Пра тое, як я... [13 несур'ёзных апавяданняў]

Пра тое, як я забароненую літаратуру чытаў

Усё, што чытаць ні даводзіцца,— уголас чытаю. Так лепей мае шары і паўшаркі ўсмоктваюць рэчывы спажыўныя інтэлекту чужога. Чытаць уголас нават выгодна — усё адно як у сябе на кухні размаўляеш з некім, а частаваць таго, некага, не трэба. Верце майму вопыту акулярнаму — усё дазволенае і ўсё забароненае ўголас добра чытаецца.

Задзярыце голаў на мой паверх высокі. Усе вокны патушаныя, а маё на кухні, як памідор пераспелы,— чытаю і на гадзіннік не гляджу. А ў вакно толькі тады ўлуплюся, калі ў фортачку плюнуць захочацца.

Плюну гэта я, парадуюся, як ляціць маё плюнутае ўніз,— проста на святло ліхтара філармоннае, і зноў за чытанне хапаюся. Ляпаю языком няўтомным, то ў адну сківіцу таўку, то ў другую. Не маўчу — уголас чытаю.

I вось неяк, вечарам чыхірным, калі дачытаў не што-небудзь, а літаратуру забароненую і, храбуснуўшы ўсімі касцякамі анатомнымі, пацягнуўся губамі прымоўклымі да фортачкі чыстае, каб запусціць плевача паэтычнага, гэта значыць, каб адпачыць з пырскам, і такі запусціў, і мой плявач паэтычны паляцеў у бязносую морду ліхтаровую,— у тое ж імгненне самае з-пад вакна майго машына ад'ехала: жоўтая, з антэнай на дашку і лямпай сіняю, амаль такою, якой грэюць вушы застуджаныя.

I хіба цяжка здагадацца інтэлігенту местачковаму — што гэта за машына такая?

Цопнуліся мае шары аб паўшаркі і далі інфармацыю — на дашку антэна! — мяне запісвалі!

Маё чытанне забароненае на круг наматалі!

I ад гэтай думкі аракульскай брыдка ў роце зрабілася, быццам мяне ўжо напаілі каля нараў з пагнутай кварты алюмініевай кафейным напіткам «Дружба». Да дзвярэй нават пацягнула — ці не звоняць ужо?

Не, я не з пакалення паслухмянага, бухарынскага, каб чакаць, палец смокчучы, ды яшчэ самому дзверы адчыняць, каб пасля ў атачэнні Шынялёў маўклівых, носам хлюпнуўшы, мінорна выдыхнуць у прыспанае вуха жончына: «Дарагая, гэта нейкая памылка. Будзь спакойная, я вярнуся хутка».

Усяго начытаўшыся па завязкі самыя, я ўжо ведаю, што адтуль, куды завязуць на сваім транспарце Шынялі маўклівыя, дваццаць параў ботаў не знасіўшы,— не вернешся. Хоць у гэтым трэба жыць вопытам пакалення паслухмянага...

Дык калі ж яны па мяне прыйдуць? Праз гадзіну, дзве?

Там, у сябе, яны павінны яшчэ раз праслухаць плёнку. Гэта як закон. Трэба ж выявіць узровень забароненасці. Значыць, хвілін дваццаць будуць слухаць. А раптам яны не разумеюць па-беларуску? I перакладчыка пад рукой не будзе, які б мог адразу растлумачыць, што «курыць» і «паліць», «сімвал» і «сымбаль», «крэсла» і «фатэль» — адное і тое ж, га? Пакуль знойдуць нейкага там выпускніка філфакаўскага і пакуль той небарака вочы разлупіць (на вуліцы ж ноч) і, учытаўшыся ці, дакладней кажучы, услухаўшыся ўгэтыя нязвыклыя для вуха «філязофіі» і «клясы», нарэшце перакладзе,— пройдзе добрая гадзіна. А то й болей.

Далей Шынялі зробяць даклад высокаму Шынялю, а той яшчэ вышэйшаму. Ізноў гадзіна, не менш. I без пракурорскага дазволу сярод ночы не пасунуцца. Патрэбна ж санкцыя. Не, калі прыйдуць, то толькі раніцай — не раней. А за гэты час можна ад любога дзёгцю адшкрэбціся.

За гэты час я й сапраўды ад дзёгцю адшкрэбся — забароненую літаратуру выкінуў. I апошні «Огонёк» таксама. Ці мала якая раніца ў краіну прыйдзе? Вось так звязаў усё ў адзін пук, спусціўся ў двор і шпурлянуў у кантэйнер. За горадам, на сметніку, няхай той чытае, каго не запісваюць.

Раніцай пра ўсё расказаў жонцы.

Нічога, суцешыла мяне жонка, магнітная плёнка яшчэ не доказ злачынства.

Мы выпілі кавы і выйшлі з дому. Яна на сваю працу, я — на сваю.

На рабоце мяне спыталі (вядома, шэптам) — ну як, прачытаў? Чытаю, адказаў я таксама шэптам. Чытай, падбадзёрылі мяне, і перадай другому. Моўчкі, аднымі толькі вачыма, я адказаў, што гэтак і зраблю.

Вечарам у двары мяне перастрэў грузчык з гастранома. Калі ён дурань, то не зусім — так, толькі дурнаваты, але з біяграфіяй. Казалі, што ў гады маладыя ён па вярхах палётаў, у пітве ніжэй за каньяк не апускаўся, а цяпер накруціў яго лёс на шпулю дэмакратычную. Тым не менш не забываў ён сваё высокае мінулае і да кожнага звяртаўся аднолькава і на «вы»... Вы, пралетарыяты-дэмакраты, не абыдзіце былога арыстакрацюгу савецкага, праявіце салідарнасць, памажыце рублём...

Салідарнасць праяўлялі і рублём памагалі. Але не толькі на дурніцу ён выцягваў грошы з пралетарыяцка-дэмакратычных кашалькоў. Час ад часу грузчык ператвараўся ў кааператара-анучніка і прапаноўваў сёе-тое ў яго купіць. Напрыклад, слоік трохлітровы, украдзены ў гастраноме, старое крэсла разлезлае ці звязку часопісаў пазалеташніх, знойдзеных недзе на гарышчы, і г. д.

Пачуўшы роднае і зразумелае «вы, пралетарыяты-дэмакраты», я звыкла палез па кашалёк. Грузчык імгненна ацаніў маю высакароднасць і паважна падаў мне «Огонёк». Мой — уласны, выкінуты ноччу. «Огонёк» быў у плямах і ў нейкіх лушпайках. I не дзіва! За ноч магло і не тое прысохнуць у кантэйнеры.

Так я і купіў свой «Огонёк», які не паспелі на сметнік вывезці, і быў рады, што грузчык не дапаў да літаратуры забароненае. Мусіць, калі калупаўся ў кантэйнеры, ён успомніў сваю маладосць бліскучую і сваіх настаўнікаў малінавых, што вучылі яго лагодна толькі аднаму — пільнасці да ўсяго варожага і забароненага. Дык вось, патрымаў грузчык маё чытанне, магчыма, гартануў трохі і кінуў назад у кантэйнер.

Маліўся б я на грузчыка да ікаўкі, каб так было. Але ж ён не кінуў, а за рубель усё да апошняй старонкі жонцы маёй аддаў. Ішла яна па двары, раней за мяне з работы вярталася... Ну, а далей можна й не расказваць. Адно дадаць трэба — грузчык ведаў, што толькі мы з жонкай у гэтым доме па-беларуску размаўляем, ну, відаць, і вырашыў пусціць сваю знаходку па самым дакладным адрасе.

Нічога, цяпер ужо я суцяшаў жонку, бяда пакуль малая. За дзень не прыйшлі, на рабоце не зачапілі, мусіць, прыглядваюцца. Ну дык і няхай! А сёння вечарам, дзе-небудзь пасля адзінаццаці, я прайдуся да Свіслачы, як збоку глянуць — на такі праменад лёгкі, і выкіну ўсю яе ў ваду. (Тут я дзеўбануў скручаным «Огоньком» у літаратуру забароненую.) Са Свіслачы зялёнае ніякі грузчык не дастане.

Не, сказала мая жонка, лепей я прайдуся пасля адзінаццаці і ўсё зраблю за цябе, мой дарагі, а ты сядзеш на тое месца, дзе і ўчора сядзеў, і гэтак жа ўголас пачнеш якую-небудзь газету савецкую чытаць. Я табе падрыхтавала тут усяго...

Зірнуў я на падваконнік, на пак газет, і ў сэрцы маім каханне забухала. Ну як тут жоначку разумную не прыгорнеш да пацалунка свайго. Што прыдумала інтэлігентка — ап'янець можна! Толькі гэта Шынялі наструняць свае антэны на маё вакно пераспелае, памідорнае, а я тут і ўлуплю на іхнюю хвалю прыёмную дэзінфармацыю дазволеную. Пра перабудову што-небудзь, пра вайну з бюракратамі...

Мы так і зрабілі.

Як толькі баўкнула адзінаццаць і пад вакном запаліўся ліхтар, жонка з прывязаным да літаратуры забароненае малатком (шкада, праўда, малатка, ды іншай жалязякі ў хаце не знайшлося) пайшла ў бок Свіслачы. А я заняў свой акоп каля вакна — адчыніў шырэй фортачку, зірнуў адным вокам на вуліцу, а другім, як тычкай, упёрся ў «Звязду» — у артыкул рэдакцыйны. Як толькі пад'едуць, я ім і ачухацца не дам — адразу ўрэжу. Пакуль жа для сябе стаў абкатваць пачатак першай фразы: «Сёння ў святле апошніх рашэнняў набываюць вялікую вагу...» Напачатку ўзяў высока, потым трохі ніжэй, але не спадабалася ні тое, ні гэтае. Лепей узяць недзе пасярэдзіне, пачаць словабрэхам звычайным, дыктарскім. Але ж... могуць падумаць, што гэта радыё... Не, трэба хвастаць сваім голасам і з прысвістам.

Усё ж даволі хутка я настроіўся на чытку, таму сядзеў сабе спакойна, можна сказаць — адпачываў, здзекліва ўяўляючы той спрыт, з якім неўзабаве прымуцца Шынялі намотваць на магнітафон артыкул звяздоўскі. У тым, што яны прыедуць, не сумняваўся. Працуюць жа не ў пажарнай.

Напрыканцы трэба сказаць, што галава ў мяне была свая, у сцяну ёю ніколі не тоўкся. Пакідаў думаць. Вось і на гэты раз таксама. Шкрабянула нешта ў падчарэп'і маім, рыпнула, шары і паўшаркі ўзбунтаваліся, як усё роўна пацук на жываце маім голым прабегся — лапамі, падла, па грудзіне зацопаў. Ажно шкарпэткі да пят папрысыхалі.

А што, калі не ўслухаюцца Шынялі, не ўшалопаюць, што «Звязду» чытаю, І падумаюць — учарашняе ім на антэну вешаю. Газета ж беларуская! А ўчора таксама ж па-беларуску языком лёпаў. Не, трэба мяняць мову, бо пасля не дакажаш ім, што Ілья — прарок, калі на лаўку халодную пасадзяць.

Я выцягнуў з гурбы газетнае «Советскую Белоруссию» і, як пішуць літаратары-пачаткоўцы, уздыхнуў з палёгкаю. От, было б — калі б і сёння папёр па-беларуску!

Пад вакном прагула машына і спынілася. Я нават не зірнуў на яе, упэўнены, што гэта ўчарашні жоўты начнічок з антэнаю на дашку і той самай лямпай сіняю, якой грэюць застуджаныявушы.

Часу ў мяне не было, каб выбраць з «Советской Белоруссии» паласу найбольш артадаксальную, і я пачаў з самага пачатку: «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»

21 верасня 1988