Здані і пачвары Беларусі

III. ХАТНІЯ ІСТОТЫ

Сярод хатніх істотаў Хут вызначаецца найбольшымі памерамі, экзатычным выглядам і здольнасьцю перакідацца ў некаторыя гаспадарчыя прылады. Відавочцы сьцьвярджаюць, што Хут сягае ў вышыню да трох мэтраў, размах крылаў у дарослае істоты - да чатырох мэтраў. Крылы, як у кажана, скураныя, пальцы рук і ног з кіпцямі. Вядзецца пераважна на гарышчах прыватнаўласьніцкіх дамоў. У адрозьненьні ад іншых, пераважна шкодных хатніх істотаў, Хут надзіва карысны. Асноўны занятак - шуканьне скарбаў, якія пры належным доглядзе й ўтрыманьні, ён аддае гаспадарам. Галоўная ўмова - штовечар Хуту трэба пакідаць на гарышчы гарачую яечню са шкваркамі й шклянку гарэлкі. Але калі прапусьціць хоць адзін дзень, Хут жорстка адпомсьціць і пяройдзе да іншага гаспадара.

Вось якая гісторыя здарылася на Рабкораўскім завулку ў горадзе Менску. У 1942 годзе ў доме, які раней належаў вядомаму музыку, канцэртмайстру філярманічнага аркестра Моўшы Эльперу, пасяліўся Грыцко Грынэнка - яфрэйтар украінскага карніцкага батальёна, папярэдне застрэліўшы гаспадара. Аднойчы пасьля начных расстрэлаў новы гаспадар, выпіўшы шклянку гарэлкі, не знайшоў закускі й падняўся на гарышча, куды раней схаваў куфэрак з салам. На гарышчы Грыцко ўбачыў вялізнага кажана, які, зачапіўшыся нагамі за бэльку, дасмоктваў сьвіную скуру. Кажан выцягнуў сваю пысу да Грыцко й, заўважыўшы, што ад таго нясе гарэлкаю, папрасіў наліць, за што паабяцаў прынесьці гаспадару скарб. З таго часу і павялося - Грынэнка штовечар насіў Хуту на гарышча яечню са шкваркамі й пляшку самагону, а той разьлічваўся зь ім залатымі манэтамі, якія па адной цягаў з нумізматычнае калекцыі гаўлятэра Кубэ.

За тры дні да ўваходу ў Менск злучэньняў Чырвонае Арміі ўкраінскі калябарант, напаіўшы Хута, папрасіў яго замест чарговай манэты прынесьці даведку, што ён, Грыцко Грынэнка ніякі ня ўкраінец, а Герш Грынштэйн, і што ён - камісар жыдоўскага партызанскага атрада імя Лазара Маісеевіча Кагановіча. Хут выканаў ягоную просьбу. Так былы карнік стаў героем-падпольшчыкам. Сяброўства паміж Хутом і экс-украінцам працягвалася даволі доўга, але пазбавіўшыся нацыянальнасьці, апошні ня здолеў пазбавіцца адной з нацыянальных рысаў характару, якая пад старасьць толькі ўзмацнілася. У 1959 годзе гаспадар запатрабаваў за кожную яечню прыносіць не па адной, а па дзьве манэты, а то гразіўся зьняць пачвару з харчаваньня. І аднаго дня, калі Хут прынёс зь Дзяржаўнага музэя замест залатой манэты Жалезны Крыж, Грынэнка зьеў прынесеную Хуту яечню сам.

Пачвара справядліва пакрыўдзілася й ў той жа вечар зьнікла, але Герш-Грыцко нядоўга заставаўся ў самоце: да яго па даносе, напісаным Хутом, зьявіліся КГБісты. Пад час вобыску былі сканфіскаваныя ня толькі залатыя манэты, што было б справядліва, але й багатая калекцыя зубных пратэзаў і мостаў з жоўтага мэталю, назьбіраных у час службы ў карным батальёне.

Згодна з традыцыяй, Хут спаліў дом, на гарышчы якога жыў, і перасяліўся да аднаго са сьледчых, які, узяўшы пад увагу здольнасьці пачвары, уладкаваў яго штатным супрацоўнікам КГБ.

Таму, трапіўшы ў КГБ на допыт, ня варта зьдзіўляцца, калі вам здасца, што ваш сьледчы - гнюсная жудасная пачвара. Паабяцайце яму яечню ды шклянку гарэлкі - і ўсё будзе добра.

Гэтая істота, бадай, самая вядомая й папулярная ва ўсім сьвеце. Яна ня проста бяскрыўдная, але й нават карысная. Дамавік ня толькі адганяе шматлікіх злыдухаў, але й дапамагае па гаспадарцы. Праўда, часам і Дамавік ня супраць пажартаваць - напрыклад, зачыніць гаспадароў у прыбіральні (вёска Заблудава) ці пакласьці гаспадыні ў сумачку здохлага пацука (вёска Вялікія Бадуны). Напэўна, гэтыя цалкам бяскрыўдныя жарты й сталіся адной з прычын таго, што недасьведчаныя людзі часам расказваюць ужо зусім неверагоднае - нібыта па начох Дамавікі насылаюць на мужчынаў сон, каб беспакарана гвалціць іх жонак.

Відаць, даўшы веры падобным неверагодным плёткам і брудным інсынуацыям, прапаршчык палка ўнутраных войскаў Ю. зьдзейсьніў непапраўнае: ягоная жонка мылася ў ваньне, забыўшыся прычыніць дзьверы, а Дамавік, які з прычыны сваёй натуралёвай сьціпласьці не трапляўся гаспадарам на вочы, мыў на кухні посуд. З-за шуму вады ані ён, ані жанчына не пачулі, як з працы вярнуўся вайсковец - у той дзень ён удзельнічаў у разгоне дэманстрацыі, а таму ня здаў табельную зброю. Убачыўшы на кухні аголенага мужчыну - а Дамавікі заўсёды ходзяць бяз вопраткі - ён разрадзіў у яго ўсе набоі, бо прыняў аголенага за каханка. Прапаршчык хацеў застрэліць і жонку, але на шчасьце для той, набоі скончыліся. Вайсковец задаволіўся тым, што са злосьці заткнуў ёй у похву вантуз. На жаль, зайздроснага вайскоўца асудзілі толькі за дробнае хуліганства, бо ў Крымінальным кодэксе няма артыкула, які б прадугледжваў кару за забойства зданяў і пачвараў.

Агульнавядома, што ў дзікай прыродзе адныя віды пачвараў звычайна не ўступаюць у шлюбныя саюзы зь іншымі відамі. Але часам пачваразнаўцы-навукоўцы, нягледзячы на інструкцыі-забароны, ставяць падпольныя досьледы. Так, малодшы навуковы супрацоўнік маскоўскага інстытута Генэтыкі і Цыталёгіі ў сябе на кватэры скрыжаваў Дамавіка з самкай Вупара могілкавага. У выніку зьявіўся гібрыд, які ад бацькі ўзяў здольнасьць маскавацца, а ад маці - надзвычайную крыважэрнасьць і бяссэнсную агрэсіўнасьць. Навуковец вырашыў прадаць гібрыда-крывасмока на варшаўскім рынку за даляры. Прыехаўшы ў Гародню, ён пакінуў чамадан з пачварай, якая знаходзілася ў стане анабіёзу, у нумары гатэля «Беласток». Цікаўная да чужых рэчаў пакаёўка, якую прывабіў цяжкі чамадан, зазірнула ў яго.

Міліцыянты, што прыбылі на мейсца здарэньня літаральна праз гадзіну, так нічога й не дазналіся; экспэртыза паказала, што пакаёўка памерла ад страты крыві, а ў навукоўца было алібі, ён увесь вечар праседзеў у рэстарацыі, тым ня менш на ўсялякі выпадак яго выслалі назад у Маскву. Пачвара ж схавалася ў вэнтыляцыйным канале. З таго часу ў гэтым нумары й пачалі гінуць людзі. Разбэшчаная вялікаю колькасьцю ахвяраў, пачвара ўжо ня толькі піла кроў, але дзеля ўласнага задавальненьня проста выпускала яе з сонных людзей. За гатэльным нумарам замацавалася кепская рэпутацыя, ад яго адмаўляліся ўсе, нават прастытуткі, якія лічылі за лепшае правесьці сэанс мілаваньня ў смуроднай кабінцы прыбіральні, чым рызыкаваць у злавесным нумары. Гатэльныя адміністратаркі нават зьнялі заўсёдную шыльду: «У гатэль не дапускаюцца валацужныя сабакі, коткі й асобы каўкаскае нацыянальнасьці», і са спакойным сэрцам сялілі «беларускіх нэграў» у нядобрым нумары, бо ведалі, што на раніцу паўднёвы госьць будзе знойдзены нежывым у калюжыне ўласнае крыві.

Але ня так даўно ў горадзе праходзіў зьезд вэтэранаў аднае польскай партызанскае арганізацыі часоў II Сусьветнае вайны. Удзельнікі зьлёту заарандавалі ўвесь гатэль «Беласток». І толькі ўжо заплаціўшы грошы, яны даведаліся пра таямнічыя забойствы. Былы капэлян партызанаў а.Прушыньскі пасьля непрацяглага, але імпэтнага банкету ў гатэльнай рэстарацыі назваў сваіх таварышаў расейскімі сьвіньнямі за іх баязьлівасьць і сам выклікаўся правесьці ноч у тым самым нумары. Яго доўга адгаворваў сын - таксама капэлян, але бацька быў няўмольны, і прыхапіўшы з сабою пляшку сьпірытуса «Раяль», сьвятары разьмясьціліся ў нумары.

Бацька пасьля другога кілішка паклаўся спаць і загадаў больш маладому й трываламу да алькаголю сыну пільнаваць свой сон, паабяцаўшы зьмяніць яго а чацьвертае гадзіне раніцы. Малодшы капэлян добрасумленна нёс варту, і ў абумоўлены час пачаў будзіць бацьку. Той не прачынаўся. Тады пераляканы сын сьцягнуў коўдру і зьніякавеў: бацька ляжаў у калюжыне крыві, а да яго грудзі, якраз да татуіроўкі з выявай маршалка Пілсудзскага, прысмактаўся невялікі чорны, парослы рудою шэцьцю крывасмок. Малады капэлян, не разгубіўшыся, накінуў на шыю пачвары ружанец і задушыў ім жудасную істоту.

Гэтае здарэньне давяло, што ў Беларусі й ад польскага ружанца можа быць якая-небудзь карысьць.

Гэтая істота, якая раней вялася на стайнях, з прычыны ўрбанізацыі перакінулася на гаражы, трамвайна-тралейбусныя дэпо й транспартныя паркі. Большасьць угонаў самаходаў, аўтобусаў, трамваяў, ровараў, матацыклаў і нават танкаў можна вытлумачыць, калі ўзяць на веру, што Стайнік сапраўды існуе. Раней Стайніка можна было пабачыць у сьвятле грамнічнае сьвечкі, але цяпер нават грамнічныя сьвечкі вырабляюцца выключна з парафіну, а ня з воску, а таму Стайнік робіць свае справы беспакарана.

Вось якая гісторыя здарылася ў Менску неўзабаве пасьля аднаўленьня савецкай улады: вайсковы рэгуліроўшчык, стоячы на скрыжаваньні Другой Шостай Лініі й Лагойскага тракта, заўважыў, што ў загарадным кірунку рухаецца вялікі чорны опэль-адмірал з нацысцкай сымболікай на капоце, але ў кабіне нікога няма. Рэгуліроўшчык засьвістаў, але самаход не спыніўся. За опэлем была выслана пагоня. Нарэшце, за горадам, перагарадзіўшы шашу, машыну спынілі. Як высьветлілася, машынай кіраваў вядомы беларускі крытык Алесь (Айзік) Кучар, які праславіўся ў літаратурных колах выключна малым ростам. З-за гэтае прычыны дробнага крытыка й не было бачна за рулём падоранага органамі НКВД трафэйнага нямецкага самахода.

Так што яшчэ раз папярэджваем - сапраўднага Стайніка можна ўбачыць адно ў сьвятле грамнічнае сьвечкі, усё астатняе - драбната й нікчэмнасьць...

Дагэтуль мы распавядалі пераважна пра зданяў і пачвараў, што вядуцца ва ўмовах дзікай прыроды. Але татальная ўрбанізацыя беларускага жыцьця не пакідае нячысьцікам экалягічных нішаў, і яны вымушаны адаптавацца да новых, нязвыклых для сябе, часам цалкам неспрыяльных умоваў. Так, для прыкладу, Чорт балотны, трапіўшы ў гарадзкія ўмовы, канчаткова дэградуе - ягоныя дасьціпныя кпіны ператвараюцца ў дурнаватыя жарты й зьдзекі. Такога балотнага Чорта адлавіў на Гомельшчыне й прывёз з сабой у Менск скандальна вядомы паэт С, бо нежанатаму маладзёну было сумна штораніцы выпіваць у самоце. Аднойчы, наведаўшы гістарычную радзіму, пасьля тыднёвага запою ён заўважыў у недапітай пляшцы гарэлкі Чорта, закаркаваў яе ды прывёз у сталіцу.

У абмен на волю Чорт прапаноўваў яму й пазачарговую кніжку ў выдавецтве «Мастацкая літаратура», і Дзяржаўную прэмію, і мэдаль Францыска Скарыны, і нават пасаду старшыні Рады Саюза пісьменьнікаў, але паэт, глянуўшы каламутным вокам на Чорта, сказаў: «Ты дурны, ці што?..» і, навязаўшы нячысьціка хвастом да батарэі паравога ацяпленьня, прымусіў піць нароўні з сабою. У Чорта не было аніякага выйсьця, і ён згадзіўся скласьці кампанію, але з прычыны сваёй злапамятнасьці ў думках пакляўся адпомсьціць. Аднак адпомсьціць ніяк не выпадала, бо нявопытны Чорт заўсёды напіваўся да бяспамяцтва раней за паэта.

І вось аднойчы Чорт здагадаўся, якою мусі быць помста: ён злаўчыўся прыхаваць пляшку «Русской водки», якую паэт абачліва пакінуў на ранішнюю апахмелку. Паэт С, не прыняўшы лекавай дозы звычайнага допінгу, маліў, кленчыў, але ўсё дарэмна - Чорт быў няўмольны. Нарэшце, ён згадзіўся аддаць пляшку пры адной умове: калі паэт памяняецца зь ім мейсцам - будзе сядзець, навязаны да батарэі ацяпленьня, а Чорт замест С. - хадзіць па знаёмых літаратарах у паэтавым абліччы. Тэрмін Чорт абумовіў такі: гэта будзе працягвацца, пакуль хто не заўважыць падмены.

Чорт у абліччы С, пасяліўшыся ў бары Саюза пісьменьнікаў, як толькі мог стараўся працягваць паэтычныя традыцыі - прылюдна мачыўся ў камін, пазычаў і не аддаваў пляшкі, чытаў на ўрадавых канцэртах звышнепрыстойныя чатырохрадкоўі - але да ўзроўню выхадак сапраўднага беларускага паэта так і не дацягнуў, бо ніколі ня мог выпіваць столькі ж, не губляючы пры гэтым здольнасьці рухацца.

З усяго гэтага вынікае мараль: часам прадаць несьмяротную душу нячысьціку за пасады, званьні і ўзнагароды бывае карысна ня толькі для асобнага паэта, але і для ўсёй беларускай літаратуры...