Паэмы

У воя — меч,

У змея — джала,

I — хто хутчэй!.. Hi слёз, ні жалю.

Запісанае на скрыжалі

Паданне гэтае самой

Паганскай

даўніной

сівой,

Той, што ваўчыцаю

Начамі

Ля Крэва выла, ля Барун,

Дзе панаваў над крывічамі,

Глядзеў каменнымі вачамі

Без слёз i жалю

Бог Пярун,

Дзе ўдзень сляпіў Ярыла вочы,

Караў Вялее без дай віны,

I страшылі шашыгі ўночы,

Хіхітуны, шчылікуны,

У доле — Дох,

у лесе — Лешы,

I ці ты вершнік, ці ты пешы,

Калі дужэйшы — дык жывы,

Слабейшы — мёртвы...

Скрозь у Кона

Адны правы, адны законы

I для людзей, i для травы.

Паганскі свет —

свет грубы, люты,

Свет без сумневаў,

свет без смуты,

Такі, які ён быў здавён,

Калі зямлю ў нябёсах гушкаў

I ўсім багам даваў закон

Жыцця i смерці

толькі ён:

I чалавек, i звер, i птушка,

Сам бог

i богу бозе —

Кон.

Закон адвечны даўшы свету,

Ён спачываў — i вечны гэты

Закон ніхто не парушаў...

Кон i ў агні, i ў дыме спаў,

Ён спаў ва ўсім, паўсюль:

у пушчы,

Палях i рэках,

там, дзе цвердзь,

i дзе вада,

Каб зразумець

Мог чалавек i звер, i птушка:

Усе

Народжаны

На смерць.

«На несмяроцце праз пакуты...» —

Як знітаваны ca святла,

Прачнуўся голас, ледзь пачуты

З хаціны, дзе з рабой Бірутай

Любава ўбогая жыла.

I зварухнуўся Кон у нетрах,

I ў цвердзі, i ў вадзе, i ў ветрах,

Расплюшчыў вочы, скінуў сон:

«Хто мог парушыць мой закон?..»

«Ніхто не мог! Ніхто не мог!» —

Бірута ўжаху ніцма ўпала...

Любава стала на парог,

Ваду i цвердзь перажагнала

I выдыхнула:

«Кон — не Бог».

Не бог — у кім такая сіла?..

Не бог — хто ўчора богам быў?..

Каму наклоны біў Ярыла!

Каму Пярун наклоны біў!

Прад кім Вялее сцяліўся ветрам!

Хто Пуду дыбіў валасы!..

I зноўку зрушыліся нетры,

Хіснуўшы горы i лясы.

«Хто ж Бог?.. — Пярун праляскаў. — Ты?!.»

«Бог — Бацька, Сын i Дух Святы».

«А Кон?..»

«А кон — мой шлях да Бога,

Мой лес,

мой знак,

мая дарога

З зямнога

у нябесны сад...»

«Вар'ятка!» —

Кон усклікнуў.

«Кат!..» —

Пярун паклікаў,

бо занятак

Не для багоў: караць вар'ятак.

На смерць гатовая за слова,

Што ўславіла імя Хрыстова,

Любава ўкленчыла...

Сурова

У твар яеўзіраўся кат...

«Бывай, — яна сказала, — брат...

Даруйце мне, браты i сестры...»

I меч упаў на шыю востры!

Пасля з Бірутаю рабой

Гуляў i піў аж да ікоты

Кат, задаволены сабой,

Бо файна спраўлена работа.

Ён i ў любові люты, грубы

З Бірутай быў...

Каханкі ж губы

Шапталі:

«Любы... любы... любы...» —

I ў жыццядайны міг, на ранку,

Калі ён соладка завыў,

Крывёй

уліўшыся ў каханку,

З нябёс

світальны голас

сплыў:

«Ты загубіў душу святую...»

I кат

адчуў Любаву...Тую

Убогую... Яна плыла

Нібыта ў ім... I болем страты

Быў раптам кат наскрозь працяты,

Бы ў сэрца ўдарыла страла! —

I смерць для ката

Стала святам...

I нарадзіліся блізняты:

Сястра i брат.

Ды не на брата

Сястра падобная была,

А на Любаву, на вар'ятку...

Каб па крыві

i па занятку

Прадоўжыць спаўны катаў род,

Брат катам стаў...

За годам год

Час прамінаў...

Расла сястра,

Біруты з катам кроў —

Марыя,

I дух ахвярнага кастра,

Паганскія багі старыя

Яе багамі небылі...

«Ёсць Бог

адзіны на зямлі

I на нябёсах,

Ён не смерці —

Любові прагне ад людзей» —

Яна шаптала...

I люцей

Пярун грамамі біў,

i вецер

Закручваўся

над Крэвам

смерчам,

Не даючы

прабіцца

дню

Скрозь пыл,

I падаў

слуп

агню —

Пярун не шкадаваў нікога!..

Паслаў да дзевы Кон

Сварога,

Каб прыняла яго, як Бога.

Яна сказала: «Ты, Сварог,

Каменны ідал, а не Бог».

Наслаў Сварог патоп на Крэва:

I дзень, i ноч ліла залева —

Аж камень стаў

зямлёй сырой...

Марыю ў дождж начной парой

Прагналі з хаты маці з братам.

Яе стары пусціў у хату,

Што над Крэўлянкаю-ракой

Жыў пад гарой...

Ён зваўся Юр'я,

Жыў у хаціне цёмнай, курнай,

Даўно аслеп,

меў лёс сірочы,

Адзін на свеце бедаваў...

Яна пацалавала вочы

Сляпога — i відушчым стаў

Сляпы!

I раптам на парозе

Хаціны, што скрозь дождж плыла,

Любава ўзнікла

i дала

Марыі крыж: «Шчыруй у Бозе...»

I пацягнуліся ў знямозе

Убогія з усіх дарог

Да хаты той...

Марыі Бог

Дапамагаў, i цуд за цудам

Вяршыўся тут, i сотні люду

Збаўляліся ад слепаты,

Ад нематы — i крыж святы

Паўстаў над рэчкай пад гарою,

Названай Юр'явай тарой,

Над хатаю — ужо святою, —

Што стала

Крэўскаю царквой.

I сталі ў ёй маліцца людзі...

I ў нетрах

Кон

прачнуўся ў спудзе:

«Вялес!

Пярун!

Сварог!

Гэй, дзе вы?..

У лес схаваліся ад дзевы?

Дзе гром з агнём?

Дзе ваша сіла?..»

I полымем ускаласіла

Зямля пад сценамі царквы,

Дзе праз імгненне ні травы,

Hi дрэў жывых не засталося,

Адно агністае калоссе,

Якое гнула ветрам голым

Да сцен святых...

Паўсюль вуголле

Ды попел пакідаў Пярун,

Грымеў ад Крэва да Барун,

Сусвет страсаючы...

Гарэла

Царква,

i Крэва ўсё глядзела,

Як небам i зямлёй паміж,

Над попелам з вуголлем горкім

Вісеў, праменіўся, як зорка,

Сам па сабе ў паветры

Крыж!

I ўпала Крэва на калені...

Пярун грувасціў пні, паленні

На папялішча...

Вайдэлоты

Увішна справілі работу

Спрадвечную —

i на касцёр

ахвярны

узвялі Марыю

Жрацы паганскія старыя,

I шугануў

агонь

да зор!..

Быў жар нясцерпны!..

У Крэўлянцы

Вада ўскіпела, i паганцы

Упалі ў ногі Перуну,

Што з неба за адной адну

Слаў за навалаю навалу...

A калі вогненнага шалу

Сцяна апала — як здранцвеў

Народ:

на прысаку стаяла

У белым сярод чорных дрэў

Марыя...

Волас не згарэў!

«Жывая! —

выдыхнула Крэва. —

Ані патоп, ані залева,

Ані агонь яе не ўзяў!

Напэўна, ведзьма!..

Шат, напэўна!..»

Яна ж ішпа,

як каралеўна,

I крыж над ёю плыў i ззяў.

«Святая!» —

выдыхнуў народ...

Над Крэвам

з захаду на ўсход

Маланка неба жыганула,

Зямля напоўнілася гулам —

I ўстаў тарою

Кон над Крэвам,

На вейках

хмыз,

на бровах

дрэвы,

Якімі вочы засціў ён,

Каб ix не асляпіла ззянне,

I крыкнуў на ўсё Крэва Кон:

«Гэй, кат! Ты выракся прызвання?!.»

«О, не, усемагутны Кон! —

Азваўся кат. — I твой закон

Я помню, i наканаванне

Сваё... Але яна — сястра мне,

Адна

у жылах нашых

кроў:

Кроў бацькі...»

«Ката!.. — Кон узроў. —

Ты кат! Нікому ты не брат,

Не сын нікому, толькі кат!»

«I меч!..» — ператварыўшы ката

У меч, Пярун праскрыгатаў

Зубамі, калі меч спытаў:

«А ў чым Марыя вінавата?..»

«Ва ўсім!..» — ускрыліла Бірута

Варонай,

пырснула атрутай

На меч

i крыкнула:

«Сячы!..»

I стала цёмна, бы ўначы,

I ў цемры

Сярод дня

Галовы

Ca свістам меч лятучы сек,

I клаліся на дол, як дровы,

За чалавекам чалавек:

Жанкі, малыя i старыя...

«Даволі!.. — ўкленчыла Марыя. —

Рабі сваю работу, брат...»

I перакінуўся назад

У ката

меч...

Стаяў, крывавы,

Ракі крывавай пасярод...

Ён катавай не зганьбіў славы,

Не зганіў род...

Маўчаў народ,

Чакаючы, калі на страту

Сястру ўзвядуць на эшафот —

I гляне страта ў вочы брату!

«Бывай, — яна сказала, — брат...

Даруйце мне, браты i сестры...»

I меч упаў на шыю востры! —

Зрабіў

сваю работу

кат.

Пасля ён галаву сястры

Падняў, пацалаваў у губы

I крыкнуў:

«Госпадзі!..»

Кастры

Паганскія гарэлі...

Груба

I люта доўжыла жыццё

Свой шлях ад страты i да страты

Скрозь жыццядайнае выццё

Святых вар'ятак i вар'ятаў...

Не плакаў кат,

не кляў свой лес,

Не каяўся,

але на ката

Ужо глядзеў, як брат на брата,

З нябёс сыходзячы,

Хрыстос.