямейных адносінаў моцна пералякаліся, але запярэчыць ня здолелі. Ч-яс, які сыстэматычна прагульваў заняткі па пачатковай вайсковай падрыхтоўцы, ня ведаў, як правільна карыстацца зброяй, і таму ў самы адказны момант прылада вымярэньня выбухнула.

На выбух прыбегла ахова Міністэрства абароны - жаўнеры ўбачылі жудасную карціну: два зьнявечаныя да непазнавальнасьці трупы, а на пастамэньце ў звыклай паставе стаяў запэцканы крывёю, шматкамі мяса й кавалкамі мозгу каменны Юнак, толькі замест гранаты ён ўзносіў над галавою парожнюю пляшку з-пад таннага віна...

Здарэньне гэтае жахлівае, але павучальнае, таму што яшчэ раз пацьвярджае слушнасьць старых ісьцінаў, па-першае: дзяцей нельга ўцягваць у вайсковыя дзеяньні, а па-другое - ім нельга давяраць ня толькі зброю і запалкі, але й сьпіртныя напоі, па-трэйцяе - адказы на ўсе пытаньні па анатоміі, фізыялёгіі й этыцы сямейных адносінаў яны мусяць знаходзіць толькі ў межах школьнай праграмы...

Пад час польскага паўстаньня за незалежнасьць 1831 года інсургенты, разьлічваючы на хуткую перамогу над карным вайсковым корпусам генэрала Паскевіча-Эрыванскага, замовілі ў аднаго знакамітага францускага скульптара конны помнік Юзафу Панятоўскаму, які зьбіраліся ўсталяваць у Варшаве адразу ж пасьля перамогі. Але інсургенты пралічыліся - расейскія заваёўнікі разьбілі іх войскі. Пасьля разгрому паўстаньня Бронзавы рыцар - Юзэф Панятоўскі ў якасьці вайсковага трафея быў захоплены камандуючым карнікаў, генэралам князем Паскевічам і пастаўлены ў ягонай гомельcкай сядзібе.

Калі да ўлады прыйшлі бальшавікі, у Гомель прыехаў палымяны рэвалюцыянэр, паплечнік Леніна Фэлікс Дзяржынскі. Гэты недавучка-ксёндз, які атрымаў ганаровую мянушку «Жалезны рыцар рэвалюцыі», тым ня менш, пачуваў сябе праўдзівым палякам, і, пэўна, з настальгічных памкненьняў, вырашыў перадаць Бронзавага рыцара на гістарычную радзіму. Праўда, Дзяржынскі дзейнічаў не зусім бескарысьліва; ён, як адзін з заснавальнікаў расейска-бальшавіцкай тайнай паліцыі - ЧК, сам прапанаваў Леніну пад час урачыстай перадачы помніка, на якой, між іншым, мусілі прысутнічаць Фох і Пілсудзкі, зрабіць тэрарыстычны акт, узарваўшы першых людзей тагачаснае санацыйнае Польшчы. Гэтага, аднак, не адбылося - у вапошні момант тэрарыст Луганскі, якому й даручалася зьдзейсьніць выбух, быў адкліканы. Такім чынам, Бронзавы рыцар з Гомля быў пастаўлены ў Варшаве з усімі ўрачыстасьцямі й ня стаў «траянскім канём»...

Гісторыкі доўга ламалі галовы, чаму Дзяржынскі раптоўна зьмяніў сваё рашэньне, пакуль некалькі гадоў таму ў адным рассакрэчаным архіве не была знойдзена дакладная Жалезнага рыцара да самога Леніна.

Рэвалюцыянэр паведамляў, што ўжо ў Гомлі, перад самай адпраўкай гістарычнае рэліквіі ў Варшаву да яго ў гатэльны нумар апоўначы прыйшоў бронзавы Юзаф Панятоўскі й сказаў, што калі бальшавікі распачнуць тэрор, то міравую рэвалюцыю чакае хуткі крах. У сваёй дакладной Дзяржынскі пераконваў Леніна, што ў высакародных рэвалюцыйных мэтах лепш паступіцца часткай, чым пазбавіцца ўсяго, і таму, маўляў, ад тэрарыстычнага акту пад час перадачы помніка трэба адмовіцца. Што адказаў на гэта Ленін - невядома, але й Пілсудзкі, і Фох засталіся жывымі; такім чынам Бронзавы рыцар здолеў пераканаць Жалезнага.

Такое фантастычнае, але, тым ня менш, праўдзівае вытлумачэньне адной з самых загадкавых падзеяў у гісторыі санацыйнае Польшчы яскрава сьведчыць пра тое, што перадача гістарычнае і культурнае спадчыны законным уладарам часам спрыяе й таму, што нават самыя зацятыя бальшавікі пачынаюць разумець усю шкоднасьць і ганебнасьць палітычнага тэрору...

Гэты прывід таксама можна аднесьці да помнікавых - калі ўзяць на веру сьцьвярджэньне, што мова таксама помнік, толькі не матэрыяльны...

Яшчэ зь сярэдзіны шасьцідзесятых гадоў на чыгуначным пераездзе бліз славутага горада Магілева працаваў пуцявым абходчыкам нехта Дж. У ягоны абавязак, між іншым, уваходзіў і догляд перасьцерагальных шыльдаў. Дж. быў у роспачы - у шыльдзе «БЕРЕГИСЬ ПОЕЗДА» ў апошнім слове кожны раз сама па сабе зьнікала літара «О», а замест яе выяўлялася літара «И». Пуцявы абходчык лічыў, што гэта - справа рук непаўналетніх хуліганаў, але ніяк ня мог іх злавіць. Куды ён толькі не зьвяртаўся - і ў міліцыю, і ў пракуратуру, просячы злавіць невядомых аматараў дурных жартаў, але ўсё было дарэмна.

Некалькі гадоў таму да Дж. прыехаў на адпачынак пляменьнік, студэнт філёлягічнага ўніверсітэта. Узяўшы зь дзядзькам чарку, студэнт сказаў, што гэтая падмена, відавочна, ня можа быць вытлумачана рацыянальна, бо тут, хутчэй за ўсё, дзейнічаюць ня людзі, а нейкая здань. Хлопец-філёляг выказаў меркаваньне, што гэта, напэўна, здань беларускай мовы - загнаная ў вьшіку прымусовай двухсотгадовай русіфікацыі ў далёкія вёскі. Філёлягічная здань, выходзячы на сьвет, такім чынам помсьціць мове-заваёўніку за нанесеныя крыўды.

Абходчык палічыў словы пляменьніка сумным жартам, але на ўсялякі выпадак паслухаўся больш адукаванага маладзёна й раніцою зьмяніў шыльду на беларускую «СЬЦЕРАЖЫСЬ ЦЯГНІКА». Натуральна, дурныя жарты пасьля гэтае заыены ўмомант скончыліся.

Апошнім часам, зь цягам павольнае беларусізацыі прывід беларускае мовы паціху выходзіць са свайго сховішча, - прынамсі, тыя ж шыльды ў Беларусі хоць і марудна, але ж замяняюцца на напісаныя тутэйшаю моваю. Расейская мова на шыльдах ды ўказальніках крыху адыходзіць, не губляючы пры гэтым сваёй агрэсіўнасьці...

Так, напрыклад, дарожная шыльда з назовам вёскі «ПЛЕБАНЬ», што на Нарачы, увесь час губляе літару «Л»; замест яе штораз зьяўляецца вялікая чырвоная літара «О». Зданезнаўцы мяркуюць, што мова Мураўёва-Вешальніка й Ульлянава Леніна, паволі набываючы якасьць прывіда, такім чынам помсьціць мове тутэйшага народа.

Падобныя эпізоды зданезнаўча-філёлягічнага кшталту яшчэ раз пераконваюць у відавочнае шкоднасьці гэтак званага дзьвухмоўя...