Сярэбраная табакерка

Пры начным вогнішчы

Дзед звярнуўся да ўнукаў:

— Можа, наш Дзіда-дзед зайздросціў фальшывай славе пані Сарачынскай? Не трэба так думаць, дзеткі. Дзе там! Як я ўжо гаварыў, ён доўга збіраўся ў дарогу. Разам з Дзіда-дзедам збіраліся ў дарогу Саўка, Юрка ды іхнія сем'і.

Перад развітаннем з роднай хаткай у Дзіда-дзеда так сашчамілася сэрца, што ён пусціў некалькі слёз са сваіх вечных вачэй. Ён успомніў, што розныя паляўнічыя перабілі ўсю яго сям'ю, і яго хата застанецца цяпер зусім пустой. Яму цяжка было вырвацца з хаткі, нібы ногі былі прыклеены смалой да падлогі. Ён узяў лапату, выкапаў каля хаткі ямку і пасадзіў туды малады дубок. Гэты дубок павінен быў азначаць, што Дзіда-дзед яшчэ вернецца дамоў. Люсенька папрасіла Дзіда-дзеда пасадзіць другі дубок за яе, бо і яна вернецца сюды. Дзіда-дзед ахвотна выканаў просьбу дзяўчынкі. Урэшце выбраліся ў дарогу.

У Саўкі быў конь і карова. Запраглі каня ў вялізны воз, які Юрка Дратва купіў у аднаго местачковага балагула. На воз палажылі бебахі, пасадзілі Люсеньку і дзяцей Саўкі і Юркі, да воза прывязалі Саўкіну карову, пагналі каня і пайшлі за фурманкай.

У той час ужо многа дзе дачуліся, нібы Смерць знаходзіцца ў каралеўстве Пінг-Понга. Дзіда-дзед быў рады, што яго больш ніхто непакоіць не будзе.

Па дарозе, пад гару, конь занаравіўся і не хацеў рухацца з месца. Конь не слухаўся і пугі гаспадара...

— Каню цяжка цягаць такую фуру, напакаваную паўнютка ды яшчэ з коптарам, а на коптары — восем чалавек дзяцей. Давай, пане Заяц, купім яшчэ пару коней. Тады і мы самі не будзем тупаць пехатой.

Так яны і зрабілі. Кожная сям'я сядзела на сваім возе. Навокал гэтых трох фурманак кружыўся ўюном Саўкін паляўнічы сабака, які зваўся Кудлаты.

Было вельмі пагоднае лета. Жыта стаяла вышэй чалавечага росту. Хто больш за ўсіх радаваўся такой вандроўцы? Люсенька і дзеці Саўкі і Юркі. А паколькі іх было восем, дык і радасць была павялічана ў восем разоў.

Нанач яны спыніліся ў ляску пры дарозе каля чыстага ручая. Яны паставілі палатку, якую Юрка Дратва не забыўся купіць, прынеслі з лесу хвораст і расклалі вогнішча. Дзве жанчыны — жонкі Юркі і Саўкі — рыхтавалі вячэру. Дзеці падкідвалі на агонь сухія галіны, а трое мужчын селі на траве ля палаткі і давай меркаваць, што далей рабіць.

З голаду яны, канешне, цяпер не памруць, калі не будуць есці хоць тысячу год. Але будзе ўсё ж непрыемна, аслабееш, і ад цябе астанецца вечная скура і вечныя косці. Доўга яны меркавалі аб усім гэтым, алэ пакуль што да нічога не дадумаліся. Праўда, можна было вярнуцца ў свае старыя гнёзды, але цяга да вандроўкі раптам апанавала кожнага з іх з такой сілай, што гэту сілу нельга было перамагчы.

Калі добра пацямнела, усе павячэралі гарачай стравы. Дзеці забаўляліся пры агні з Кудлатым, пакуль заснулі. Старэйшыя дзеці панеслі меншых у палатку, дзе для іх ужо былі наладжаны пасцелі. Хутка за імі пайшлі спаць і дарослыя, спутаўшы коней жалезнымі путамі.

На варце астаўся Кудлаты.

Была ясная летняя ноч. На ўсходзе свяціў яркі маладзік у выглядзе залатой табакеркі. Зоркі былі рассыпаны па цёмна-сіняму полю неба маленькімі шчапоткамі залацістага нюхальнага тытуню і адкідвалі на зямлю брыскі святла, нібы іскры. Апрача Кудлатага, пасля дзённых клапот усе вандроўцы спалі салодкім спакойным сном...

Надышла поўнач.

Навокал стаяла цішыня. У цішыню ўрэзвалася толькі бразгатанне конскіх жалезных пут. Раптам завыў Кудлаты. Гэты разумны паляўнічы пёс пабачыў на ўзлессі дзве пары маленькіх, як іскры, аганькоў. Аганькі рухаліся да коней.

Гэта былі два ваўкі.

Кудлаты ўскочыў на ногі, натапыршчыўся, і па ўсім абшары пачулася:

— Гхаў-гхаў-гхаў!

Прачнуліся ўсе — і старыя і малыя.

Яны заўважлі ля коней двух шэрых аграмадных ваўкоў. Коні не звярталі на ваўкоў ніякай увагі. Усе рассмяяліся са старой прывычкі Кудлатага.

— Кудлаты меў прычыну брахаць,— сказаў Юрка Дратва.— Розум Кудлатага сшыты моцнай дратвай. Бо ваўкі маглі сцягнуць з вазоў што-небудзь з нашых харчоў. Ваўкі астаюцца ваўкамі.

Тым часам Кудлаты супакоіўся і пачаў гуляць з ваўчыхай. А ваўку на спіну ўскочыла Люсенька і давай катацца. Воўк быў спокойны, як цялушка. Тады Дзіда-дзед прапанаваў:

— Ведаеце што, браткі? Возьмем з сабою і ваўкоў. Няхай дзеці бавяцца з імі, ды ў гаспадарцы прыгодзяцца гэтыя шэрыя лясныя дзядзькі.

Сказаўшы гэта, Дзіда-дзед кінуў ваўкам па акрайцу хлеба і прывязаў ціхіх звяроў да свайго воза. Доўга ён іх гладзіў і гутарыў з імі:

— Вы, бедныя, засумавалі па мясе, па жывой крыві... Нічога! Лепш галоднаму галавою сівець, чым сытаму сэрцам паршывець.

Усе зноў пайшлі спаць.

Не паспелі яны паспаць і гадзіны, як іх зноў раз будзілі. На гэты раз іх супакой парушыў чалавек. Дзіўны быў ён, гэты чалавек.

За ім бег сабака, а на вяровачцы чалавек вадзіў магутнага гордага льва — былога цара звяроў.

Нашы вандроўнікі на хвіліну аслупянелі.

Яны прывыклі бачыць льва ў моцнай жалезнай клетцы, спацыруючага туды і сюды ў цесным квадраце няволі. Быў ён хоць і ў няволі, але з гордай асанкай, з залацістымі вабнымі, прыгожымі вачыма, з акладзі стай барадой патрыярха. Ён, бывала, ляскатаў па жалезных кратах клеткі магутным хвастом з кутасом на канцы. А калі леў рыкаў — з яго пашчы дымілася пара, дрыжала паветра і сэрцы ўсіх наведвальнікаў цырка.

Цяпер леў быў такі смірны, што не ўзнялася поўсць ні ў ваўкоў, ні ў Кудлатага, ні ў коней. Звяры і жывёлы толькі абнюхаліся на першае знаёмства, як члены адной вялікай сям'і неўміручых.

Ужо шмат пазней чалавек, які прывёў льва, апавядаў ім, што леў самавольна пайшоў з цырка. Па дарозе ён лапай адчыняў дзверы ў чужыя кватэры, і кленчыў, і жабраваў.

З жаласці гаспадыні давалі яму часам гарачую страву і хлеб. Нейкая сердабольная жанчына насунула на яго шыю торбу і палажыла ў яе пару булак хлеба і вялізны сыр.

Пробвалі дзеці на ім катацца, але ён асцярожна ссаджваў іх на зямлю і не дазваляў. Хоць быў ён вельмі дабрадушны, але гордасць асталася ранейшая.

У маладога чалавека была густая кучма валос, мройныя вочы незвычайнага колеру, далікатныя рукі з доўгімі пальцамі. Старасвецкая ліра вісела ў яго за спіной, а на баках віселі дзве дзівосныя торбы — аксамітныя з залатой вышыўкай. У торбах ляжалі кнігі, скруткі белай паперы і жмуты гусіных пер'яў, падобныя да стрэл.

Малады чалавек адкінуў правай рукой з высокага лба чупрыну валасоў, прылажыў руку да сэрца, гмыкнуў, нібы збіраўся дэкламаваць, нізка пакланіўся, пасля чаго ўзняў галаву вышэй, чым дагэтуль, і прамовіў:

— Мір вам! Мір усім неўміручым на маёй дарозе! Голас яго звінеў, як нацягнутая струна, і выдаваў такія гукі, нібы гэтую нацягнутую струну хтосьці перабіраў музычнымі пальцамі. Пасля невялікага спынку, натхнёна прапеў:

— Я сотні міль ішоў на ваш аганёк, о слаўныя дзеці вечнасці! Я ішоў сюды, о благародны Заяц, Заяц з незвычайнай табакеркай за пазухай! Ваша табакерка са Смерцю ўнутры зрабілася пышнацветным Везувіем жыцця, цудадзейным вулканам вечнасці.

Дзіда-дзед, які ўвесь час глядзеў на яго смехатлівымі і кплівымі вачыма, нізка пакланіўся і пяшчотным голасам адказаў:

— О найлепшы брат усіх братоў маіх! Накіруй свае крокі ў каралеўства Пінг-Понга. Я аддаў табакерку з пышнацветным Везувіем яе вялікасці — найяснейшай каралеве Лялі. Гэту прыгожую каралеву хвалі прыгожымі словамі. Адважную каралеву Лялю трэба славіць песнямі яшчэ за тое, што яна выпусціла Смерць з табакеркі, уціхамірыла вечную разбойніцу і трымае яе на залатым ланцужку ў выглядзе чорнага Мопсіка.

Ад каралевы пахне белай ружай і чорным дзёгцем. Усе найпрыгажэйныя дамы пахнуць цяпер ружамі і дзёгцем і на залатых ланцужках водзяць маленькіх Мопсікаў. А рыцары гэтых дам цалуюць лапкі карале вы Лялі!

— Я,— сказаў кучаравы,— сваім натхнёным вокам бачу, што табакерка з палонніцай знаходзіцца ў вас, благародны пане Заяц, за вашай благароднай пазухай, каля самага благароднага сэрца...

— Ціха... Ціха...— трывожна сказаў Дзіда-дзед,— Такое паэтычнае падлабуньванне можа мяне зрабіць жорсткім, як сама Смерць. Нікому пра гэта ані псік!

Тады кучаравы паэт шчыра і проста сказаў:

— Даю слова, што нікому пра гэта ані псік! Выбачайце мяне, пане Заяц! Я адвык гаварыць проста. Але вы мяне ўсё роўна зразумееце. Я прыпаду да вашых вечных ног і буду качацца ў пяску, пакуль вы не скажаце мне вось аб чым: нягледзячы на тое, што вы схавалі Смерць у табакерку, мае творы паміраюць... Я часта чую іхнія стогны. Я. чую іх кананне.... Чую шурхат лапат... Гэта бібліятэкары-далакопы хаваюць мае кнігі на спецыяльных паліцах-магілах... Парайце мне, пане Заяц, як знайсці і схаваць у табакерку Смерць мастацтва? Вось вам, пане Заяц, табакерка для гэтай Смерці!

Паэт дастаў з адной з торб зграбную рагавую табакерачку, падаў Дзіда-дзеду і гаварыў далей:

— Смерць мастацтва вельмі пераборлівая і несправядлівая. Творы некаторых яна не чапае тысячагод дзямі, а творы іншых яна рэжа касой яшчэ тады, калі яны толькі нараджаюцца... Яна забівае малютак...

Калі паэт гэта гаварыў са слязамі на вачах, яго пёс ад шчырага спачування лізнуў яго руку. Паэт адштурхнуў яго і крыкнуў:

— Не перашкаджай, Апалон!

Дзіда-дзед з пашкадаваннем і любасцю паглядзеў на кучаравага і так прамовіў:

— Каток ты мой! Сын Апалона, які і сабаку свайго Апалонам заве! Вось што я скажу табе: якія мы самі — такія і нашы сані. Якія нашы галовы — такія і шапкі. Смерць тваіх песень знаходзіцца ў тваім уласным сэрцы і ў тваёй уласнай галаве. Гэта Смерць строгая, але справядлівая. Яна забівае песні фальшывыя і не чапае песень шчырых. Яна наогул не забівае. Кепскія песні — мёртванароджаныя. Жыццё тваіх песень залежыць ад цябе самога, сын Апалона з псом Апалонам. Вяртаю табе назад табакерачку. Шкуды больш не хадзі. Аставайся з намі ды вучы нашых малых дзетак брынкаць на ліры.

Гэта вельмі спадабалася паэту і ўсім вандроўцам. Люсенька ціха падышла да ліры, што вісела на спіне паэта, і пальчыкам кранула струну. Са старадаўняга інструмента выскачыў гожы гук, які расплыўся ў цішыні ночы і знік, нібы кавалак снегу ў ручаі.

Паэх тут жа пачаў граць.

Гукі былі спачатку просценькія, як журчанне рэчкі, як спевы жаўранка. У іх адчувалася радасць, кліч маткі да дзіцёнка. З кожным разам гукі на струнах ліры рабіліся больш жвавымі і больш складанымі. Ім было цесна на адной ліры.

Тады паэт дастаў з кішэні свісцёлку з дзесяццю дзірачкамі, даў Люсеньцы і толькі раз паказаў, як трэба граць. Люсенька зайграла. Яны гралі ўдваіх. Было куды лепш і зграбней. Але хутка гукам не хапіла месца і на двух інструментах.

Тады паэт дастаў з кішэні ражкі, гармонікі, скрыпачку і невялічкія цымбалікі. Ён усім раздаў інструменты і паказаў, як на кожным граць.

Вось тады пачалася капеля!

Як зайгралі на розных інструментах — Дзіда-дзед не вытрымаў, пачаў пляскаць у ладкі, махаць галавой і тупаць нагамі ў такт музыцы. Не агледзеўся Дзіда-дзед, як навокал яго пачалі скакаць коні, ваўкі, сабакі, карова і нават горды леў. Музыка пакарыла ўсіх.

Прачнуліся ўсе вялікія і малыя звяры, птушкі, мушкі. Усе яны прыйшлі да музыкаў. Усе яны танцавалі разам з Дзіда-дзедам аж да ўсходу сонца.

На ўсходзе сонца жанчыны рыхтавалі снеданне, і ўсе вандроўцы, памыўшыся ў ручаі, расселіся навокал агню і думалі:

«Што далей рабіць?»

Усе моўчкі паснедалі і зноў моўчкі думалі аб адным — што далей рабіць?

Коні ўтаропілі фіялетавыя вочы ў людзей і нібыта хацелі сказаць:

— Вы, неўміручыя людзі, падумайце і за нас. За тое мы вас будзем вазіць.

Юрка Дратва гладзіў бараду і пачаў думаць услых:

— Што далей рабіць? Юрка Дратва не лыкам шыты, а дратвай. Юрка Дратва ведае, што далей рабіць. Вось што далей рабіць! Трэба зрабіцца скамарохам і пайсці ў свет весяліць народ. Кучаравы паэт стане ў нас галоўным скамарохам.

— Малайчына Юрка! — крыкнулі ўсе ў шчырым захапленні.

— А што? — усхапіўся Юрка.

— Мы чулі, што ты думаў.

— Як гэта вы маглі пачуць мае думкі?

— Бо ты думаў уголас.

— Я зусім забыўся,— засмяяўся Юрка.— Пры сардэчных прыяцелях я заўсёды думаю ўголас. А пры чужых я ўголас не думаю. Бо калі я пры іх што-небудзь няўдалае падумаю, яны пачнуць мяне выкпіваць, а калі што мудрае прыдумаю, яны мае думкі прысвояць сабе, а мяне дурнем назавуць. Дык вы ўсе згодны зрабіцца скамарохамі?

Згодны! Згодны! Згодны! — закрычалі ўсе. I Юрка цягнуў сваю думку далей, нібы нітку з кудзелі:

— Зробімся скамарохамі і будзем гэтым карміцца. Пачнём вандраваць па свеце і назіраць, як неўміручыя людзі будуць шыць свой вечны бот жыцця.

— Гэта апошняе мне больш за ўсё даспадобы,— сказаў Дзіда-дзед.

— Значыць, трэба будзе каго-небудзь з нас кара наваць за старшага скамароха! — прапанаваў Саўка. Я калісьці чытаў кнігу аб тым, як карануюць цароў. Цырымонія о-го-го!

— Гэта, мабыць, прыгожа? — сказаў Юрка.— Давайце каранаваць чубатага паэта ў цара скамарохаў!

— Каранаваць паэта! — закрычалі дзеці ў вялікім захапленні.

— Каранаваць! Каранаваць! — асобна чуваць быў тонкі галасок Люсенькі.

Наладзіць каранацыю згадзіўся Саўка. Ён адзін ведаў з кнігі, як гэта робіцца.

Саўка загадаў дзецям нашараваць медную каструлю, набраць смалякоў, доўга поркаўся ў сваім возе, пакуль дастаў дзяжу, дубовую бочачку і некалькі келішкаў. На траве ён разлажыў белы абрус і ўсё гэта паставіў туды. Жанчын ён прасіў наладзіць добры абед: грыбы, бліны, мачанку з маслам, капусту тушаную, салёных гуркоў і шмат-шмат чаго. Юрку паслаў у лес па жмут крапівы. Дзіда-дзед папрасіў прыбраць як найпрыгажэй усіх жывёл і звяроў. Паэта ён папрасіў настроіць ліру, бо струны гучалі фальшывымі гукамі.

Увесь час Саўка быў вельмі заклапочаны. Ён бегаў ад аднаго да другога, раіў і паказваў, як што рабіць. Сонца ўзнімалася ўсё вышэй, і птушкі спявалі ўсё гучней і гучней.

Урэпгце ўсё было гатова да каранацыі паэта.

Люсенька надзела яму на галаву медную бліскучую каструлю.

У адну руку дала яму качан капусты, у другую руку — снапок крапівы. Яго пасадзілі на дзяжу. Звяроў і жывёл, пафарбаваных Дзіда-дзедам у розныя колеры, яшчэ аздобілі вянкамі і павесілі ім на шыі званочкі, якія энайшліся ў дзяцей Саўкі. Дзеці і дарослыя апрануліся ў святочныя вопраткі. Пышны абед дыміўся ў пасудзінах на абрусе.

Саўка накінуў на плечы Дзіда-дзеда гуньку з вясковай тканіны з залацістымі клетачкамі, а на галаву насунуў яму бяроставы высокі каўпак з вострым шпілем і доўга шаптаў яму нешта на вуха.

Юрка Дратва выстраіў звяроў і жывёл у адзін рад, дарослыя і дзеці ўзялі келішкі ў рукі, пасля чаго Дзіда-дзед з Саўкам збоку падышлі да паэта. Дзіда-дзед падняў руку ўгару, Саўка яму ўвесь час ціхенька шаптаў на вуха, і ён, Дзіда-дзед, паўтараў урачыста ў поўны голас:

— О, краса і цвет зямлі, геній і соль свету, сын Апалона з сабакам Апалонам! Твой трон — дзяжа, зробленая слаўным бондарам. Дзяжа — бацька ўсіх найлепшых інструментаў на зямлі. Без дзяжы і хлеб не хлеб. А без хлеба надзённага хлеб духоўны ніякага смаку не мае. Твая карона — каструля з бліскучай медзі, на якой адлюстроўваецца сонца. Няхай і твой талент пераліваецца з праменнямі сонца ў адно цэлае на векі вечныя. Твой скіпстр — снапок крапівы. Няхай твае словы праўды пякуць сэрцы людзей, як пячэцца наша родная крапіўка. Твая дзяржава — качан капусты, круглы, як поўны месяц у небе. Няхай на ўсёй зямлі, дзе толькі свеціць месяц, свеціць твая слава, калі яна будзе заслужаная. I няхай будзе згода ў нашай скамарошай сям'і, як паміж гэтымі звярамі і жывёламі. I няхай твая добра настроеная ліра ніколі не будзе фальшывай, тады яна запалоніць сэрцы людзей, як я запаланіў Смерць у табакерцы. Будзь у нас царом скамарохаў на вечныя годы!

Усе ўсклікнулі:

— Будзь у нас царом скамарохаў на вечныя годы! А потым...

Тут дзед спыніў апавяданне і сказаў:

— Дайце адсапнуцца, дзеткі. Я стаміўся...

— А мы хочам ведаць, што далей было! — артачыліся ўнукі.

— I я хачу ведаць, што далей было,— засаромлена сказаў дзед,— але забыўся. Заўтра ўспомню.

— Як можна забываць?! — дзівіліся ўнукі.

— А ведаеце што? — сказаў дзед.— Знайдзіце такую трубачку са шкельцам, зірніце ў яе і самі даведайцеся, што было далей.

— Што гэта за трубачка? — зацікавіліся ўнукі.

— Ну, штучка такая з цудоўным шкельцам,— тлу мачыў дзед.— Зірнеш ў яе раз і ўбачыш, што было даўным даўно. Зірнеш другі раз — бачыш, што на ўсім свеце робіцца цяпер. Зірнеш трэці раз — бачыш, што будзе рабіцца на свеце праз тысячы год наперад, у будучыні...

— Купі нам, дзядок, такія трубачкі са шкельцамі!

— Яны за грошы не прадаюцца, як і талент. Гэта называецца мудрасць.

— Дык што рабіць? Мы хочам ведаць, што далей рабілі скамарохі, а ты забыўся, дзядок...

— Я ўспомніў, але цяпер мне трэба праверыць, як вы чытаеце і пішаце.

Унукі зморшчыліся ад неахвоты, але дзед разгарнуў перад імі кніжку, і яны чыталі па чарзе. Такім чынам яны прачыталі гісторыю пра хітрую лісу і дурную варону. Ні ліса, ні варона ўнукам не спадабаліся.

Унучка выказала жаданне быць арлом ці сокалам, а ўнук хацеў стаць скамарохам. Ён ужо крыху ўцяміў, што гэта за птушкі — скамарохі. Яны хадзілі з вучонымі мядзведзямі і малпачкамі, былі вясёлыя і бедныя і ведалі ўсё-ўсё.

— Стаць добрым скамарохам не лягчэй, чым стаць арлом альбо сокалам,— сказаў дзед.— Бо хто ўмее лятаць у сваіх думках, у таго вырастаюць і крыллі. Эге! Але ёсць стварэнні, якія трубяць аб тым, што лятаюць, а яны толькі скачуць, як блохі. Эге! Прынясіце, дзеткі, палын і насыпце ў маёй каморцы. Кажуць, што блохі вельмі баяцца палыну.