Сярэбраная табакерка

Цуды табакеркі

Раптам дзед спыніў на хвіліну апавяданне.

— Эге, мілыя, ледзь з галавы не выскачыла... Сарока, лятаючы тады па свеце, спынілася ля адной кватэры. Акно было адчынена, і Сарока ўсё бачыла. На ложку ляжала маладая дзяўчына. Яна канала.

З кватэры выйшаў паважны сівабароды доктар у залатых акулярах. За ім ішоў заплаканы чалавек сярэдніх год — бацька паміраючай. Са страшэннай усмешкай на пакутлівым твары і шапатлівым змораным голасам ён запытаўся:

— Скажыце, паважаны прафесар, гэта канец? Доктар бездапаможна паціскаў плячыма. Бацька паміраючай настойваў нібыта абыякавым голасам:

— Няўжо няма паратунку? Скажыце праўду! Доктар выціраў хустачкай акуляры, глядзеў на пакутлівага чалавека падслепаватымі вачыма, і ў яго голасе чутна была сарамлівасць.

— Медыцына пакуль што ў гэтым бездапаможна, як малое дзіця. Сухоты — гэта страшны біч чалавецтва...

Калі пакутлівы чалавек палажыў доктару ў кішэнь грошы, той зрабіў грэблівую міну, нібы не хоча браць, хутка надзеў акуляры і прывычным вокам паспеў заўважыць, колькі грошай той паклаў у яго кішэнь.

Яны развіталіся. У пакутлівага чалавека ногі раптам зрабіліся цяжкія, цяжкія. Ён ледзь рухаўся назад. Хрусцеў касцяшкамі пальцаў і сіпата гмыкаў. Быццам нешта глытаў, ды не мог праглынуць. У яго дрыжала левая рука, брыво, губы, але ён не заплакаў. Вочы ў яго былі сухія і патухшыя.

З пакоя паміраючай выйшаў ксёндз. Пакутлівы чалавек і яму сунуў у руку грошы. Духоўнік з такой жа мінай, як раней доктар, прыняў грошы і сказаў прывычным голасам нябеснага настаўніка:

— Мужайцеся, дарагі, маліцеся богу, дзякуйце яму за цяжкія іспыты. Каго бог любіць — таго ён і чубіць,— кажа просты народ. I гэта праўда. Ваша любімая доч ідзе ў вечнае жыццё, дзе душа яе зноў злучыцца са сваім тварцом.

Духоўнік перахрысціў чалавека і пайшоў.

— Пракляцце... пракляцце... пракляцце...— шаптаў пакутлівы чалавек. Магчыма, што ён сам не ведаў, каго ён праклінае. У гэту хвіліну твар яго быў шэры, а ў вачах успыхвалі злыя аганькі.

У пакоі паміраючай мігацелі аганькі васковых свечак. Пры стале сядзеў чорны малады манах і гугнява чытаў псалтыр. Паміраючая адвярнулася тварам да сцяны. Яна была бадай без руху. Яе русыя валасы былі рассыпаны па белай падушцы. З акна свяціла сонца. Валасы паміраючай іскрыліся на сонцы і як бы гарэлі. Гэта было страшна, бо рука паміраючай ужо была сіняя і бадай што мёртвая.

Чалавек засланіў акно фіранкай. Аганькі свечак паярчэлі. Раптам рука дзяўчыны пачала налівацца ружовай фарбай. Пальцы пачалі рухацца так, нібы гралі на невідочным музычным інструменце. Паміраючая працяжна ўздыхнула.

Бацька ў гэты час стаяў у кутку тварам да сцяны, і яго плечы ўздрыгвалі. Ён плакаў без слёз і без голасу.

У адзін і той самы час манах і бацька паміраючай зірнулі са страхам і дзівам на канаючую дзяўчыну. Яна сядзела на ложку і папраўляла валасы.

— Што гэта? — запытаўся бацька ў вялікім страху, у небывалым здзіўленні.

— Цу-цу-цуд божы! — усклікнуў спалохана манах.— Будзем маліцца... А можа, душа ўжо вылецела з яе цела, а туды перасяліўся нячысцік і фокусы вытварае?..

А за акном Сарока крычала ахрыплым голасам:

— Не цуд божы, не нячысцік, а цуд табакеркі, табакеркі, табакеркі...

— Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!

Гэта здаровым смехам смяялася дзяўчына. Ні манах, ні бацька яе не паспелі заўважыць, як яна ў адну хвіліну напоўнілася жыццём і сонцам. Яна ўся паружавела. Вочы заблішчалі дзіўным ззяннем здароўя і наладосці.

Яна ўскочыла з ложка спрытная, як маладая каза, ашчаперыла рукамі бацькаву шыю, заскакала і закрычала:

— Мы жывём! Мы жывём! Я не памру! Ты не памрэш! Ніхто, ніхто больш не памрэ!

Яна заспявала. Бацька схапіў яе, вялікую, на рукі і спяваў разам з ёю. А з яго вачэй сыпаліся на яе валасы і слёзы радасці.

Манах глядзеў на іх здзіўлена. Дзяўчына расцвіла. Ад яе хваробы і знаку не было. Манах не зводзіў з яе вачэй. На момант яго вочы зрабіліся маслянымі і вільготнымі. Позіркі яго былі прыкуты да яе ружовых лакцей. Ён спалохана крыкнуў:

— Бязбожніцтва! Бязбожніцтва! Маліцеся... за мае грахі і за грахі ўсяго свету!

Раптам ён змяніў тон:

— Заплаціце мне за псалмы. Гэта мае псалмы яе ўваскрасілі... А можа, сапраўды дапамагла нейкая табакерка... Хто яго ведае... Я адчуваю, што цяпер сам буду вечна жыць, як архангелы і серафімы. Мне патрэбна цяпер на вечнае жыццё шмат грошай... шмат шмат...

Бацька і дачка пачалі сыпаць на манаха асігнацыі і залатыя манеты. Манах падставіў крысочорнага адзення. Грошы на яго сыпаліся, як сонечны дождж. Ён налаўчыўся на ляту злавіць ротам залаты дукат і некалькі штук папяровых грошай, як вучоны пёс, што ловіць цукар.

Бацька і дачка глядзелі на манаха і рагаталі. А ён — голасам, падобным да сабачага брэху,— прасіў:

— Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!

— Забрэшаш, дам яшчэ,— пажартавала дзяўчына. Святы манах пачаў брахаць:

— Гаў! Гаў! Гаў! Гыр! Гыр! Гыр! Дзед на хвіліну спыніўся.

— Усё гэта здарылася якраз тады,— сказаў дзед,— калі наш Дзіда-дзед захлопнуў табакерку з палонніцай.

Дзеці запыталіся:

— Як гэта Смерць можа паспець пабываць за адну хвіліну ў розных месцах?

Дзед збянтэжыўся, але зараз жа схамянуўся.

— Палонніца Дзіда-дзеда,— сказаў ён,— шпаркая, як думка. Яна паспявае ўсюды. Яна куды шпарчэй не толькі за ганчакоў, але і за вецер.

— А як Сарока магла ўсё гэта бачыць?

— Наша пані Сарачынская такая ж спрытная, як Смерць. Эге!.. А калі будзеце мне надакучаць сваім «як гэта?», не буду больш апавядаць Дзіда-дзедаўскія гісторыі...

Унук рукі заламаў. Унучка ўсхліпнула. Яны ўмалялі дзеда:

— Хлусі і мані, дзядулька! Будзем слухаць і маўчаць.

Дзед павесялеў і прамовіў:

— У простым жыцці кожны край мае свой звычай, затое войны бадай усюды аднолькавыя. Войска выступае супроць войска. Ваююць! За што? За каго? За сваіх багатых начальнікаў...

Грымяць гарматы. Свішчуць кулі. Валяцца людзі, коні. Смурод, дым, агонь, крыкі, стогны. Вырэзваюць адны адных і паляць адны ў адных гарады, топяць адны ў адных караблі. Яшчэ хваляцца гэтым. I кожную вайну каралі называюць апошняй. Эге! Дык вось — вялікае поле бітвы. Зямля дрыжыць. Войскі топчуць трупы сваіх і чужых, топчуць параненых сваіх і чужых.

На адным і другім баку поля бітвы начальнікі каралеўскіх войскаў глядзяць у вялізныя карты і моршчаць ілбы. Яны спрачаюцца між сабою аб тым, як спрытней знішчыць зямельку чужых салдат... Эге! Дык вось — стаяць і сядзяць начальнікі і мяркуюць аб перамогах, а за іх спіною стаіць Смерць, і радуецца, і кепікі строіць.

I раптам, калі Дзіда-дзед паклікаў Смерць на візіт у табакерку, на полі бітвы стала ціха-ціха. Ад такой цішыні начальства ўстрапянулася ад страху. Не паспела начальства выскачыць са сваіх заховаў, як пачуліся Крыкі радасці. Войска абодвух бакоў пакідала зброю і давай абнімацца, цалавацца і крычаць:

— Няхай начальства між сабой ваюе, а мы будзем жыць... жыць... жыць! Няма Смерці! Няма... Няма... Няма...

Салдаты спяваюць песні. У параненых уміг залечпаюцца раны. Толькі трупы забітых без слоў сведчаць аб тых страшных мінутах, якія ўжо больш не вернуцца. Начальнікі спалохана крычаць:

— Біцеся!

Яны шукалі вяроўку на рагах лысай кароўкі. Вайсковыя духоўнікі страшаць салдат пеклам. Салдаты рагочуць:

— Го-го-го! Пагасла пекла! Смала кончылася! Начальнікі і духоўнікі пачынаюць страляць у сваіх cалдат. Нікога кулі не бяруць. Людзі неўміручыя. Тады начальнікі супраціўных лагераў мірацца між сабой, каб агульнымі сіламі знішчыць «бунтаўшчыкоў». Гэтыя начальнікі так прапітаны смуродным духам Смерці, ажно не адчуваюць, што іх чорная, драпежная каралева адпачывае ў Дзіда-дзедавай табакерцы. Гэтыя шчырыя парабкі Смерці будуць тысячы год жыць і з нецярплівасцю чакаць: а можа, Смерць выскачыць з табакеркі?..

Дзед змоўк.

Вочы ўнукаў былі чырвоныя. Была пара спаць. Аднак малыя зацікавіліся:

— Як гэта ваююць? — запытаўся ўнук.

— Растлумач, дзядок, больш проста! — прасіла ўнучка.

Дзед панюхаў з табакеркі і добра прачхаў, прачысціў свой нос, як флейціст сваю флейту. Крыху падумаўшы, ён весела выставіў наперад сваю руку і пачаў тлумачыць, як вядзецца вайна.

— Уявіце сабе, дзеткі, што вось гэта мая далонь не далонь, а вялікае поле бітвы. Пасярэдзіне далоні, дзе вось гэтыя дзве зморшчыны, праходзіць глыбокая рака. На правым беразе ракі стаіць адна армія, на левым беразе — другая армія. Пры кожнай арміі сваё начальства. Начальства кажа «плі!» — і бедныя салдацікі пстрыкаюць адны адных у лоб жалезнымі шышачкамі. Абліваюцца крывёй бедныя салдацікі, валяцца ў раку, і вада становіцца чырвонай ад крыві. А начальнікі ў залатых эпалетах радуюцца і сварацца між сабой.

— Мы вашых больш забілі! — кажуць адны.

— Не! — кажуць другія.— Гэта мы вашых больш знішчылі!

Ні адны, ні другія не хлусяць. Забітых шмат і на адным і на другім беразе ракі. Раптам унук усхапіўся.

— А я, дзядок, на тваім месцы зняў бы з рукі ўсіх салдат, усіх начальнікаў і сказаў бы: ідзіце дахаты!

— Не зусім так! — запярэчыла ўнучка.— Я на месцы дзеда зняла б з рукі салдат і сціснула ў кулак. Тады ўсе начальнікі патапіліся б у рэчцы і каюк вайне!

Дзед зарагатаў.

— Ах, мае разумнікі! — сказаў ён.— На такую справу патрэбна рука ад зямлі да неба. Можа, калі-небудзь вырасце такая аграмадная, магутная ручышча, а пакуль што параспаць. Заўтра, браткі, раскажу вам пра Дзіда-дзедавых гасцей.