Сярэбраная табакерка

Скамарохі

Заўтра раніцай дзед прыступіў да апавядання. Ён пачаў так:

— Думаць добра заўсёды, а выдумляць — не заўсёды. Калі б, скажам, скамарохі толькі выдумлялі, яны былі б вельмі кепокімі скамарохамі. На прыкла дзе аб козах і розных стракозах яны паказваюць жыццё... Скамарохам з Дзіда-дзедавай гісторыі прыходзілася паказваць Смерць, бо людзі хутка аб ёй забылі і ім прыходзілася напамінаць пра Смерць, каб больш шанавалі жыццё.

Цар скамарохаў затрымаў сваіх падданых у чыстым полі да глыбокай восені. Ён набыў для сябе асобную палатку. Кожны раз пасля вячэры пры вогнішчы, калі ўсе клаліся спаць, ён запальваў свечку ў сваёй палатцы на ўсю ноч і пісаў кароценькія п'есы, якія ўдзень вандроўцы рэпеціравалі. Ён іх пісаў, ведаючы сваіх акцёраў — вялікіх і малых. Кожнаму з іх, паводле асабістага характару акцёра, цар скамарохаў пісаў ролю. Былі Дзярыгорлы, Дзярыголавы, Сокалы, Арлы, Мудрыя, Адважныя ды іншыя такія прозвішчы. Цар скамарохаў дамагаўся, каб кожны з акцёраў граў самога сябе. Гэта было вельмі трапна прыдумана. Прад стаўленні скамарохаў па вёсках і мястэчках, нават па гарадах, вельмі падабаліся. Людзі смяяліся да слёз.

Цар скамарохаў вымуштраваў льва, ваўкоў, сабак, коней для спецыяльных цыркавых нумароў. П'есы ён пісаў лёгкія і маленькія. Яны раніцой пісаліся, вывучаліся, а вечарам ставіліся.

Так яны пражылі ўсю зіму ў двух-трох гарадках і вёсках. Вясной яны зноў перабраліся ў сваю палатку.

У чыстым полі цар скамарохаў пісаў драму пад назваю «Смерць у табакерцы». У першай частцы паказвалася паляванне на Зайца. У другой частцы — як Заяц шукаў сваю табакерку, У трэцяй — як Смерць папалася ў табакерку. У чацвёртай частцы — як табакерка трапіла ў рукі каралевы Лялі. У пятай частцы як у каралеўстве Пінг-Понга каралева Ляля няньчыла Смерць у выглядзе чорнага Мопсіка на залатым ланцужку.

Так Дзіда-дзеда прасіў цара скамарохаў напісаць, каб адкінуць след ад сябе. Дзіда-дзед, светлай памяці, быў скромны і не хацеў, каб яму надакучалі.

Сёмка, былы паляўнічы, і яго сабака Кудлаты гралі свае ўласныя ролі, Дзіда-дзед перадаў сваю ролю маленькай Люсеньцы, а іншыя гралі астатнія ролі. Прымусілі граць Смерць адну з дачок Саўкі, а паню Сарачынскую — адну з дачок Юркі. Сам бацька паехаў да знаёмага майстра, і той зрабіў яму патрэбную для сцэны табакерку.

Пры першай пастаноўцы не маглі вырашыць цяжкі момант, як «Смерці» зрабіцца маленькай ды ўлезці ў табакерку. Гэта адбывалася за спецыяльнай шырмай. Для гутаркі Дзіда-дзеда са Смерцю шырма была таксама выкарыстана. На адным баку шырмы з боку сцэны стаяў Дзіда-дзед, а на другім баку шырмы — Смерць. Дзіда-дзед трымаў у руках табакерку, і здавалася, што Смерць гаворыць з табакеркі. На шырме былі намаляваны лес і кусты.

Першы спектакль быў пастаўлены ў адным гарадку, дзе цар скамарохаў наняў у багатага чалавека вялізны сарай пад часовы тэатр-цырк.

Прадстаўленне «Смерць у табакерцы» карысталася вялікім поспехам. Прыходзілі і старыя і малыя...

З гэтым спектаклем скамарохі вандравалі аж два гады па розных мясцінах і краінах.

Сарокі паведамілі сваёй роднай пані Сарачынскай, гэта значыць каралеве Лялі, пра гэтае прадстаўленне. Каралева Ляля была вельмі задаволена і запрасіла скамарохаў у каралеўскі палац. Дзіда-дзед не захацеў туды ехаць. Тады каралева Ляля задумала прыехаць на адзін са спектакляў.

Кароль Пінг-Понг не меў на гэта вялікай ахвоты, але што было рабіць, калі жонка загадала. Кароль вельмі баяўся каралевы, каб не зацкавала яго Мопсікам-Смерцю.

— Ехаць, дык ехаць,— сумна сказаў ён.

— Чаго так сумуеш, дарагі муж! — сказала каралева.— Трэба ж хоць раз паказацца народу, а то мы ніколі народу не паказваемся. Вечна сядзім у палацы, як у мармурова-залатым астрозе. Для твайго здароўя, мілы Пінг-Понг, гэта паездка вельмі карысная.

Кароль і каралева, канцлер, міністры, і царадворцы, і фрэйліны, і пажы, і камергеры, і камердынеры — усе-ўсе рыхтаваліся ў дарогу.

Тысячы бегуноў, танканогіх, мускулістых, лёгкіх, як алені, загарэлых, без вопраткі, апрача пурпуровых кароткіх штаноў, трубілі па ўсіх дарогах у сярэбраныя трубы і крычалі:

— Саступайце з дарогі! Едзе кароль Пінг-Понг, а з ім каралева Ляля! Каралева Ляля трымае на залатым ланцужку Мопсіка-Смерць!

— Смерць! Смерць! Смерць! — перадавалі людзі адзін аднаму вельмі спалоханыя і не толькі саступалі з дарогі, але ўцякалі на некалькі міль ад дарогі.

Прыдарожныя вёскі, мястэчкі і гарады апусцелі. Насельніцтва пахавалася па лясах. Нягледзячы на тое, што каралева Ляля набыла славу добрай, людзі баяліся, каб яна не спусціла на іх Смерць з залатога ланцужка. Як гэта кажуць: авечка баіцца не пастуха, а яго пугі.

За тысячамі каралеўскіх бегуноў ішоў полк лейб-гвардыі і рассцілаў па дарозе пышны аксаміт. За войскам былі расстаўлены абапал дарогі скрыпачы і гарманісты, дудары і флейцісты, барабаншчыкі і арфісты, гусляры і цымбалісты. Яны і ўдзеыь і ўночы гралі маршы ў чэсць караля Пінг-Понга і каралевы Лялі. Па дарозе раз'язджалі каралеўскія пажы з пальмавымі галінамі ў правай руцэ і вядзерцамі з духмянамі ў левай. Яны апырсквалі духмянамі пышны аксаміт на дарозе, каб смачна пахла.

За пажамі ехалі на белых сланах каралеўскія кухары з паходнымі кухнямі, у якіх гатавалася ежа. За імі ішлі лакеі ў доўгіх рыжых парыках, апранутыя ў белыя рэйтузы, у жоўтыя камзолы з залатымі галунамі і расстаўлялі абапал дарогі сталы, засцеленыя пурпуровымі абрусамі. Яны расстаўлялі на сталах ежу і розныя дарагія віны з лепшых княжацкіх скляпоў усяго свету.

Гэта на той выпадак, калі па дарозе каралеўскай сям'і захочацца есці.

З правага і з левага боку кожнага століка стаяла па адной прыгожай нявольніцы з распушчанымі валасамі, у блакітным адзенні з крыллямі за спіною, па-мастацку зробленымі з белага шоўку. Яны чакалі праезду караля і каралевы другія суткі з бакалам віна ў правай руцэ і з веткай вінаграду ў левай.

Калі каралеўскія міністры агледзеліся, што апусцелі гарады і сёлы, яны паслалі войска ў лясы па народ, які зганялі на дарогу бізунамі. Народу было строга загадана стаяць абапал дарогі з сагнутымі да самай зямлі галовамі, пакуль не праедзе залатая каралеў ская карэта, якую вазіла дванаццаць ільвоў.

У людзей балелі спіны, кружыліся галовы, аднак, баючыся гневу каралевы, яны стаялі сагнутыя ў крук.

Урэшце каралеўская карэта, а за ёю цэлы карнавал бліскучай світы прыехалі на спектакль.

Цэлыя два тыдні сарай, дзе гралі скамарохі, убіралі найлепшыя майстры з каралеўскага двара. Знутры і звонку ён быў пакрыт дарагімі персідскімі дыванамі. Простыя сасновыя ўслонкі для сядзення былі пакрыты пушыстым пурпурам. Пад столлю, перафарбаванай найлепшым каралеўскім маляром у сіняе неба з месяцам і зоркамі, віселі на бронзавых ланцужках сярэбраныя лампады з маслам, дзесяткі агеньчыкаў якіх нагадвалі жывыя зоркі.

Навокал сарая, які быў падобны цяпер да дзіўнай вялізнай будкі, не віданай нідзе на свеце, хадзілі з узнятымі палаючымі паходнямі адборныя веліканы — чорнабародыя, высокія, тоўстыя — і пужалі народ сваімі тупымі бычачымі вачыма.

Кароль і каралева сядзелі ў сараі ў першым радзе перад самой сцэнай. За ім сядзелі міністры, князі і княгіні, графы і графіні ды іншая знаць. Многім з іх прыходзілася стаяць на двары, бо сарай быў перапоўнены.

Ішло прадстаўленне.

Калі каралева Ляля, былая пані Сарачынская, угледзела Люсеньку, загрыміраваную пад Дзіда-дзеда, яе сэрца апанавалі два пачуцці: страх перад сапраўднай Смерцю ў Дзіда-дзедавай табакерцы і злосць на самога Дзіда-дзеда. Гэта ж, калі яна была яшчэ простай сарокай, ён выскуб усё яе пер'е і вымазаў яе дзёгцем, які не адмываецца ні ў якіх водах на свеце. I цяпер яна чуе пах дзёгцю, змешанага з пахам белай ружы... Гэта ж ён...

Але каралева была хітрая. Яна стрымлівала свае пачуцці і глядзела на ігру скамарохаў, трымаючы Мопсіка-Смерць на каленях з выразам вялікай пяшчоты на твары. Яна няньчыла Мопсіка-Смерць як роднае дзіця... Нібы яка сама маці Смерці.

Калі на оцэну выйшла дачка Юркі Дратвы, апранутая і замаскіраваная пад каралеву ды яшчэ з такім самым Мопсікам, як у каралевы на каленях,— усе ахнулі ад дзіва. Можна было падумаць, што гэта не сцэна, а вялікае люстэрка, у якое цяпер глядзіць сама каралева, і ўсе бачаць яе адлюстраванне.

Больш за ўсіх збянтэжылася сама каралева. Яна падумала так:

«А што, калі скамарошка адважыцца, сыдзе цяпер са сцэны са сваім Мопсікам на такім жа залатым ланцужку, падыдзе да караля Пінг-Понга і скажа, што гэта яна каралева, а я скамарошка? Гэта ж яна падрабляе мой голас так, што я сама спалохацца магу. Не толькі што кароль, але я сама магу зблытаць сябе з ёю.

Аднак каралева хутка супакоілася.

Ад яе, ад каралевы, чуецца пах дзёгцю. Кароль заўсёды ўцягвае гэты пах ноздрамі і вельмі хваліць. «Гэта найлепшы пах жыцця»,— кажа ён.

Тым часам Мопсік на каленях каралевы з такім жа дзівам глядзеў на Мопсіка, што на каленях скамарошкі.

Раптам абодва Мопсікі натапыршчыліся і пачалі выдаваць аднолькавыя гукі:

— Гр-р-р...

— Гр-р-р...

— Гір-гір-гір...

— Гір-гір-гір...

— Гірл-гірл-гірл...

— Гірл-гірл-гірл...

Пры такой гарачай і цікавай размове абодва Мопсікі рвануліся адзін на аднаго з усіх сіл, аж пакуль не вырваліся з рук абодвух каралеваў.

У сараі пачуўся небывалы шум і крыкі:

— Смерць вырвалася з рук каралевы!

— Смерць! Смерць! Смерць!

Пачалася беганіна — хто куды. Прыдворныя выскачылі з сарая ды наўцёкі. Кароль страціў прытом насць і паваліўся на зямлю.

Каралева была задаволена перапалохам. Яна падскочыла да Мопсіка, схапіла аднаго з іх, бо добра ведала, што гэта ўсё роўна. Падсунула каралю сваю руку пад самы нос. Ён адразу прачнуўся ад паху дзёгця. Каралева ўзяла яго пад руку, яны спакойна і павольна выйшлі з сарая і склікалі прыдворных.

Слава каралевы Лялі яшчэ больш павялічылася, бо ўсе гаварылі адно:

— Смерць хацела ўцячы ад каралевы, але адважная каралева, якая любіць свой народ, зноў схапіла Смерць за ланцужок.

У той час, калі кароль і каралева паехалі далей, пакінуўшы на сцэне шмат багатых падарункаў для скамарохаў,— усе скамарохі былі за кулісамі і так рагаталі, ажно самі думалі, што іхні рогат неўміручы і яны ад яго ніколі не вызваляцца.

Рогат скамарохаў чуваць быў далёка навокал, і жыхары мястэчка думалі, што скамарохі звар'яцелі ад страху перад Смерцю, якая вырвалася на хвіліну з рук каралевы.

Дзіда-дзед выклікаў пажарную каманду і папрасіў абліваць вадой скамарохаў. Гэта не памагло. Тады Дзіда-дзед загадаў наліць вады ў вялікія скрынкі і палажыў туды рагочучых скамарохаў. Калі яны захлынуліся ў вадзе, рогат спыніўся. Канешне, калі б Смерць не знаходзілася ў Дзіда-дзедавай табакерцы ў яго за пазухай, тады ўсе скамарохі патапіліся б.

Дзед спыніў апавяданне, бо зарагаталі ўнукі і гэтым перашкодзілі яму гаварыць! Ён усміхнуўся і сказаў:

— Унукі шаноўныя! Калі не сціхнеце, мне прыйдзецца ўжыць Дзіда-дзедавы спосаб. Аплюхаю вас з вядра.

Калі ўнукі супакоіліся, дзед запытаўся:

— Што ж бы вы, унукі, зрабілі з такой паскуднай і хітрай каралевай?

— Я расказаў бы пра яе ўсю праўдачку,— сказаў унук.

— Дзіда-дзеду пасля гэтага зноў надакучалі б розныя людзі,— апраўдвала ўнучка Дзіда-дзеда.

— Але ж яна наводзіла фальшывы страх на ўвесь народ,— сказаў унук.— Няхай бы лепш адзін Дзіда-дзед цярпеў. Няхай бы ён моцна звязаўся з тымі людзьмі, якія ненавідзяць Смерць.

— Гэта ж праўда! — згадзілася ўнучка.

— Эге...— мнагазначна сказаў дзед і наморшчыў лоб.— Паганая Сарока аказалася спрытнейшай за сумленнага Дзіда-дзеда. Раскажу вам заўтра, што было далей. А вы не гневайцеся на нашага Дзіда-дзеда. У яго быў праз меру мяккі характар, вечная памяць яму.

— Характару вечная памяць? — запытаўся ўнук.

— Не характару, а Дзіда-дзеду,— сказаў дзед.— Я стаміўся... А вы, унукі, зусім кепскія па характару. Вымазаліся ў гліне — аж страх! — злаваўся дзед.

— Я ляпіў з гліны Дзіда-дзеда,— сказаў унук.

— А я — Люсеньку! — сказала ўнучка. Дзед тупнуў нагой і закрычаў:

— Ідзіце, вожыкі, прадайце ножыкі, купіце мыла, памыйце рыла! А то адсцёбаю вас жыцянай пугай і запру ў вялікай табакерцы з бліноў і масла...

Малыя зараз жа пайшлі на рэчку і памыліся.

— За тое, што паслухаліся,— сказаў дзед,— я вам заўтра раскажу аб тым, як у Дзіда-дзедаву гісторыю не хочучы ўскочыў аптэкар Савіцкі.