Сярэбраная табакерка

Статуі

Пасля ўборкі бульбы пачалася малацьба. Унукі пайшлі ў школу, а дзед, напрацаваўшыся за дзень, увечары спаў. Дзед вызваліўся ад працы толькі тады, калі выпаў першы сняжок. Да вясны ён перабраўся на вялікую печ, і пад гуд калаўрота нявесткі ён апавядаў малым працяг гісторыі Дзіда-дзеда.

— Мы,— пачаў дзед,— пакінулі аптэкара Савіцкага ў падзямеллі, дзе ён быў прыкаваны кардыналам Баніфацыем на векі вечныя да сцяны. Аптэкар прыняў сонны парашок і заснуў на сто год. Вось табе і яго мясныя буракі ды ўсё іншае. Як гэта кажуць: сем год шапку шыў ды за адну раніцу згубіў.

— Я на месцы Савіцкага не згадзіўся б зрабіць кардыналу Баніфацыю сонных парашкоў,— сказаў унук,— Савіцкі не герой.

— Я тое самае кажу,— пацвердзіла ўнучка.

— Праўда,— сказаў дзед,— вельмі лёгка хітры кардынал выцерабіў у аптэкара дубняк і бярэзнік і адрэзаў яму крыллі так, што аптэкар ляцеў вышэй азярода і ўпаў у яму ніжэй гарода. Але справа ў тым, што кардынал абмануў аптэкара, сказаўшы, што соннымі парашкамі ён хоча ўсыпіць чорных рыцараў Смерці. Не будзем строга судзіць беднага Савіцкага, які пакінуў дома жонку і маленькага хлопчыка. Яго ўзяў на хітрыкі кардынал, які сам рыбку з'еў, а беднаму аптэкару і юшкі не пакінуў...

Баніфацый дабіўся свайго. Ён усыпіў Кія дзесятага і сам зрабіўся папай — Баніфацыем першым. Кія дзесятага ён кінуў у рэчку ў жалезнай труне і пусціў чутку, што за вялікія дабрачыннасці бог забраў на неба святога Кія. А ён, Баніфацый першы, сам завёз яго за воблакі на шасцёрцы крылатых коней прарока Ільі.

Баніфацый першы часта знікаў з ватыканскага палаца на месяцы. Яго падручныя кардыналы гаварылі, што ён адпачывае ў раі. Тым часам навокал яго фальшывай табакеркі заўсёды стаяла варта.

Баніфацый першы сядзеў у падзямеллі і думаў над тым, як усыпіць каралеўскі двор Пінг-Понга. Дзвюх Смярцей — правільна разважаў ён — не бывае. Гэта значыць, адна Смерць у табакерцы ў папскім палацы, а другая Смерць у каралевы Лялі ў выглядзе Мопсіка на залатым ланцужку. Баніфацый першы спрабаваў угаварыць каралеву Лялю прызнацца, што яе Мопсік самы звычайны цюцік. Яна не паддавалася. Тады Баніфацый першы задумаў усыпіць увесь каралеўскі двор Пінг-Понга. «Калі шанцуе, дык і лазовы куст яйкі нясе»,— падумаў новы папа рымскі. «Мне цяпер шанцуе, і я спраўлюся з дваром караля Пінг-Понга».

I ён задумаўся над тым, як зрабіць гармату для стральбы сонным парашком. Гэта зрабіць было не цяжка. З гэтай гарматай ён паехаў у каралеўства Пінг-Понга.

У той час скамарохі вандравалі па розных краінах. Усюды яны карысталіся вялікім поспехам. Захацелася ім таксама пабываць у каралеўстве Пінг-Понга, каб паглядзець, як жыве пані Сарачынская і як прыдворныя дурні баяцца яе Мопсіка.

Дзіда-дзед дазволіў туды ехаць пры той умове, каб ніхто там з акцёраў не смяяўся. Бо нестрыманы смех можа ім там нарабіць шмат непрыемнасцей.

Першая абяцалася не смяяцца галоўная рагатушка Люсенька. За ёю — усе.

Рухаліся яны даволі марудна на тых самых трох фурманках, якія былі імі набыты з самага пачатку.

Кучаравы паэт гойдаўся на адной з фурманак і пісаў новы твор для акцёраў пад назваю «Мячы на сярпы»...

Найвялікшая частка металаў на зямлі ржавела і псавалася. Гэтыя металы ў выглядзе гармат і стрэль баў патрэбны былі цяпер не для смерці, а для жыцця.

У тых самых кузнях, дзе рабілася зброя, кавалі цяпер плугі ды іншыя прылады для вечнага чалавечага жыцця. Аб усім гэтым пісаў кучаравы паэт па дарозе скамарохаў у каралеўства Пінг-Понга. Пісаць аб гэтым было вельмі цікава. Бо як гэта кажуць: слова вецер, а пісьмо грунт.

У каралеўства Пінг-Понга яны прыехалі раніцой. Прыгожы палац відаць быў здалёк. На каралеўскім двары іх здзівіла мноства статуй. Яны стаялі, сядзелі і ляжалі ў розных позах. У некаторых на тварах быў выраз вялікага страху. Іншыя былі здзіўлены. Многія з іх стаялі на каленях з распрасцёртымі ў неба рукамі. Твары статуй нагадвалі маскі смеху, вар'яцтва, роспачы.

Усе статуі былі апрануты ў сапраўдныя вопраткі. Зроблены былі не з каменя, не з металу, а цвёрдыя, як бронза. Яны звінелі, калі па іх пастуквалі кійкамі альбо пстрыкалі пальцамі ў нос.

Гэта ўсіх здзівіла. Паэт — вядун па ўсялякіх справах — ціскаў плячыма і сказаў, што нідзе не бачыў і ніколі не чытаў аб такіх статуях. Праўда, калісьці ў маленстве ён чытаў у нейкай смешнай кніжцы аб тым, як акамянела на дарозе жонка вядомага на ўсім свеце п'яніцы Лота. Яна ператварылася ў вялізны кавалак солі. Прыходзілі каровы і козы лізаць яе. Таксама прыбягалі хцівыя папы ды малаткамі адбівалі кавалкі святой солі для кухні. Потым нейкі барадаты крамнік прыехаў уночы, разбіў Лоціху на драбнюткія кавалкі, на пакаваў у мяшкі і вазіў па вёсках мяняць соль на курэй, на цялят, на аўчынкі. Гэты крамчік разбагацеў, збудаваў вялізны дом у мястэчку і пачаў гарэлку прадаваць у памяць п'яніцы Лота, якога сяляне называлі Лотра.

Гэта гісторыя напалохала галоўным чынам жонку п'яніцы Саўкі і жонку выпівакі Юркі Дратвы — галоўных акцёрак вандроўных скамарохаў.

Скамарохі доўгі час кружыліся вакол палаца, чакаючы пакуль выйдзе хто-небудзь на сустрэчу да іх. Яны збянтэжыліся ад таго, што ўвесь каралеўскі двор выглядаў, як вымершы — нідзе не відаць было жывой душы. Было вельмі прыкра.

У глыбіні двара, дзе знаходзіліся службовыя будынкі і каралеўскія канюшні, скамарохі ўгледзелі статуі коней, сабак, ільвоў, кароў, людзей. А далей на паляне стаяла, ляжала і сядзела ў розных позах каралеўскае войска.

Тут — за войскам — скамарохі сустрэлі міністраў, прыдворных, караля Пінг-Понга, каралеву Лялю з Мопсікам. А насупраць іх усіх стаў каля драўлянай лёгкай гарматкі даўганосы Баніфацый.

Усе скамарохі іх пазналі. Дзіда-дзед, зірнуўшы на даўганосага, пажартаваў:

— Вось ён даўганосы фігурант, боты ў рант! I ты, пасол, папаў, нібы гурок у расол! I ты, сарока, з воўчым ротам, з лісіным хвастом, з сабачымі вачыма, ні села ні палады ў святыя папала! I ты, кароль Пінг Понг, выскачыў з палаца, як Піліп з канапель і апынуўся на гэтым вяселлі без музыкі! I што гэта за выстаўка напаказ — я ўцяміць не магу.

Сказаўшы ўсё гэта, Дзіда-дзед спалохаўся і схапіўся рукой за пазуху, дастаў табакерку і паглядзеў. Яна была моцна абвязана.

— Смерць не выскачыла з табакеркі,— супакоіў усіх Дзіда-дзед.— Яны не памерлі!

Скамарохі ўвайшлі ў палац. Дзверы ўсюды былі парасчынены. У залатой пасудзе на сталах дымілася гарачая страва. Віно ў бакалах было недапіта.

Скамарохі пайшлі ў каралеўскую кухню. У печы яшчэ цалаў агонь, але кухары і іх памочнікі ў белых халатах і калпаках стаялі прыпёртыя да сцяны без руху. У адным з пакояў ляжала на падлозе цэлая куча пакаёвак, пажаў, лакеяў, камердынераў, швейцараў і шмат іншай каралеўскай чэлядзі.

— Што за штуковіна? — сказаў Юрка Дратва.— Не маглі ж яны памерці! Вось табе дзіва: гэта табе не тое, што карова чорна, а малако сіва!

Саўка маўчаў. Жанчыны дрыжалі ад страху. А дзеці не смяяліся. Во не было смешна. Паэт разважаў так:

— А можа, Смерць усё ж такі нейкім чынам выслізнула з табакеркі? Але каб яна была на волі, дык у першую чаргу перадушыла б скамарохаў і пана Зайца. Аднак можа быць, што Смерць прывызваленні з табакеркі адразу накінулася на каралеўства Пінг-Понга, каб справіцца з тымі, хто зганьбіў яе чэсць і Мопсіка назваў яе імем... Таксама не. Калі паміраюць людзі ці жывёлы, дык у іх зусім не такі выгляд. А можа, Смерць прыдумала новую заразную хваробу? А калі так, дык чаму ж яны, скамарохі, не паміраюць? Якім чынам тут апынуўся гэты даўганосы?

Усе слухалі разважанні паэта з вялікай увагай, без усялякага руху. Нават спалохаўся паэт: яму здалося, што іх усіх ахоплівае гэта страшная хвароба, што ўсе яны ператвараюцца ў статуі.

— Вы — што? — крыкнуў ён.— Таксама застываеце?!

Скамарохі ўскочылі са сваіх месц.

— Мы жывём! Мы рухаемся! Уцячэм адгэтуль! Так крычалі скамарохі ў адзін голас.

Тады маленькая Люсенька сказала:

— Як вам не сорамна? Не бойцеся! Я астаюся тут сама...

— Малайчына, Люсенька! — сказаў Дзіда-дзед.— Пайшоўшы ў бойку, не шкадуй хахла! Не пойдзем ад гэтуль, пакуль не дазнаемся, у чым справа. Будзем шукаць па кішэнях людзей. Можа, нешта такое знойдзем, што растлумачыць нам гэтае незразумелае з'явішча. Калі б Смерць апынулася на волі, мы ўсе адчулі б ранейшы дзікі страх. Глядзіце, наш леў нюхаецца з сабакамі...

Раптам Люсенька піскнула тоненькім галаском:

— Гэта страляў у іх даўганосы, якому дзядзя Юрка Дратва даў парашок ад тараканаў!

— Гіш ты! — здзівіўся Дзіда-дзед.— Не войтава дачка, а дарэчы гаворыць.

— Я здагадваюся! — крыкнуў Юрка Дратва.— Здагадваюся. Гэта штука даўганосага! Яго фокус! Я цяпер разумею, чаму прапаў аптэкар Савіцкі, пакінуўшы дома жонку і хлопчыка.

— А я зусім не ведаю, што аптэкар Савіцкі прапаў,— сказаў Дзіда-дзед.— Чаму ты, Юрачка, мне пра гэта раней не сказаў?

Юрка апраўдваўся:

— Што мне было гаварыць? Мала куды чалавек пайшоў. Пайшоў не гнаны, дык і вернецца не званы.

Пакуль яны так гаварылі, паэт пабег да статуі даўганосага, у кішэнях якога ён знайшоў невялічкую кніжачку-дзённік. У ёй даўганосы вапісваў усе падзеі свайго жыцця да апошняй хвіліны. Разам з кніжачкай ляжалі рэцэпты парашкоў на сон і супраць сну, таксама падробная карта падзямелля, дзе знаходзіўся аптэкар Савіцкі. Тут жа было некалькі парашкоў з надпісамі «Сон на дзесяць год» і «Супроць сну».

Паэт узяў парашок супроць сну і падумаў аб тым, на кім выпрабаваць сілу парашка.

Калі паэт, ці так званы цар скамарохаў, вярнуўся да сваёй кампаніі, ён сказаў:

— Зараз учыню цуд. Каго ажывіць з усёй гэтай каралеўскай кампаніі? Ці, можа, усіх ажывіць?

— Не жартуй! Кінь глупства плясці! — сказалі ўсе.

— Нікога не ажыўляць! — загадаў Дзіда-дзед. Што не ясі, у рот не нясі... Спі шаноўная пані Сарачынская, разам з усім тваім пышным дваром! А хто спіць, той не грэшыць і салодкія сны сніць.

Цар скамарохаў засмяяўся.

— Панюхайце! — сказаў ён.— Ад каралевы Лялі яшчэ пахне дзёгцем і белай ружай! Папрабуем сілу парашкоў хоць на Мопсіку...— і ён паднёс парашок супроць сну да носа цюціка.

Застылы Мопсік пачаў набываць прыкметы жыцця. Раптам ён адчыніў вочы і забрахаў зычным галаском:

— Гаў-гаў-гаў-гаў! Усе зарагаталі.

Тады цар скамарохаў дастаў парашок з надпісам «Сон на дзесяць год» і паднёс да носа Мопсіка. Цюцік сціх і зноў застыў. Усе здзівіліся.

— Ну, і парашкі! Ну, і парашочкі! Цар скамарохаў прачытаў уголас дзённік даўганосага і радасна сказаў:

— Вось матэрыял для новага прадстаўлення! Юрка Дратва нездаволена адклікнуўся:

— Дзеля сваіх матэрыялаў ты забываеш майго сябра Савіцкага, якому я заўсёды падмёткі падбіваў на боты з наймацнейшай падэшвы. Ты лепш ажыві яго хутчэй, калі ты такі майстар! Ды ты і сам майстар не вялікі, бо гэтыя парашкі прыдумаў аптэкар па маёй просьбе...

Ніхто не хацеў спрачацца з Юркам Дратвай. Усе думалі аб адным, каб зараз жа выправіцца ў тую краіну, дзе ў падзямеллі спіць аптэкар Савіцкі, і разбудзіць яго.

Дзед змоўк. А ўнукі крыкнулі так голасна, што іх маці спалохалася.

— Разбудзіць аптэкара Савіцкага!

— Чаго вы там? — запыталася маці.

— Трэба разбудзіць аптэкара Савіцкага!

— Якога Савіцкага?

— З Дзіда-дзедавай гісторыі.

— Пакуль што вы мяне, вашу маму, разбудзілі. А дзед разбалаваў вас рознымі аптэкарамі, Дзіда-дзедамі і даўганосымі. Лепш урокі вучыце.

— Сёння позна,— сказаў дзед,— будзіць аптэкара Савіцкага будзем заўтра ўвечары, калі паспеем. Цяпер ідзіце спаць. Думаю, што вам, дзеткі, парашок на сон не патрэбен. Вы так спіцё, што хоць з гармат страляй — не пачуеце...