Сярэбраная табакерка

Дудкі! Не вылезеш з будкі...

Назаўтра ўнукі цэлы дзень з нецярплівасцю чакалі вечара, калі дзед ім зноў будзе апавядаць пра Дзіда-дзеда.

Увесь дзень дзед хадзіў пахмуры і скардзіўся на ламаніну ў касцях.

— Косці ломяць на дождж,— гаварыў ён. Унукі не верылі.

— Як гэта можа быць, дзядулька? Глядзі, якое сонца!

Дзень быў пагодны. Сонца свяціла ярка. Было горача. Спявалі жаўранкі. Дзяцел стукатаў дзюбай па асіне, нібы бондар малатком па дзежцы. Дзед тупаўся на дрывотніку з сякерай у руках. Дзед ніколі ў жыцці не лячыўся ў дактароў, не ўжываў ніякіх лякарстваў, а калі адчуваў сябе кепска — хадзіў на дрывотнік і длубаў сякерай. Ён гаварыў, што ад працы яму становіцца добра: кроў цяплее, дыханне лепшае, рукі і ногі мацнеюць і галава яснее не менш чымся ад тытуню.

Дзед часта паглядаў на неба, ківаў галавой і прарочыў:

— Сёння будзе дождж!

Пад вечар неба засланілася шэрымі хмарамі. Яны прыдушылі сонца, нібы назаўсёды. Яны хацелі на векі вечныя сагнаць сонца з неба — вельмі злыя былі хмары. Лес наліўся сінім змрокам. Вяршыні дрэў задрыжалі ад страху. Птушкі схаваліся так хутка, нібы ва ўсім былі вінаваты яны. Кудысьці зніклі камары і мухі, якія сёння кусаліся так драпежна, як злыя сабакі.

З пацямнеўшага неба пачалі даіць на зямлю тысячы кароў. Пасыпаліся кроплі, пасля чаго пасеяліся з густога аграмаднага рэшата тоненькія вадзяныя ніткі. Урэшце дождж засцябаў такімі мокрымі пугамі — хоць ты гвалт крычы!

Дождж ліў цэлы вечар.

На вечар маці згатавала капустку з бульбачкай, з маслам, са смятанкай. Было так смачна, што малыя лыжкі аблізвалі.

Маці пазірала на дзяцей шчаслівымі вачыма. Яна радавалася, што дзеці маюць чаго есці. Бацька васт рыў на тачыле сякеру, а дзед сядзеў задуменны. Дождж біў у дах, як у бубен. Дзед любіў думаць пад гэту музыку.

Як толькі кончылася вячэра, дзед сумленна прыступіў да працягу Дзіда-дзедаўскай гісторыі. Канешне, ён не забыўся перад гэтым нанюхацца тытуню ўволю і начхацца аж да сёмага пакалення наперад.

— Эге! Дзе ж я там спыніўся, мае зайчаняткі?

— Як наш Дзіда-дзед выратаваўся ад стральца і сабакі,— сказаў унук.

— I як шрот папаў стральцу ў рот і сабаку ў жывот,— успомніла ўнучка.

— Эге! — прамовіў дзед.— Наш Дзіда-дзед спакойненька павалокся дахаты. Шугае сабе хмызнячком, аж чуе — блізка сучкі трашчаць. Дзіда-дзед пастараніўся. Зірнуў у адзін бок, у другі — бачыць, каса блішчыць. На сонцы яна так зіхаціцца, што вочы слепіць. «Што за касец? — думае Дзіда-дзед.— Паплавы скошаны. Унь стагі стаяць. Хіба атаву косіць?»

Не бачыць Дзіда-дзед касца, кусты засланяюць. I відзець касца не хоча. Яшчэ па неасцярожнасці вуха адцяпне. Лепш не шапкавацца з ім — з касцом. Але Дзіда-дзед направа — і каса рухаецца да яго направа. Паверне Дзіда-дзед налева — і каса рухаецца да яго налева.

Значыць, касец бачыць яго і пнецца сюды паміж кустоў. У Дзіда-дзеда сэрца задрыжала, нібы на кітачцы вісела. Ён спудзіўся толькі на хвіліну. Хацеў ён кінуцца на касца, як раней на стральца. Але пры такой блізкасці каса горш за стрэльбу — зарэжа і дзякуй не скажа. А што тады будзе з дарагой табакеркай?

Не паспеў ён азірнуцца — ажно касец перад ім — нос у нос...

Дзіўны касец. Ахутаны ўвесь у чорную хустку, як баба, а паміж хусткі толькі доўгі нос тырчыць, прыгнуты, завостраны, нібы дзюба ў каршуна. Дзіда-дзед падумаў: «З гэтай цёткай я не спраўлюся. Яе перахітрыць нельга. Не па маёй лапцы рукавіца».

— Хто ж гэта быў? Хто? — не выцерпелі ўнукі.

— Хто? Гэта была сама Смерць, каб вам не зманіць,— растлумачыў дзед.— Наш Дзіда-дзед гэта адразу змікіціў. У тыя даўнія годы Смерць хадзіла па зямлі, зусім не тоячыся.

«Прапала маё жыцейка,— падумаў Дзіда-Дзед.— Дай хоць перад канцом сваім нанюхацца тытуню. На тым свеце, можа, і не дадуць».

Дастаў ён табакерку, нюхае і чхае, чхае і нюхае. А Смерць да яго кажа:

— Добры дзень, дзядзенька!

— Добры дзень, цётанька! — адказвае Дзіда-Дзед, здымае шапку і нізка-нізка кланяецца. А ў самога каленкі дрыж-дрыж... Яму і гаварыць цяжка і ад страху, і ад тытуню. Ён бесперапынку чхае.

Смерць зноў звяртаецца да Дзіда-дзеда:

— Які слаўны сёння дзянёк! Га? Дзіда-дзед трымае фасон і адказвае ёй у тон:

— Вельмі, апчхі, харошы, апчхі, дзянёк! Апчхі, апчхі, апчхі!

— Дай,— кажа Смерць,— тытуню панюхаць.

Дзіда-дзед падсунуў табакерку.

— Нюхай! Калі ласачка... Апчхі, апчхі! — А ў самога аж дух заняло.

Высунула Смерць з-пад чорнай хусціны тонкія пальцы, лезе ў табакерку ды ніяк тытуню дастаць не можа. Носам, як той бусел, цэліцца ў адчыненую табакерку — не трапляе.

Вінаваты быў зноў жа Дзіда-дзед, няхай яму будзе пуховай падушачкай зямелька родная. Рука з табакеркай у яго ходарам хадзіла ад страху.

Тады Дзіда-дзед кажа:

— Лезь, ягадка мая, у табакерачку! Нюхай, нюхай на міласць, колькі ўлезе! Я не скупы, свайго дабра не шкадую. А дома ў мяне аж цэлы куфар тытуню. Адсыплю на памяць. А вясной мультанку пасаджу і на тваю долю... Папушы пад страхой павешу. А потым спірытусам апырскаю... мядком аздоблю. Навучу цябе церцілісты ў пылок... Эх, будзе тытунёк!

Дзіда-дзед хацеў рознымі хітрыкамі адцягнуць сваё жыцейка, як кароўку за рогі, яшчэ на гадок — і падлабуньваўся салодкімі слоўцамі. Як топішь, дык за цюцькін хвост хопішся. Эге! I што вы, мае міленькія, скажаце? Смерць з касою драбнела, драбнела, драбнела... Зрабілася малюсенькая, як павук, а каса— як павуцінка, ускочыла ў табакерку, нюхае і хваліць тытунь на ўсе лады:

— Ах, які смачны! Чых-чых-чых! Спірытус, а не тытунь — чых-чых-чых! Золата, а не тытунь — чых-чых-чых!

— Нюхай, цётухна, нюхай! — гасцінна просіць Дзіда-дзед.— Не спяшайся, цётухна! Трэба нюхаць павольненька, тады яшчэ смачней...

Хітруном быў мой Дзіда-дзед. Улегцы яго не возьмеш — о-го-го! У яго галаве стрэльнула адразу адважная думка-стрэльбачка. Доўга не думаючы, ён табакерку трах-тарарах і зачыніў яе. Стоп, цётачка Аўгіня! Цяпер маё жыццё не загіне.

Заляскатала, залапатала, забалбатала Смерць у зачыненай табакерцы, як мыш, што папала ў глыбокі гладыш.

— Не жартуй, дзядзька! Адчыні вароты,— зачмыхала яна спалохана.

А Дзіда-дзед на гэта:

— Зусім не жартую! А Смерць да яго:

— Як загневаюся, горш будзе. Дзіда-дзед засмяяўся:

— Гневайся, не гневайся — мне ўсё роўна.

— Дабром прашу, выпусці...

— Дудкі! Не выпушчу з будкі...

Тады Смерць залямантавала і ўзмалілася жаласлівым галаском:

— Выпусці, родненькі, выпусці, родненькі... Дзіда-дзед зазлаваўся:

— Які я табе родненькі? Мы з табой пажаніліся, ці што?

Горка плача Смерць:

— Выпусці, паночку... Выпусці, паночку... Яшчэ больш загневаўся Дзіда-дзед:

— Які я табе паночак? Маёнтак у мяне, ці што? За цівуна цябе наняў, ахмістрыняй ты ў мяне, ці што? З бедных людзей здзекуюся, ці што?

А Смерць просіць:

— Злітуйся, злітуйся... Будзь сябрам... Аж нагой тупнуў Дэіда-дзед:

— Які я табе сябар. Не магу быць сябрам такой гадзіны...

— У мяне так шмат працы,— галосіць Смерць.

— Прападзі ты са сваёй працай! — закрычаў Дзіда-дзед на ўвесь голас— Разбойніца! Злюка! Галава рэзка! Валацуга!

Дзіда-дзед сыпаў лаянкамі не менш гадзіны, аж пакуль язык забалеў і голас асіп. Смерць у табакерцы прытаілася і цярпліва маўчала.

Пакрысе Дзіда-дзед адышоў ад злосці. Яму раптам так захацелася тытуню панюхаць, так захацелася — хоць сам лезь носам у табакерку... Ён, вечнай памяці, узяўся за табакерку, бо на хвіліну забыўся, хто ў ёй сядзіць. Па натуры ён быў зусім не злы.

Дзед спыніў апавяданне і з хітрай усмешкай зірнуў на ўнукаў.

— Ой,— спалохана ўскрыкнулі зайчанё і зайча нятка.— Ой, Дзіда-дзед выпусціў Смерць з табакеркі!

Дзед засмяяўся, нанюхаўся з табакеркі і сказаў:

— За каго вы мяне маеце? Я ж гэтага не казаў. Дзіда-дзед ледзь не выпусціў, але ўпору ачухаўся ды ўспомніў, на якім ён свеце. Ого, Дзіда-дзед! Такі разумнік... Ён у тую хвіліну вяровачкай моцна аплёў табакерку, каб раз назаўсёды зарубіць сабе на носе аб тым, хто ў ёй сядзіць. На хвіліну Смерць нават абрадавалася, думала, што Дзіда-дзед завароніцца і незнарокам выпусціць птушачку з клеткі, калі яму за хочацца тытуню панюхаць. Потым хітрая Смерць адчула, што ёй тут не хаханькі. «Дам яму хапу ў лапу»,— падумала яна. Голас яе зрабіўся салодкі, як мёд:

— Давай, шаноўны Заяц Зайцавіч, найвышэйшае правасхадзіцельства, не будзем больш сварыцца. Калі ў гаспадарцы сварацца, у гаршку трасца варыцца. Зробім такую ўмову. Калі выпусціш мяне на волю — я на векі вечныя зайцоў чапаць не буду. Твайго роду-племені ніякія кулі не возьмуць, ніякія стральцы і ганчакі нічога з зайцамі не зробяць. Згодзен? Я ў палоне ў тваёй табакерцы, а твая табакерка — ў палоне ў мяне, і ты з яе не можаш нюхаць. Цяпер жа твая табакерка зусім не табакерка, а немаведама што... Выпусці мяне на волю, і я не буду чапаць тваіх.

Так табе і паверу,— артачыўся Дзіда-дзед.— Дурня знайшла!

I Дзіда-дзед пачуў урачысты голас палонніцы:

— Клянуся сваёй касой!

У гэты час Дзіда-дзеда нешта смактала і смактала ўнутры, нібы п'яўка.

З гэтай табакеркі і тытунь яму здаваўся смачнейшы. Аднак ён сказаў:

— Дудкі! Не выпушчу з будкі.

— Ведаеш што, яснавяльможны мой,— пачуў ён з табакеркі найдабрэйшы на свеце галасок: — Апрача таго, што я твайго роду ніколі чапаць не буду, дам табе яшчэ адзін багаты падарунак, клянуся касой...

— А які? — зацікавіўся Дзіда-дзед.

— Дарую табе сто чалавечых жыццяў. Выбірай, каго хочаш. Прытварайся доктарам. Захварэе які-небудзь кароль, граф, магнат, мільянер, і калі ўжо ні якія дактары яму не памогуць,— ты да яго з'явішся і скажаш: «Аддасі мне палавіну свайго багацця, і я выратую цябе ад смерці». Ты мне толькі табакеркай махнеш, вокам міргнеш, і я таго чалавека чапаць не буду. Разбагацееш, як ніхто на свеце, клянуся касой! Ну, як? Згодзен?

— Дудкі! — сказаў Дзіда-дзед.— Не выпушчу з будкі! Не толькі сто чалавечых жыццяў — тысячу і мільён дасі! Лепш маўчы, рыбка ты мая залатая. Колькі не танцуй казачка — не адарвешся ад майго кручка. Ведай, стары цвіркунок, свой новы шасток! I без тваёй сардэчнай ласкі буду мець цяпер усё, што толькі захачу. Але мне патрэбна толькі адно — твая няволя, твае пакуты, твае слёзы. Каб сабраць усе слёзы, пралітыя тваёй касой, дык у іх можна выкупаць усю зямлю, нібы дзіцё ў начоўках з вадой. Крывёй, пралітай табою, можна ўсё неба афарбаваць. Праклёнамі, што на цябе сыпаліся спакон вякоў, можна пагасіць сонца, месяц і зоркі. З магільных помнікаў на ўсім свеце можна пабудаваць шмат вялізных гарадоў. Палічы — колькі загінула на свеце адных толькі зайцаў. З прычытанняў па нябожчыках, з галошанняў матак, дзяцей, бацькоў, братоў і сясцёр, каб іх льга было сабраць у адно — атруціўся б увесь свет...

Дзіда-дзед крыху памаўчаў, каб адсапнуцца. Потым загаварыў далей:

— Не! Не! Не! Хоць ты мяне госпадам богам сваім назаві, не выпушчу на волю! Табакерка? Зраблю табакерку з нашай слаўнай бяросты. Буду нюхаць тытунь, і нічагусенькі! А ты будзеш у мяне за пазухай сядзець і чхаць — мне на весялосць. На дно мора я цябе не кіну, бо рыба пагрызе табакерку, і ты выскачыш. На высокую гору я цябе не панясу, бо птушкі раздзяўбуць табакерку, і ты выскачыш. У зямлі я цябе не пахаваю, бо ржа праб'е сценкі табакеркі, і ты выскачыш. Буду трымаць цябе ў табакерцы за сваёй пазухай, на векі вечныя, і нічога са мной зрабіць не зможаш... Чуеш?

— Чую,— сказала Смерць і заскрыгатала зубамі.

— Можаш скрыгатаць колькі хочаш, не баюся цябе! Не баюся! Не баюся! — голас Дзіда-дзеда быў радасны, як ніколі.— Абмажу сценкі табакеркі такім маслам, якое не дасць іржавець серабру. А зверху абалью табакерку гарачым шклом. Потым Пайду да каваля, і ён закуе табакерку ў моцную скрыначку са сталі.

Радасць Дзіда-дзеда расла з кожным словам.

— Ты нават не пачуеш, што дзеецца на свеце. Ніякія гукі зямлі да твайго слыху не дойдуць. Ты будзеш жадаць, каб табе надышоў канец, але ён не надыдзе. Ты захочаш сабе самой галаву адкусіць і не зможаш. Ты будзеш пакутаваць горш за тыя мільярды мільярдаў жывох істот, якіх ты сцерла ў пылок. Бо яны памерлі, а ты будзеш жыць вечна, нюхаць мой тытунь і чхаць на сябе...

На гэта палонніца ў табакерцы адказала тоненькім, дзіцячым, жаласлівым плачам: «кв-в-в-в... ву-у-у-у... ва-а-а-а...» Нібы заходзілася і захлынулася ў плачы маленечкае, як зайцава вока, дзіця. Яе плач быў такі жа-а-алас...

Раптам дзед спыніў апавяданне і крыкнуў:

— Што вы робіце, мае маленькія зайчаняткі?

— Пла-пла-плачам,— усхліпвалі яны і ад ціхага ўсхліпвання расплакаліся ўголас...

Дзеду стала крыху няёмка, што сваім стараннем давёў малых да плачу і пачаў апраўдваць і сябе, і Дзіда-дзеда:

— Наш Дзіда-дзед таксама крыху збянтэжыўся, як зачуў плач палонніцы. Сэрца сталага, загартаванага зайца таксама ледзь не абамлела. У Дзіда-дзеда скацілася на вус адна сляза, бо Смерць добра ўмела расчульваць жывых істот плачам. У гэтай справе яна была пялікім ведуном. За многа тысяч год страшных вабойстваў яна наслухалася разнастайнага плачу і ведала ў гэтым вялікі толк. Плач быў яе тысячагадовай скрыпкай, на якой яна наігрывала сваёй касой, як смычком. Плач быў ёй адзінай узнагародай за сваю Працу сусветнага ката, знішчальніка жыцця.

Слухаючы плач, яна млела ад шалёнага шчасця. Яна сама налаўчылася выдаваць з сябе розныя пералівы плачу і часам для прыемнасці паплаквала... Нібы грала на свісцёлцы.

Гэтак плачуць часам наўмысна некаторыя зайчы хі, калі хочуць разжалабіць тупавухіх, як яны кажуць, мужоў. Вось гэтым самым спосабам спробвала Дзіда-дзедаўская палонніца ўздзейнічаць на яго доб рае сэрца. Дзіда-дзед ледзь не паддаўся, аднак вытрымаў апошні экзамен.

Палонніца адчула, што ўсё для яе скончана. Яна змоўкла — змоўкла, як усе ахвяры яе вострай касы. Ад сваіх ахвяр яна навучылася і маўчаць. Яна змоўкла, нібы памерла. Такая маўклівасць была страшней за плач. Небяспечная маўклівасць. Такой бывае маўклівасць драпежніка звера, гатовага ў кожную хвіліну скокнуць на беднага зайца.

Маўклівасць была цяпер адзінай зброяй Дзіда-дзедавай палонніцы. Яна рыхтавалася маўчаць тысячагоддзямі, каб выждаць долю хвіліны, калі яе нечаканы ўладар забудзецца і адчыніць табакерку. Вось тады...

I палонніца прыдумвала страшныя кары Дзіда-дзеду. Яна з ім расплаціцца так, як умее. Бедны будзе Дзіда-дзед, калі адчыніць табакерку — ой, бедны...

Пры гэтых словах дзед палез рукой за пазуху па табакерку. Унукі выпучылі вочы ад страху, выхапілі табакерку з яго старэчых рук і крыкнулі:

— Выпусціш, дзядок...

— Выпусціш... Выпусціш...

— Каго?

— Смерць!

— Ачмурэлі, дзеткі, ці што?

— Забыліся! Забыліся,— апраўдваліся ўнукі.— Мы думалі, што і цяпер Смерць сядзіць у гэтай табакерцы!

Па ўсёй хаціне зазвінеў дзіцячы смех. Дзед усміхнуўся і слабым голасам сказаў:

— Яшчэ вы, дзеткі, не выраслі са сваіх кашулек... Шмат чаму верыце... Эге!

Дзед задумаўся. Кожная часціна цела ў яго дрыжала. Здавалася, што яму тысяча год. У яго не было сілы і на тое, каб выцягнуць з табакеркі шчапотку тытуню. Бацькі пад рукі павялі старога ў яго каморку і палажылі спаць. Пайшла спаць уся сям'я. Уночы зноў распагодзілася. Спыніўся дождж. Праяснела неба, і ў хацінку ўзіраўся праз акно зацікаўлены месяц. Што ён бачыў? А вось што:

Дзед, ледзь жывы, трымаўся рукамі за сцяну і рухаўся да стала. Ён быў у доўгай зрэбнай кашулі. Да браўшыся да стала, ён адчыніў табакерку і нанюхаўся з такой прагнасцю, нібы цэлы год не нюхаў тытуню. Пачулася самая прыемная для яго музыка:

— Апчхі! Апчхі! Апчхі! Хатнія прачнуліся.

— Што з табой, тата?

— Я ж ледзь не памёр,— сказаў дзед.— Вы не здагадаліся падсунуць мне перад сном табакерку. Ледзь дабраўся да яе.

Дзед пайшоў у сваю каморку крокам юнака.