Здані і пачвары Беларусі

VII. ЛІТАРАТУРНЫЯ ЗДАНІ

Вядуцца па ўсёй тэрыторыі Беларусі і нават па-за яе межамі - там, дзе ёсьць беларуская дыяспара зь яе школкамі й бібліятэкамі. Але, на жаль, паколькі ў школах вывучаецца збольшага беларуская савецкая літаратура, то здані гэтага віду маюць пераважна савецкае паходжаньне.

Гэтыя істоты матэрыялізуюцца настутшым чынам: у большасьці чытачоў застаецца падсьвядомая, неасэнсаваная згадка пра герояў, і гэтыя думкі часам канцэнтруюцца на адным пэўным героі. Такі герой-здань зьяўляецца ў рэальным жыцьці з усімі сваімі хібамі й станоўчымі вартасьцямі.

Але, як то ні дзіўна, запамінальных станоўчых героеў у беларускае літаратуры савецкага часу мала: найбольш яскравымі сталі дывэрсанты й шкоднікі, якія пад выглядам народных мсьціўцаў дзейнічалі на тэрыторыі сваёй жа краіны, ды дзеці-забойцы ў піянэрскіх гальштуках...

Дзеля справядлівасьці, у якасьці чарговага літаратурнага парадоксу варта дадаць, што ў пісьменьнікаў, схільных да нацыяналістычных захадаў ды экстрэмісцкіх паводзінаў, трапляюцца героі чалавечага кшталту.

Ужо ў самім імені-мянушцы папулярнага героя Міхася Лынькова закладзены характар здані часоў пашыранай мэханізацыі. Дарэчы, гэтая традыцыя ў савецкай беларускай літаратуры мае досыць моцныя карані - згадайма хаця б Максіма Танка.

Пасьля ўключэньня твора «Міколка Паравоз» у школьную праграму вобраз хлопчыка-шкодніка трывала ўвайшоў у сьвядомасьць чытачоў. Многія пакаленьні дзетак-беларусаў меркавалі, што Міколка Паравоз - чыста мастацкі вобраз, але падзеі, якія нядаўна разгарнуліся ў Воршы, на літаратурнае радзіме здані, пацьвердзілі вышэйзгаданую тэорыю матэрыялізацыі падобных пачвараў.

У 1991 годзе ў Воршы, самым буйным чыгуначным вузьле Беларусі, распачаліся страйкі. Спачатку мяйсцовыя ўлады меркавалі, што гэтыя страйкі стыхійныя, але неўзабаве сакрэтныя агенты транспартнай міліцыі прыйшлі да высновы, што чыгуначнікаў і насельніцтва да непадпарадкаваньня ўладам падбухторвае зламысьнік. У красавіку на стол начальніка транспартнай міліцыі паклаўся рапарт аднаго з сакрэтных агентаў, у якім паведамлялася наступнае:

«25 красавіка ў краме каля чыгуначнага вакзалу сабралася вялізная чарга па гарэлку - выключна жанчыны, бо іх мужыкі ў гэты час біліся ў дэпо зь міліцыянтамі. У чарзе зьявіўся хлопчык у старарэжымнай чыгуначнай фуражцы, які здолеў пераканаць натоўп, што гарэлкі ў краме ня будзе, бо ўсе прадукты нафтаперапрацоўкі зь Беларусі вывозяцца ў Расею, а таму трэба ісьці на чыгунку й садзіцца на рэйкі, па якіх празь некалькі гадзін мусіць прайсьці цягнік на Маскву, наладаваны мяйсцовымі моцнымі напоямі. Жанчыны паддаліся на правакацыю й выйшлі на чыгуначнае палатно за горадам».

У гэты самы час да горада пад'язджаў урадавы спэццягнік з тагачасным прэм'ер-міністрам - першы чалавек дзяржавы накіроўваўся супакойваць мяйсцовы пралетарыят. Але машыніст быў змушаны спыніць цягнік, не даязджаючы да Воршы, бо шлях перакрыў натоўп разьюшаных цётак. Прэм'ер-міністр зірнуў у вакно: у натоўпе насупраць вагона, наверсе чыгуначнага адхона стаяў хлопчык у старарэжымнай чыгуначнай фуражцы й паказваў яму голую дупу. Прэм'ер-міністр зьніякавеў і вырашыў не выходзіць да народу, пакуль зламысьнік ня будзе злоўлены. Але ахова, апынуўшыся на адхоне, аніякага зламысьніка ня ўбачыла. Вярнуўшыся да старшыні выканаўчае ўлады дзяржавы, начальнік аховы зь нямалым зьдзіўленьнем убачыў праз шкло, што сярод ягоных падначаленых стаіць зламысьнік і сьвеціць голай дупай. «Matka Boska Wostrabramska!..» - перахрысьціўся начальнік аховы, які, нягледзячы на партыйны білет і КГБісцкае пасьведчаньне, у душы заставаўся праўдзівым каталіком і, дарэчы, паходзіў з адной вёскі з прэм'ер-міністрам. Як толькі шкло было апушчана, здань зьнікла. І толькі тады старшыня выканаўчай улады наважыўся выйсьці да народу, каб уласнаручна раздаць прывезеную гарэлку. Пайшла ланцуговая рэакцыя - цёткі занесьлі гарэлку сваім мужыкам, тыя, як і мае быць, напіліся, а міліцыянты расьцягнулі непрытомных па выцьвярэзьніках ды пастарунках, маючы, нарэшце, на гэта законнае права. Так, дзякуючы намаганьням урада, клясавае выступленьне аршанскага пралетарыята, падбухторанага літаратурнай істотай, было спынена.

Але вярнуць здань на старонкі літаратурнага твора было ўжо нельга: Міколка-паравоз, пазбаўлены магчымасьці рабіць вялікія шкоды, пачаў рабіць драбнейшыя. Ён зьяўляўся пры любым надвор'і на тым самым адхоне перад кожным цягніком з дэлегацыяй з Усходу, нязьменна дэманструючы то адну, то другую інтымную частку цела. Па начох ён падсьвечваў сабе чыгуначным ліхтаром. Відаць Міколку Паравоза было толькі з вагона. Каб зьліквідаваць гэтую ганьбу слыннага чыгуначнага горада, мяйсцовыя ўлады абвясьцілі конкурс. Перамог праект аднаго Дызайнэра, згодна зь якім уздоўж чыгуначнага палатна ўсталявалі рэклямныя плякаты чакалаты «Сьнікерс». І як не вычвараецца цяпер Міколка Паравоз, але ніхто з пасажыраў не заўважыў ягонае дупы на тле гіганцкіх смажаных гарэхаў цялеснага колеру...

Такім чынам, нават кічова-абрыдлівая рэкляма кандытарскіх вырабаў можа паспрыяць паляпшэньню нораваў у краіне.

Некаторыя зданезнаўцы памылкова адносяць гэтыя істоты да віду гістарычных, але на самой справе яны зьяўляюцца чыста літаратурнымі, хаця й маюць сваіх рэальных прататыпаў - гаўляйтара Беларусі Кубэ й ягоную пакаёўку, таварыша-тэрарыстку Мазайнік. Гісторыя іх драматычнага суіснаваньня зафіксаваная ў сьвядомасьці чытачоў дзякуючы намаганьням пісьменьніка-міфатворцы савецкага пэрыяду Янкі Новака ў рамане «Зэгар спыніўся а дваццацьчацьвертае гадзіне», і таму пераказ інтрыгі не ўваходзіць у задачу гэтае сур'ёзнае навуковае распрацоўкі.

Навукоўцы даўно заўважылі, што істоты, якія дзейнічаюць у будынках, дзе адбываліся рэальныя падзеі іх зямнога жыцьця, няздольныя нанесьці людзям вялікае шкоды. Але калі арэал іх існаваньня зьнішчаецца, здані й пачвары, у тым ліку й літаратурныя, вырываюцца на волю й нясуць у сьвет сваю крыважэрнасьць і пазбаўленую сэнсу гнюснасьць.

Так адбылося з Гаўляйтарам і ягонай Пакаёўкай.

Яны міралюбна й лагодна існавалі ў старасьвецкім менскім будынку па былой Дамініканскай (цяпер - Энгельса) вуліцы, дзе на той час мейсьціўся Саюз пісьменьнікаў БССР. Прыбіральшчыцы, вахцёркі й вартаўнікі даўно прызвычаіліся да таго, што па начох Гаўляйтар і Пакаёўка штораз узнаўлялі кульмінацыйную сцэну сваіх жыцьцяў: Пакаёўка падкладала ў гаўляйтэраў ложак замест сябе гадзіньнікавую бомбу. Але напрыканцы сямідзесятых гістарычны будынак быў разбураны: спатрэбілася пляцоўка для пашырэньня корпуса ЦК КПБ, а для Саюза нісьменьнікаў быў пабудаваны новы дом, куды з усяго спшэнту, што некалі належыў гаўляйтару-нябожчыку, перавезьлі адзін толькі раяль «Бэхштайн». Ня маючы куды падзецца, здані схаваліся ў музычны інструмэнт, і такім чьшам трапілі ў новы будынак.

Адчуваючы настальгічную тугу па Фатэрлянду, гаўляйтар Кубэ пачаў зьяўляцца ў каміннае залі, дзе намаганьнямі мяйсцовых пісьменьнікаў быў зарганізаваны бар-більярдная. Паўпразрысты Гаўляйтар грэўся каля агню ў парадным муньдзіры з усімі мэдалямі, а Пакаёўка гэтым часам майстравала чарговую бомбу. Паколькі прывіды рабіліся збольшага бачнымі апоўначы, калі мяйсцовыя аматары кія ды чаркі напіваліся да паўпрытомнасьці й танчылі на більлярдзе, то ніхто зь іх не зважаў на дзіўнага фацэта ў фашыстоўскім муньдзіры й ягоную сяброўку; да таго ж, здань Кубэ някепска гаварыла па-беларуску.

Так працягвалася даволі доўга, пакуль у бар-більярдную не завітаў аўтар несьмяротнага рамана «Зэгар спыніўся а дваццацьчацьвертае гадзіне», таварыш Янка Новак. Таварыш Новак, пісьменьнік-чэкіст, як і мае быць, напіўся так, што зблытаў мужчынскую прыбіральню з жаночае, дзе ў смуроднай кабінцы засьпеў сваю літаратурную гераіню за майстраваньнем чарговай гадзіньнікавай бомбы. Не разумеючы сутнасьці зьявы, пісьменьнік-чэкіст пачаў заляцацца да зматэрыялізаванага плёну ўласнай фантазыі. Як ні дзіўна, але таварыш Янка Новак меў посьпех; ён і здань забавіліся так, што цалкам забыліся на падрыхтаваную бомбу, якая, згодна з назовам несьмяротнага рамана, выбухнула роўна а дваццацьчацьвертае гадзіне, пашкодзіўшы каналізацыю. Помсьлівы Гаўляйтар, які ня мог дараваць Янку Новаку зламыснай фальсыфікацыі, зацягнуў аблепленага фэкаліямі кантужанага пісьменьніка-чэкіста ў бліжэйшы міліцэйскі пастарунак і, прычапіўшы яму на грудзі Жалезны Крыж, пакінуў пад дзьвярыма, прыхапіўшы з сабой службовае пасьведчаньне таварыша Янкі Новака.

Пісьменьніку-чэкісту выпала доўга тлумачыць, якім чынам і за што ён атрымаў фашыстоўскую ўзнагароду, ня кажучы пра тое, што яму давялося сваім коштам рамантаваць разбураную прыбіральню. А што тычыцца зданяў Гаўляйтара й Пакаёўкі, то яны зьніклі толькі пасьля таго, як раяль «Бэхштайн» і бар-більярдная былі асьвенчаныя сьвятарамі трох хрысьціянскіх канфэсіяў.

А таму япгчэ раз варта нагадаць пісьменьнікам-міфатворцам пра адказнасьць за праўдзівасьць літаратурнага выкладаньня гісторыі Бацькаўшчыны.

Як ужо згадвалася, літаратурныя здані вядуцца ня толькі ў Беларусі, але й па-за яе межамі. Арэал існаваньня вызначаецца беларускім культурніцкім асяродкам, але ён узьнікае ня толькі каля беларускіх школаў, бібліятэкаў ды асьветніцкіх цэнтраў, але і каля магіл беларускіх пісьменьнікаў, якія параскіданыя па ўсім сьвеце - ад мора да мора - а таму здані, якія час ад часу зьяўляюцца ў мейсцах пахаваньняў, ані ў якім разе ня трэба блытаць з могілкавымі, бо яны маюць цалкам іншыя схільнасьці ды ўпадабаньні.

Мясьцінай, сьвятой і жаданай для кожнага сьвядомага беларуса, стаў крымскі курорт Ялта зь Лівадзійскімі могілкамі, дзе пахаваны Максім Багдановіч, вядомы ў культурніцкіх асяродках як Максім Кніжнік. А таму было б дзіўна, калі б у Ялце не зьявілася літаратурная здань славутага паэта.

У апошнія гады ў каляпісьменьніцкіх колах разгарнулася кампанія за перанос труны з прахам Максіма-кніжніка на Бацькаўшчыну. Пазалетась для складаньня каштарыса па эксгумацыі выправілася ў Ялту ініцыятыўная група прыхільнікаў гэтай антыхрысьціянскай акцыі на чале з камэндантам Музэя-кватэры паэта Ё.Б-лядзкім. У першы ж дзень ад вартаўніка, якому беларускі ўрад яшчэ ў даваенныя часы даручыў даглядаць магілу (гадаваць кветкі й падфарбоўваць пяціканцовую зорку на тыпавым помніку для чырвонаармейцаў). Ё.Б-лядзскі пачуў, што неаднаразова ў сьне да вартаўніка прыходзіў Максім Кніжнік і папярэджваў, што калі хто яшчэ хоць раз падфарбуе на ягонай магіле камуністычны сымболь, то вартаўнік страціць ня толькі жыцьцё, але й шмат што іншае. Ё.Б-лядзкі, як праўдзівы католік, ня мог даць веры, што нябожчык можа зьяўляцца пасьля сьмерці, але на ўсялякі выпадак вырашыў спраўдзіць словы вартаўніка. Адшукаўшы магілу, камэндант Музэя-кватэры й ягоная сакратарка ўбачылі, што зорка сапраўды даўно не аднаўлялася, а празь яе абрысы, з-пад аблушчанае фарбы праступае выява Пагоні. Зрабіўшы абмеры магілы, каб вызначыць аб'ём земляных працаў, яны вярнуліся ў гатэль «Арыянда» й залеглі ў ложак. Уначы Ё.Б-лядзкі пачаў задыхацца, а прачнуўшыся, убачыў перад ложкам цень, у якім з жахам пазнаў прывід Максіма-кніжніка. Ё.Б-лядзкі паспрабаваў пабудзіць сакратарку, але паненка спала як забітая. Прывід паэта сувора папярэдзіў камэнданта Музэя-кватэры, каб той не чапаў ягонае магілы, а перад тым, як зьнікнуць, перадаў суразмоўцу сшытак - свой «Эратычны дзёньнік» і загадаў абавязкова яго апублікаваць. Кінуўшы разьвітальны позірк на распранутую паненку, здань Максіма папярэдзіла, што ў Ё.Б-лядзкага ніколі ня будзе эрэкцыі, калі той не выканае волі паэта.

Гэтая гісторыя ня мае заканчэньня - тым больш, што спрэчкі вакол мэтазгоднасьці перазахаваньня й аўтэнтычнасьці «Эратычнага дзёньніка» працягваюцца й дагэтуль, але дакладна вядома адно: Ё.Б-лядзкі й ягоная сакратарка больш ня сьпяць у адным ложку...

Часам здараецца, што, здавалася б, цалкам бяскрыўдныя героі дзіцячае літаратуры, зрабіўшыся зданямі, ператвараюцца ў змрочных маньнякаў-забойцаў. Так здарылася й з героямі любімай шматлікімі пакаленьнямі беларускай дзятвы кніжкі «Палескія рабінзоны».

У Тураўскім раёне Гомельскай вобласьці, вядомай дзікай прыродай, цнатлівымі норавамі жыхароў і моцным радыяктыўным забруджаньнем, адбылася сэрыя загадкавых, жорсткіх забойстваў. Злачынствы былі падобнымі адно да аднаго - бескарысьлівыя й пазбаўленыя здаровага сэнсу.

Відавочна, спраўцамі кожнага разу былі адны і тыя ж людзі. У пушчах Палесься зьнікалі цэлыя турыстычныя групы, ня кажучы ўжо пра аматараў-адзіночак. Празь некаторы час ахвяраў знаходзілі прывязанымі калючым дротам да дрэваў, скалечаныя трупы са сьлядамі жорсткіх і вытанчаных катаваньняў былі затаптаныя ў багну, але сьледчых пракуратуры дзівавала, што й грошы, й дакументы, й турыстычныя прылады заставаліся некранутымі. Зьнікалі адно сякеры, нажы, вяроўкі, штопары, відэльцы, паляўнічыя стрэльбы - усе рэчы, прыдатныя для адмысловых забойстваў ды мудрагелістых катаваньняў. Сьледчыя пракуратуры доўга не маглі даць рады, бо злачынцы нікога не пакідалі жывымі.

Але аднойчы пасьля таго, як у палескіх балотах бясьсьледна зьнікла дэлегацыя МАГАТЭ, на пошукі былі кінутыя вайсковыя падразьдзяленьні. Жаўнеры знайшлі напаўжывога перакладчыка, які перад сьмерцю распавёў наступнае: у начы на іх лягер напалі двое невядомых, па выглядзе - падлеткаў.

Падлеткі зьвязалі дэлегацыю МАГАТЭ элекрадротамі ад вымяральных прыбораў і запатрабавалі прызнацца ў тым, што дэлегаты - шпіёны санацыйнае Польшчы толькі на той падставе, што намёты былі польскае вытворчасьці. Злачынцы лупцавалі дэлегатаў МАГАТЭ доўбнямі, абцягнутымі скурай вожыка й прымушалі паказаць мейсца, дзе закапаныя радыёстанцыя, парашуты й выбуховыя рэчывы. А паколькі ніхто зь небаракаў-навукоўцаў, натуральна, ня мог паказаць гэтага мейсца, падлеткі пачалі забіваць ахвяраў аднаго за адным страшнымі доўбнямі. Пашэнціла аднаму перакладчыку: ён скеміў прызнацца, нібыта ён ёсьць праўдзівым шпіёнам санацыйнае Польшчы, выконвае сакрэтнае даручэньне маршалка Фоха, а шпіёнскі спшэнт закапаны на балотнай высьпе. Падлеткі зьлітаваліся над ім і пакінулі канаць, прывязаным да дрэва калючым дротам. Тым ня меней прачэсваньне лесу вайскоўцамі не дало станоўчых вынікаў.

Такі стан рэчаў існаваў працяглы час, пакуль нарэшце сын пракурора не прызнаўся бацьку, што ва ўсім вінаваты іхні выкладчык беларускае літаратуры, які напачатку навучальнага года наладзіў са сваімі вучнямі сьпірытычны сэанс па выкліканьню ўлюбёных літаратурных вобразаў - Палескіх Рабінзонаў. Сьпірытычны сэанс быў наладжаны пад час экскурсыі ў радыёактыўную пушчу. Перад зьляканымі падлеткамі зьявіліся двое камсамольцаў з рамана Янкі Маўра з доўбнямі, абцягнутымі вожыкавай скурай. Напалоханыя дзеці й настаўнік кінуліся наўцёкі, а новаствораныя літаратурныя пачвары заняліся сваёй звыклай, вызначанай сюжэтам справай - пошукамі й ліквідацыяй шпіёнаў і дывэрсантаў.

Высьветліўшы акалічнасьці гэтае справы, пракурор выклікаў дэзактыватараў, і яны дэматэрыялізавалі Палескіх Рабінзонаў.

Гэтая гісторыя яшчэ раз пацьвярджае, што прапаганда жорсткасьці й гвалту на старонках дзіцячае літаратуры, памножаная на Чарнобыльскую навалу, можа даць непрадказальныя па сваіх наступствах вынікі.