Пра тое, як я... [13 несур'ёзных апавяданняў]

Пра тое, як я ад’ютанту Пілсудскага не паверыў

Таварышы камуністыя і некамуністыя!

Сёння мы шчыра ўзяліся разбураць наш вобраз любімы — вобраз ворага. Усё так. Разбураць трэба. Для чаго ж тады ў Еўропе Жэневу над возерам будавалі.

Але разбураць зусім, да костак белых,— я б вам, сябрукі дарагія, не раіў. Фрагменты асноўныя любімага вобраза нашага ўсё ж трэба пакінуць і ў падвалах дзяржаўных схаваць. Няхай паляжаць. Валасамі адчуваю: спатрэбяцца.

Яны, ворагі, ізноў могуць згуртавацца, шкодніцтвам заняцца і ў прамысловасці, і, як заўсёды,— у пытанні нацыянальным. Самы раз тады выцягнуць з падвалаў дзяржаўных уцалелыя рэшткі вобраза вечнага і скласці ў адно, каб нашыя людзі даверлівыя адразу ж успомнілі, як гэта вораг выглядае, якое піва, ад усіх затуліўшыся, смокча. Тады чалавеку простаму лягчэй будзе дзейнічаць і на вуліцы, і ў сябе дома.

Памятаць трэба, ворагаў розных і па дзень сённяшні — гібель. Затаіліся толькі. А раней?

А раней і таго болей — куды хлопцы нашыя ні стралялі, у ворага так і траплялі. Ды ці вам расказваць?! Ведаеце, колькі стрэлаў, столькі й ворагаў. Па-стаханаўску й тут даводзілася...

Ворагі ўнутраныя, са школкі вядома, неяк лягчэй у рукі даваліся. Свае ж усё-ткі. А вось тыя, што збоку, што з Еўропы чарапічнае да нас у капелюшах перліся,— тыя не надта. Мусіць, таму, што хітрэйшыя — пры навуцы большай былі ды пры блакнотах чыстых. Самі кніжкі пісалі!.. Я тут нядаўна зусім аднаго такога блакнотчыка накрыў, кніжку яго, са слоў польскіх складзеную, прачытаў. Відаць, што наўмысна ён па-польску літары выводзіў ды коскі крэсліў,— каб гэта з боку нашага пралетарскага хутка не ўшаломкалі. Дурань! Сам у лапці ўскочыў. Я не вучыўся ў Варшаве і па Кракаве ў гальштуку агурковым не хадзіў, а пісаніну яго дэфензіўную з прагляду першага развязаў. Я ж не толькі пільны — й таленавіты, як смоўж. Да чаго, да чаго, а да слоўцаў польскіх ліпкі. I хітрасці тут аніякае. Проста ў гады свае лепшыя застуды не баяўся, і калі дзьмулі з Віслы вятры бельведэрскія,— я заўсёды высоўваў шыю з чаратоў сваіх палескіх, слухаў мову панскую да ікаўкі сіняе. Такая ў мяне была сарбона саматужная.

Блакнотчык жа гэты польскі ў гады трыццатыя пры пагонах капітанскіх пабліскваў і пры пасадзе не абы-якой соладка пасопваў. Дзіва што — ад'ютант самога Пілсудскага!

Дзе цяпер ён?—трэба на вуліцу менскую імя Майсея Саламонавіча схадзіць, у хлопцаў тамтэйшых папытацца; а тады, у днепрагэсныя трыццатыя, у Варшаве не заседжваўся — то па Егіпце безаўрор-ным валачыўся, то на Мадэйру некалгасную плыў. Куды Пілсудскі, туды й ён — жыццё блакнотнае.

З твару блакнотчык гэты на інтэлігента круціў, а з душы — і па фотаздымку відаць — на дыскрэдытанта поўнага. Карлу Бернгардавіча Радэка хацеў дыскрэдытаваць.

Сакрэт малы, што часам апошнім у кожнага з нас з'явіўся свой правадыр любімы,— з ліку рэабілітаваных. Нехта ўпадабаў Рыкава, нехта Бухарына. А мая сімпатыя палітычная — Карла Бернгардавіч Радэк.

Спытаецеся: за што ж я палюбіў яго? Адкажу з даверам: палюбіў я Карлу Бернгардавіча, вядома ж, не за акуляры круглыя, а за слоўцы ясныя, рэвальверныя. У палітыцы тыя слоўцы густа лёталі і ў паэзію бокам вострым заскоквалі. Ясенін памёр, сказануў неяк Карла Бернгардавіч, бо яму не было для чаго жыць. Ну ці ж не мудра й коратка па ўсяму гэтаму калябарыкаднаму — «нежалеюнезовунеплачу»!.

I ў побыце сваім Карла Бернгардавіч па-рэвальвернаму прынцыповы быў. Усё лішняе ад сябе гнаў, не даваўся раскошы ў абдымкі рыначныя. Ну, не падумайце толькі, што на кухні агульнай з сям'ёй харчаваўся, што з дачкою ды жонкаю, напрыклад, пакойчык самотны фанерынаю дзяліў. Не без таго,— кватэрку меў асобную, домработніца часам заходзіла. А што ж, хіба Карла Бернгардавіч радавы пралетар самагонны? Каньячнага ўзроўню рэвалюцыянер! Ды трэба сказаць, што кватэрка ягоная — сціплая-сціплая была, адно жыць сям'і савецкай. Не кватэрка,— а кубельца такое, непадалёк ад вежаў крамлёўскіх. Вось і дачка Карлы Бернгардавіча Соф'я Карлаўна «Огоньку» паведаміла: «Жили мы скромно, хотя вроде бы всё было».

Ці ж не праўда?!

I хто ведаў, што яшчэ ў трыццатыя днепрагэсныя супраць гэтай праўды святое, супраць таго, што сям'я Карлы Бернгардавіча жыла па-спартанску празрыста, выступіў ад'ютант Пілсудскага. Блакнотчык гэты, конарміяй не прыдушаны.

Ён употайкі, як сталяр падвальны, дзённічак нагаблёўваў, у якім старанна стружка за стружкаю апісваў усе дыхі і выдыхі свайго дзядка вусатага,— і ў гэтым жа паментніку дэфензіўным збэсціў на смалу чорную імя чыстае Карлы Бернгардавіча агністага, кватэрку яго птушыную сметнікам назваў, і не толькі...

Карла Бернгардавіч з а'д'ютантам Пілсудскага выпадкова пазнаёміўся — у цягніку мяккім Варшава — Масква. Ад'ютант самохаць у Сібір меціў, быццам вывучаць для свае кніжкі новае тыя мясціны нашы цудоўныя, у якіх дзядэк ягоны гады маладыя на высылцы праседзеў.

А я так думаю, для пырску ў вочы ўся гэта вандроўка сібірская рабілася. Загадана было блакнот-чыку з Бельведэру самога: падсесці гэта ў цягнік мяккі да Карлы Бернгардавіча, каб сёе-тое выведаць з нашых мараў перадваенных. Па-іншаму й быць не магло.

Ад'ютант (а ці ўпершыню яму!) адразу ж перакінуўся ў авечку інтэлігентную, і таму пільнаму Карлу Бернгардавічу давялося размаўляць з ім зусім па-таварыску.

Так яны ехалі ў цягніку пасцельным, слоўцамі прыязнымі стукаліся, і да ўсяго да гэтага — ад'ютант Пілсудскага частаваў Карлу Бернгардавіча сабаёнам даўкім.

А на календарах, трэба сказаць, стаяла лета года 1933-га. Стогны й праклёны народныя плылі над цягніком пасцельным, пакуль ён, цягнік пасцельны, марудна па каляі вузкай да Стоўбцаў пагранічных шкрабаў. Енкі людскія на хаду ў купэ шыліся, а па купэ расцякалася пара вінная ад сабаёну глынутага. Ад'ютант баяўся вельмі, каб голас люду спакутаванага не дайшоў да слыху інтэрнацыянальнага Карлы Бернгардавіча, і таму балбатаў ён абы пра што і ўсё падліваў Карле Бернгардавічу сабаёну даўкага.

Балбатнёй і сабаёнам ад'ютант імкнуўся заглушыць шчырыя просьбы народныя аб вызваленні.

Паміж Баранавічамі і Стоўбцамі ён змогся, і яму здалося, што балбатня і сабаён не памогуць, што яшчэ імгненне і ... працоўныя Беларусі Заходняе да таварыша Радэка дагукаюцца. Каб не сталася таго, ён і ўчыніў меру мокрую: пляшку з сабаёнам наў-мысна са століка спіхнуў.

Пляшка ляснулася.

Ад'ютант хоць і нерваваўся, а ўсё дакладна разлічыў.

Карлу Бергнардавіча крыху аглушыла, і якраз глухата гэтая прыпала на тую пару хвілінную, калі ён пачынаў ужо да пакуты людское прыслухоўвацца.

Ці трэба казаць, што каб не гэтая акцыя злос-ная, што каб не гэты сабаён цукровы, які ажно па-цёк па штанах Карлы Бернгардавіча далікатнага, што каб не балбатня ад'ютанта спланаваная,— то Карла Бернгардавіч барыкадны, пачуўшы толькі пер-шы стогн заняволены, адразу ж лупануў бы на сябе чырвоную крывуліну стопкранаўскую і кінуўся б вызваляць край наш родны, прыгнечаны?! Не, казаць не трэба...

Але вось цягнік пасцельны прамінуў Стоўбцы акупаваныя, пераехаў у Негарэлае нашае, і дыхаць лягчэй зрабілася. Тут паслалі пад колы каляю шырокую, савецкую; тут свяціла сонца і гучалі песні. I гэтак было скрозь, аж да Масквы самае.

На тэрыторыі нашай ад'ютант Пілсудскага хвост падціснуў, сядзеў моўчкі і са століка на штаны Карле Бернгардавічу ўжо нічога не выліваў.

У Маскве ж Карла Бернгардавіч запрасіў ад'ютанта блакнотнага да сябе дамоў, у буданчык свой сямейны.

А вораг, таварышы камуністыя й некамуністыя, вы ведаеце,— заўсёды вораг!

Ад запрашэння, зразумела ж, не адмовіўся, папіў, паеў, ні ад чога не адсоўваючыся, а пасля ў сваім дзённіку паганым лютымі словамі польскімі зганьбаваў кватэрку дэмакратычную майго рэвалюцыянера любімага. Даю пераклад поўны тых слоўцаў пасквільных: «Карал Радэк меў кватэру вельмі прасторную (!).. Шэсць вялізных (!) пакояў і аграмаднай (!) тэрасы на даху магло б хапіць на значна большую сям'ю, чым яго».

Клічнікі ў дужках мае. Ды хіба клічнікамі гэтымі абароніш Карлу Бернгардавіча сумленнага? «Шэсць пакояў» ды яшчэ «вялізных»! Няўжо зноў трэба да ўспамінаў Соф'і Карлаўны вяртацца («жнлн мы скромно»), каб хоць як да праўды выплысці?! Але ж для ворага праўды не існуе. Калі яму трэба — палаты крамлёўскія нам прыпіша. А мы, таварышы камуністыя й некамуністыя, добранькія такія,— не знішчыўшы яго, ужо ўхапіліся пад корань зводзіць вобраз ягоны.

Сябрукі дарагія, што ж гэта мы?!

Выкарыстаная літаратура:

1. Mieczysław Lepecki Pamiętnik adiutanta Marszałka Piłsudskiego Państwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa 1987, str.* 175

2. «Огонёк», 1988, № 52, с. 28

9 студзеня 1989