Сярэбраная табакерка

Сон і прабуджэнне

Як сцямнела, яны вынеслі скрыню на двор, палажылі ў карэту і рушылі з месца, пагнаўшы коней з усіх сіл. Чуў нешчаслівы палоннік, як праз кожныя некалькі гадзін спыняліся і мянялі коней. Так цягнулася некалькі дзён. Потым яго кудысьці панеслі. Калі скрыню зноў паставілі на месца, ён праз некаторы час пачуў усплескі вады і калыханне. Аптэкар Савіцкі зда гадаўся, што ён на караблі. Ён адчуў голад і ўспомніў, што не можа ад гэтага памерці. А Смерць не з'явіцца з Дзіда-дзедавай табакеркі — колькі яе не заві...

Ехаў аптэкар Савіцкі морам аж дзесяць дзён. Потым яго кудысьці пацягнулі ўніз. Праз гадзіну ці дзве адчынілі скрыню, надзелі на ногі кайданы, развязалі вочы і выцягнулі з рота анучу. Ён праляжаў нерухома некалькі хвілін.

Першае, што ён убачыў — гэта маленькі агеньчык, які разануў яму ў вочы, як востры нож. Ён са стогнам зноў зажмурыў вочы. Потым пачаў іх пакрысе расплюшчваць усё шырэй і шырэй, пакуль прывык да святла.

На невялічкім століку мігацелася ў медным пад свечніку васковая свечка. Перад ім стаяў прафесар Джыавані Чарэнца, гэта значыць, кардынал Баніфацый, у вопратцы манаха. Кардынал усміхнуўся і, паказаўшы на акраец хлеба і збанок вады на століку, сказаў:

— Выбачайце, пане аптэкар Савіцкі, што ў мяне тут няма вашых цудадзейных буракоў, але пакуль што хлеб і вада — таксама не бяда. Вы доўга, прашу праба чэння, галадалі. З'ешце гэты хлеб, і я прынясу яшчэ. Кій на кій шкодзіць, а хлеб на хлеб не шкодзіць.

Аптэкар Савіцкі моўчкі азіраўся навокал. Ён быў у сырым падзямеллі ці ў склепе пад будынкам — цяжка было пазнаць. Адной нагой ён быў прыкуты да каменя сцяны. Аптэкар зірнуў на кардынала так строга, што той на адно імгненне адвярнуўся. Аптэкар ад абурэння скінуў са стала акраец хлеба і збанвады, схапіўся рукамі за галаву і запытаўся:

— За што?

— Так трэба...— мяккім голасам адказаў кардынал Баніфацый і пайшоў кудысьці ў цемру.

Яго крокі спачатку гулка аддаваліся ў вялікім пад зямеллі. Потым пачалі слабець і замерлі ў аддаленні.

«Я цяпер, нібы Смерць у табакерцы,— падумаў аптэкар.— Але ж я нікога не крыўдзіў. А калі я прыдумаў сонны парашок на людзей, дык не для таго, каб яго ўжываць. Я ж не думаў ім карыстацца... У чым жа справа? Хіба таму што я стаў небяспечным, ведаючы сакрэт парашка?»

Пасядзеўшы ў цяжкім роздуме пару гадзін, аптэкар нагнуўся, падняў акраец хлеба і з'еў да апошняй крошкі. Яму захацелася піць. Ён пашкадаваў, што выліў ваду. А яму, нешчасліваму, так хацелася піць, што, каб Смерць не сядзела ў табакерцы,— ён памёр бы ад смагі.

Ён, здаецца, лізаў бы цяпер сухім языком вільготную зямлю, дзе была выліта вада. Ён нагнуўся і пад сталом угледзеў другі збанок з вадою. «О, якое шчас це!» Ён цяпер быў удзячны здагадліваму чорнаму манаху за гэта. Ён выпіў ваду са збанка і заўважыў на зямлі свежы куль саломы. Ён кінуўся на салому. Пры гэтым агідна зазвінеў ланцуг, якім ён быў прывязаны да сцяны, як злы пёс. Ён уткнуўся галавой у салому, хацеў плакаць, ды не мог. Ад гэтага было яшчэ цяжэй.

«Няўжо на векі вечныя буду тут таміцца? — падумаў ён.— О, злы Заяц! Навошта трымаеш Смерць у табакерцы?.. I трэба ж было мне паверыць незнаёмаму чалавеку і паехаць да яго ў гасцініцу... Але каб чалавек ведаў, дзе ён паваліцца, дык раней шаўковую падушачку палажыў бы на тым месцы».

Праз некаторы час аптэкар Савіцкі моцна заснуў.

Калі кардынал Баніфацый яго разбудзіў, дык сказаў, што ён спаў трое сутак. Потым так прамовіў:

— Вы, пане аптэкар, адпачылі з дарогі, і я думаю, крыху супакоіліся. Цяпер магу з вамі гаварыць, як вечны з вечным. Мне трэба ўсыпіць аднаго чалавека. Чым хутчэй вы мне дасцё парашок, тым хутчэй будзеце вызвалены з гэтай вялізнай табакеркі.

— Значыць, я павінен быць саўдзельнікам вашых злаўчынкаў? — запытаўся аптэкар.

— Нявольным саўдзельнікам,— паправіў яго кардынал.

— Я не згодзен! — крыкнуў аптэкар.

— Бачыш ты яго! — засмяяўся кардынал.— Гол, як далонь, а гарач, як агонь. Вашы крыкі не памогуць. Я вам тут наладжу магчымасці да працы, і вы мне зробіце некалькі парашкоў і — бывайце здаровы! Ад вяду вас да вашых бурачкоў, да жонкі і маленькага сынка...— Зрабіўшы маленькі спынак, кардынал сказаў: — Усё, што вам трэба, я дастаўлю сюды...

— Сюды?!

Аптэкар Савіцкі ўскочыў з месца і зазвінеў ланцугом.

— Не хачу сюды! — крыкнуў ён.

Кардынал Баніфацый загаварыў пяшчотным голасам:

— Разумейце, высокашаноўны вучоны, што пры ўсім маім спачуванні да вас інакш быць не можа. Сонныя парашкі павінны быць зроблены ў сакрэце ад усяго свету. Гэта раз. А па-другое, тут вы хутчэй зробіце, каб хутчэй вызваліцца з цёмнай і сырой ямы. Кожная скацінка павінна мець дубінку... Разумееце?

— Разумею,— сказаў бедны аптэкар.

— Значыць, згода?

Аптэкар сумна кіўнуў галавой і апусціў яе ў заду меннасці на грудзі:

— Не сумуйце, пане Савіцкі. Хутка зноў будзеце займацца сваімі слаўнымі бурачкамі ў акружэнні слаўнай жонкі і цудоўнага маленькага хлопчыка. Да вашай бацвінкі будзе паложана смачная свінінка. Будзеце спяваць свайму хлопчыку так: «Білін-білін — на талерцы блін». Усе гэтыя слоўцы я запісваў на вашай зямельцы. Дык вось! Надышоў час, каб адкрыць вам сакрэт. Я хачу ўсыпіць усіх тых, хто дамагаецца вызвалення Смерці з табакеркі... Добрая справа? — Доб рая! Ваша дапамога неабходна, нават сказаць «вох» і то лягчэй удвох. Значыць так — зробіце парашкоў на некалькі сот чалавек. Вось вам папера, чарніла і пяро.

Аптэкар Савіцкі прысеў к століку і пачаў пісаць. Ён напісаў доўгі спісак па латыні. Кардынал Баніфацый, прачытаўшы лісткі, сказаў:

— Больш вам нічога не трэба?

— Больш мне нічога не трэба... апрача...— і ён на пісаў яшчэ пару лісткоў.

— Заўтра ўсё гэта будзе дастаўлена сюды! — сказаў кардынал, пакланіўся і пайшоў.

Аптэкар Савіцкі быў усхваляваны. Ён ужо знай шоў парашкі, якія могуць усыпіць чалавека не толькі на пяць ці на дзесяць год, але нават на сто год. Ён аб гэтым нікому раней не гаварыў, каб зноў не абяздоліць усё чалавецтва. А вось што выйшла са звычайнага парашка на тараканаў, які ён змайстраваў па просьбе Юркі Дратвы. Канешне, думка кардынала аб усыпленні ўсіх прыхільнікаў Смерці — някепская. Аднак ён не зусім верыў кардыналу.

Ён прыняўся за хлеб і ваду. Апошнія суткі спаць ён не мог. Кардынал урэшце прывалок яму некалькі мяшкоў рознай велічыні, пару скрынак рознай шкляной пасуды і аптэкарскіх прылад. Таксама скрыначку з аптэкарскай вагой.

З кардынала цурком ліўся пот, пакуль ён усё гэта прынёс.

— Канешне,— як бы апраўдваўся кардынал,— мае людзі маглі б усё гэта прынесці, але я хачу захоўваць справу ў вялікім сакрэце. I мне, духоўнай асобе, прыходзіцца так пацець. Але, як гэта вашы беларусы кажуць: «На бязлюддзі і поп чалавек». А я — каталіцкі поп! Хоць я чорны, затое праворны. Распакоўвайце і працуйце! Ад гэтага залежыць тэрмін вашага вызвалення. Нічога! Яшчэ разам будзем есці адбіўныя з вашых цудадзейных бурачкоў. Калі ёсць у нас рыба, будзе і юшка. Ах, вашы прымовачкі! Я іх перакладу на італьянскую мову.

Аптэкар Савіцкі яму на ўсё гэта нічога не адказаў.

Ён разумеў, што дзівацкі кардынал хоча яго развесяліць.

Ён прыняўся за распакоўванне мяшкоў і скрынак. Яго жалезны ланцуг быў доўгі, што дало яму магчымасць рухацца ў даволі шырокім паўкрузе.

Праз некаторы час даўганосы прынёс сюды скрыню свечак.

— Ледзь не забыўся,— сказаў ён,— Вы іх не шкадуйце, паліце колькі хочаце! Прынясу яшчэ. Хлеб і ваду буду прыносіць кожны дзень. Да пабачэння!

Аптэкар Савіцкі астаўся адзін. Яго агарнулі цяжкія, нібы каменні, думы. Ён мог са сваёй работай справіцца хутка. Ён мог адцягнуць яе на год і больш. Пры неўміручасці год і адна хвіліна адно і тое самае. Аднак у падзямеллі і хвіліна вечнасцю здаецца, а яму, Савіцкаму, хочацца паглядзець родную зямельку, родную сям'ю... Калі гэты чорны каталіцкі поп праўду кажа, што ён хоча ўсыпіць толькі агідных рыцараў Смерці, дык мой абавязак дапамагчы яму. I ён рашыў: чым хутчэй я зраблю, тым хутчэй я адгэтуль выйду...

Ён працаваў без перапынку круглыя суткі, не ведаючы, калі на дварэ дзень і калі ноч. Святло сюды ніколі не пранікала. Пахла вельмі кепска, і было вільготна.

Калі кардынал прыносіў чарговыя порцыі хлеба, вады і свечак, дык бачыў, што гара парашкоў расце з кожным разам.

Так аптэкар працаваў больш месяца. Урэшце ён сказаў, што ўсё гатова. Ад радасці кардынал яго пацалаваў у губы і прамовіў:

— Дзякую, пане Савіцкі, дзякую! — Пры гэтым ён перанёс усе мяшкі і скрынкі па-за круг дзейнасці аптэкара, каб той, прыкуты да ланцуга, не мог іх даставаць.— На дзесяць год дзейнічаюць? Добра! Буду выпрабоўваць.

— На кім будзеце выпрабоўваць?

— Вядома — на людзях. У мяне ёсць кеп, дурань і блазан. Папробую на ўсіх трох разам. Гэта мае тры памочнікі, якія вам ручкі і ножкі звязалі, анучаю рот запхалі, хусткай вочы завязалі і да гэтай сцяны ў ланцуг закавалі. Калі яны заснуць, дык разам з імі засне ўся гэта справа, пра якую будуць ведаць толькі я і вы...

— Вы такі мярзотнік, як і яны! — з абурэннем сказаў аптэкар.

Даўганосы езуіт усміхнуўся змяінай усмешкай і з вялікай скромнасцю сказаў:

— Вы, пане Савіцкі, сказалі праўду толькі напала віну. Я куды большы мярзотнік за іх і гэтым шчыра ганаруся. Вось што з вашымі парашкамі буду рабіць: буду ўсыпляць на зямлі цэлыя краі і народы. Зраблюся гаспадаром усяго свету. Дастану як-небудзь табакерку са Смерцю ў Зайца. I ніколі не выпушчу яе са сваіх рук. I мы з вамі будзем вечна жыць і рыхтаваць найлепшыя мясныя блінчыкі з вашых слаўных бурачкоў.

Аптэкар Савіцкі ад абурэння моцна рвануўся, і яго жалезны ланцуг зазвінеў і нацягнуўся, як струна.

— Вы, кардынал, найвялікшы разбойнік на свеце!

— Вы мяне перахвальваеце, пане Савіцкі! Я толькі дамагаюся стаць такім... За праўду б'юць. Гэта закон жыцця, не напісаны ні ў якіх зводах законаў. Але, хоць вельмі непрыемна мне, прыйдзецца пабіць вас, дарагі і любы. Вы будзеце адпачываць на гэтым курорце дзесяць год. Я ж хачу праверыць, ці вы не памыляецеся, а можа, праз год мае тры саракагадовыя хлопчыкі ў чорных спаднічках святых манахаў прачнуцца? Які ваш погляд на гэта, шаноўны пане?

Аптэкар маўчаў, збялеўшы, як палатно.

Кардынал уздыхнуў глыбока і, выпучыўшы вочы ад глыбокага спачування, звярнуўся плачучым голасам да аптэкара:

— Можаце не адказваць на маё запытанне. Без слоў адчуваю ваш адказ. Выйшла так, як кажа ваша беларуская прымаўка: «Папрасіліся злыдні на тры дні, а цяпер іх ніяк не выганіш...» Значыць, мы з вамі ўмовіліся — дзесяць гадкоў. Глупства! У вас, здаецца, ёсць сын? Трохмесячны? Ну, вось... Прыйдзеце дамоў, і яму будзе ўсяго дзесяць год. Правільна я кажу? Не. Яму будзе дзесяць год і тры месяцы. Ах, як мне шкода вашага сына....

Кардынал Баніфацый пачаў выціраць слёзы з вачэй...

— А вы нават не плачаце, пан Савіцкі? Які вы нягодны бацька...

Аптэкар Савіцкі сцяў губы і маўчаў.

Некалькі гадзін кардынал выносіў з падзямелля скрыні і мяшкі з парашкамі на дзесяцігадовы сон. Аптэкар Савіцкі не зводзіў з яго вачэй. Калі кардынал узяўся рукамі за апошнюю скрынку, аптэкар сказаў:

— Пачакайце!

— А што? — запытаўся кардынал.— «Рукамі рухай, а носам не нюхай?» Хочаце мне сказаць, каб я сам па неасцярожнасці не заснуў?

— Не тое.

— Дык што?

— Парашкі ў гэтай скрынцы зусім іншага гатунку.

— Можа стогадовыя? Гэта было б яшчэ лепш...

— Не тое,— адказаў аптэкар.— У гэтай скрынцы парашкі супроць сну. Даць панюхаць заснуўшаму адзін з гэтых парашкоў, дык прачнецца...

Чорны езуіт аж падскочыў.

— Значыць, уваскрашэнне?

— Нешта падобнае.

— I гэта карысна! I гэта выпрабуем! Вы, пан Савіцкі, геніяльны чалавек. Вы творыце сапраўдныя цуды. А цудадзеі нашай каталіцкай рэлігіі ўмеюць толькі брахаць на ваду і гаўкаць на струхлелыя пні. Я пракланяюся перад вамі! Калі зраблюся папай рымскім, дазволю вам кожны дзень цалаваць крыжык на маёй правай пантоплі.

Езуіт стаў перад аптэкарам на калені і тонам малітвы прамовіў:

— Вы — мой бог... А таму, што вы мой бог, я вам больш есці сюды прыносіць не буду. Крыху будзеце пакутаваць. А то можаце прыняць парашок на сон. Дзесяць год менш за кроплю ў акіяне вашага вечнага жыцця.— Ён падаў аптэкару парашок.— Вось вам. Не скажаце, што я благі... Спіце на здароўе. А калі вы мне запатрабуецеся, я вас, прашу прабачэння, разбуджу... Калі канакрад патрэбен, яго з шыбеніцы здымаюць...

Кардынал Баніфацый выйшаў з апошняй скрынкай у руках.

Аптэкара агарнула магільная цішыня, у якой яго сэрца выстуквала словы:

— Мяне адгэтуль не выпусцяць ніколі...

Ён задрыжаў, і яго ланцуг зазвінеў.— Ніколі... ніколі... ніколі...

Аптэкар кінуўся на салому і астаўся ляжаць без руху.

На стале гарэла апошняя свечка, якая асвятляла не вялікі круг, нібы вырваны ў цемры. За гэтым кругам была чорная вечная ноч падзямелля: ноч — без неба, без волі. Ноч — страшнейшая за магілу, бо аптэкару прыходзіцца жыць тут вечна.

Доўга ён ляжаў нерухома і не заўважыў, як пагасла апошняя свечка. I ён падумаў:

«Хвіліна слабасці — і я нарабіў людзям куды большыя пакуты, чымся мог сабе ўявіць. Іх мне растлумачыў агідны кардынал. Цяпер жыццё і смерць людзей у яго руках. Заяц падліў масла ў лямпу ўсяго света, а я падкруціў кнот, і лямпа можа патухнуць у парашках сну... Адзін паратунак — смерць кардынала. Чымся ўсыпіць увесь свет, лепш адчыніць табакерку...»

Больш аптэкар ні аб чым думаць не мог. Ён бачыў у поцемках вось што:

...Трохмесячны хлопчык... Маленькі, як лялька, сінявокі. Ён смяецца... Клікнеш «Антоська» — павернецца да бацькі...

Аптэкар Савіцкі не плакаў. Ён дастаў з кішэні парашок на стогадовы сон, глынуў і адчуў у роце прыгорклы смак. Яму стала сцюдзёна. Ён пачаў дубець. Нібы ад вялікага марозу. Засыналі рукі, ногі. Сон плыў па яго крыві, нібы лёд. ...Маленькі Антоська выцягваў да яго ручкі і ўсміхаўся. «Ця-ця-ця-ця...» — гаварыў хлопчык. I сынок пачаў расплывацца ў густой цемры. Не. Гэта не хлопчык. Гэта ў небе жаўранак звініць: «ціў-ціў-ціў-ціў...» Аптэкар Савіцкі заснуў на сто год.

Цішыня...

Дзед змоўк. Унукі маўкліва хавалі вочы адно ад аднаго. Дзед нанюхаўся тытуню і сказаў:

— Вы ўжо навучыліся чытаць, мае ўнукі. Я нагаварыў вам нямала невядомых вам слоў. Птушкі па зернятках збіраюць і сытыя, а вы, дзеткі, па слоўку збірайце і будзеце мудрыя. Без прылады і волас з галавы не вырвеш. Я вам купіў прыладу для незразумелых слоў — слоўнічак у сіняй вокладцы.

Дзед вынес ім з каморкі слоўнік і навучыў знаходзіць незразумелыя словы. Потым ён звярнуўся да ўнукаў:

— Глядзіце, якое цёплае сонца! А ўсюды павуцінкі. На ліпах, на вязах і дубах цэлыя космы пажоўклых лісцяў — акурат кусткі першай сівізны ў барадзе чалавека.

Шануйце, дзеткі, сваю вясну, тады і ваша восень будзе сытая і сонечная. А восень ідзе шпаркімі крокамі, нібы добры конь пад добрую пугу. Пара, дзеткі, бульбачку выбіраць. Яна ў нас не менш цудадзейная за буракі аптэкара Савіцкага. Бульбяныя аладачкі з маслам, разбаўленым на гарачай скаварадзе, грэюць маё старое сэрца гарачымі далонямі. Такія аладачкі — мае найлепшыя прыяцелі. Канешне, пасля ўнукаў. Я для вас, родныя, сплёў два кошыкі на бульбу. Будзем на полі працаваць.

— А гісторыя Дзіда-дзеда?! — устрывожыліся ўнукі.

— Прыйдзецца адкласці на тыдзень, а мо нават і больш. Падрыхтуецца лепш апавядач, з большым смакам будзе слухаць слухач.