Сярэбраная табакерка

Жыві, Ксаверы!

Назаўтра ў школе між унукаў сядзеў адзін хлоп чык, які, слухаючы настаўніка, заснуў. Унук і ўнучка сказалі яму ціха ў вушы:

— Уставай, аптэкар Савіцкі! Хлопчык прачнуўся і тут жа сказаў:

— Хаця маё прозвішча Савіцкі, але я не аптэкар І прашу не перашкаджаць мне слухаць, што кажа наш Іван Мацвеевіч.

Хлопчык Савіцкі заўсёды ўмеў выкручвацца. Унукі шкадавалі, што разбудзілі яго, бо хлопчык шчыпаў іх і гаварыў:

— Савіцкі, а вы зайцы, зайцы, зайцы.

Увечары яшчэ да вячэры ўнукі палезлі да дзеда на печ. Дзед у іх запытаўся:

— Дык вы хочаце, каб разбудзілі аптэкара Савіцкага?

— Хочам, і чым найхутчэй, тым лепш,— адказалі яны.

— Гэта праўда,— згадзіўся дзед.— Разбудзіць аптэкара Савіцкага было лёгка, але да яго дабрацца было цяжка, хаця ў цара скамарохаў у кішэні быў дэталёвы план мясцовасці, дзе знаходзілася падзямелле, і поўнае апісанне самога падзямелля, у якім Савіцкі заснуў на сто год. Ехаць туды прыходзілася праз розныя краіны сушай, а пасля морам. Дзіда-дзед не меў ахвоты ехаць. Цар скамарохаў звярнуўся да яго:

— Вы, пане Заяц, павінны пабачыць свет, жывых істот, які вы сваёй табакеркай выратавалі ад Смерці.

— Праўда,— сказаў Дзіда-дзед.— Аба мне на ўсім свеце варкатня штодня, а я і не чую.

Дзіда-дзед згадзіўся паехаць. Пакуль што яны рухаліся на сваіх трох фурманках і дзе-нідзе ставілі спектаклі. Ім за працу плацілі галоўным чынам добрым старасвецкім мёдам. Саўка і Юрка запэўнівалі, што кожны кілішак добрага мёду дае ім тры кілішкі таленту.

З іхняй думкай згадзіўся адзін з публікі, шчыры прыхільнік скамарохаў. Ён сказаў так:

— Каб я так меў Зайцаву табакерку, як гэта праўда! Я сам па сабе маляр, і добры мёд дае мне таксама натхненне. Некаторыя ў нас нават кажуць, што лепш мець мёд у бочцы, чымся Смерць у табакерцы.

Пра Дзіда-дзедаву табакерку гаварылі ўсюды. Былі нават пушчаны такія прымаўкі:

— Каб свіння мела Зайцаву табакерку, яна зноў пусціла б Смерць на волю.

— Каб на цябе Зайцава табакерка адчынілася.

— Не аццягнеш мяне ў Зайцаву табакерку. Вандруючы па розных гарадах, яны заўважылі, што жанчыны носяць капялюшыкі-табакеркі альбо шапачкі з зайцавымі вушамі. Таксама гузікі былі ў выглядзе табакерачак. Рэстараны і гасцініцы насілі назву «Табакерка».

Скамарохі ездзілі з горада ў горад і ставілі спектаклі. На прадмесці аднаго горада яны заўважылі вялікі натоўп. Яны зацікавіліся і спыніліся каля саракагадовай жанчыны з напалоханымі шэрымі вачыма, якая куталася ў вялікую з галавы да пят хусціну з вытканымі сярэбранымі табакеркамі і залатымі зайчыкамі. Яна апавядала ім вось што:

— Увесь гэты люд збіраецца каля аднаго акамянелага чалавека, мае родныя. А той акамянелы чалавек, мае міленькія, мой муж, мой бедны Ксаверы.

Жанчына біла сябе кулакамі ў грудзі ды ўсхліпвала:

— Мой Ксаверы быў добрым мужам для мяне і добрым бацькам для маіх дзетак. Кавальскім малатком ён зарабляў чэсны хлеб для нашай сям'і. Хай будзе блаславёны пане Заяц, які трымае за пазухай табакерку, а табакерка трымае ў сваіх сценах Смерць-паганіцу. Ксаверы быў слаўным кавалём, мае ягадкі. Працаваў у кузні ад рання да цямна. Ён да таго не любіў духоўнікаў за іх фальш, за іх хцівасць, за іх драпежнасць, што заўсёды ў кузні высмейваў іх перад усім на родам. «Яны і такія, яны і сякія»,— гаварыў Ксаверы. Калі мой муж што-небудзь рабіў у кузні для папа ці для манаха — тыя ніколі за работу не плацілі, мае залаценькія. А замест платы яны заўсёды брахалі адно: «Дзякуем. Бог заплаціць!» — «За дзякуй шапкі не купіш»,— гаварыў ім Ксаверы...

Дзяцей у мяне, мае саколікі, адзінаццаць штук — адзін у адзін. Што мне з імі цяпер рабіць? Парайце, людцы добрыя, што рабіць?

Жанчына заламала рукі і заплакала ўголас:

— Дык вось, месяц таму назад спыніўся ля кузні адзін даўганосы поп, каб яму гарачы вугаль у лоб! Перш-наперш гэты даўганосы ў мяне есці папрасіў. Я паставіла яму міску капусты і булку хлеба. Ён есць, вурчыць, як кот, і так жарэ, што аж нос гнецца. Тым часам мой Ксаверы яму коней падкоўвае. Для чатырох коней шаснаццаць новых падкоў, на кожную падкову па вбоем вухналёў — падлічыце, якая гэта капеечка! Кончыўшы працу, мой Ксаверы папрасіў плату. А даўганосы яму на гэта: «Бог заплаціць». Тады мой Ксаверы моцна на яго зазлаваўся і сказаў: «Плаці ты сам, даўганосы каршун! Смерць цяпер у Зайцавай табакерцы і ніякія багі мне не патрэбны!» — «А я плаціць не буду»,— сказаў даўганосы, каб на яго Заяц табакерку адчыніў! Тады мой Ксаверы — цап яго абцугамі за вопратку. «Плаці, кажа, а то...»

Жанчына пры гэтым выцірае вочы, з якіх слёзы цякуць ручаінамі.

— У даўганосага вочы загарэліся, ён выхапіў з кішэні нейкую паперку, прыткнуў да носа майго Ксаверыя, і муж мой, прыпёрты да сцяны кузні, акамянеў з абцугамі ў руках. Людзі, быўшыя пры гэтым, крыкнулі ад страху і наўцёкі, куды вочы глядзяць... Даўганосы каршун доўга смяяўся, узяў дошчачку, напісаў на ёй нешта дачырвана напаленым дротам і павесіў на грудзі майму Ксаверыю. Унь, мае людцы, ідзіце, паглядзіце! Скажыце беднай удаве, няўжо Заяц выпусціў Смерць з табакеркі? Мне так шкода маіх дзетак...

Жанчына горка зарыдала.

Скамарохі зразумелі, у чым справа, і пайшлі да кузні. Стаяў натоўп, які баяўся падыходзіць блізка да акамянелага каваля. Вочы каваля былі зачынены, але ва ўсёй постаці яго было відаць, што ён заснуў і акамянеў у часе найвялікшага гневу. У яго абцугах асталіся чорныя шматкі з вопраткі Баніфацыя.

Жонка Ксаверыя крыкнула да скамарохаў:

— Не падыходзьце блізка, мілыя людзі! Не падыходзьце. Каб і вы не набраліся ад яго акамянеласці... О, памілуй нас, Заяц з табакеркай...

Скамарохі падышлі і прачыталі на дошчачцы, якая вісела на грудзях Ксаверыя:

«У імя святой тройцы я, Баніфацый першы, намеснік бога на зямлі, караю смерцю бязбожніка каваля Ксаверыя. Няхай ён так стаіць на вялікую ганьбу да тых пор, пакуль будзе стаяць сама зямля. Паведамляю, што табакерка са Смерцю ў маіх руках. Хадзіце ў божыя храмы, маліцеся, шануйце духоўнікаў, тады Смерць будзе спакойна сядзець у табакерцы. А калі не паслухаецеся, усе акамянееце. Амэн».

Цар скамарохаў адкінуў ад вачэй густую чупрыну і зарагатаў. Зазвінела смехам Люсенька, Дзіда-дзед, а за імі ўсе.

Ксаверыха пакрыўдзілася і пачала іх шчыра папракаць:

— Хоць вы, скамарохі, з усяго на свеце смяецеся, але няма чаго шчэрыць зубы з гора беднай удавы, якая не мае хлеба для адзінаццаці сірацін. Выходзіць так, што вы каменні кідаеце ў маю жабрачую торбу.

I яна так залілася слязьмі, што скамарохі перасталі смяяцца.

Плач каваліхі ўздзейнічаў на іх мацней, чымся вёдры з халоднай вадой.

Тады цар скамарохаў звярнуўся да плачучай каваліхі з такімі сардэчнымі словамі:

— Шаноўная часовая ўдава, пані Ксавермха! Няхай твае вечныя вочы пабачаць і вечныя вушы пачуюць, што скамарохі заўсёды прыносяць народу радасць. Прынясём поўныя жмені радасці і табе. Тады перастанеш быць удавой.

Ксаверыха зазлавалася:

— Як вы адважваецеся гаварыць мне пры маім дарагім нябожчыку такія непрыстойныя словы! Не абманвайце старую вераб'іху мякінай. Я ніколі не выйду замуж у другі раз! Назаўсёды астануся шчырай удавой Ксаверыя. Кожны дзень я па тры разы буду сюды прыходзіць... А вы... А вы... ідзіце буслам сена касіць!

Ад гневу ў Ксаверыхі высахлі слёзы. Цар скамарохаў адкінуў доўгі чуб з вачэй зграбным узмахам галавы і ўрачыста сказаў:

— Пані каваліха, высокашаноўная Ксаверыха! Вы хутка пабачыце ўласнымі вачыма, што скамарохі маюць найлепшыя на свеце сэрцы. Але пані ўдава сёння ж перастане быць удавой.

— Не старайцеся перамудрыць маё ліха,— сказала Ксаверыха.— О, Ксаверы... Ксаверы... Перастаў звінець музыкай твой малаток і перастаў карміць клёцкамі адзінаццаць сірацін. О, Ксаверы... Ксаверы... Патух агонь на тваім горне, не свецяцца іскры ў тваёй кузні, не смяецца народ ад тваіх вясёлых жартаў — і я плачу-плачу горкімі ўдовінымі слязьмі... О, Ксаверы... Ксаверы...

Цар скамарохаў загадаў прывезці сюды на фурманках вопратку і грым. Так было зроблена. Тут жа паставілі палатку, у якую ўвайшлі ўсе скамарохі.

Хутка яны ўсе выйшлі з палаткі ў белых мантыях, на якіх былі вышыты залатымі ніткамі табакеркі і зайчыкі. На галовах екамарохаў былі высокія шапачкі з зайцавымі вушамі з залатой паперы. Наперадзе ўсіх ішоў цар скамарохаў з лірай у руках. За ім ішлі ў рад усе скамарохі з рознымі музычнымі інструментамі. Яны гралі вельмі прыгожа, набліжаючыся да акамянелага каваля, і спявалі ў такт музыцы песню з двух слоў:

Народ змоўк. Змоўкла і Ксаверыха... Вочы яе былі зачараваны гэтым відовішчам.

Цар скамарохаў падышоў блізка да акамянелага Ксаверыя, дастаў з-пад шырокай палы белай мантыі пазалочаную шкляную місачку і даў знак скамарохам.

Усе спыніліся. Змоўкла музыка. Цар скамарохаў перадаў ліру Дзіда-дзеду, а сам пачаў кружыць місачку над галавой Ксаверыя і гаварыць:

— О, Заяц над усімі зайцамі з табакеркай над усімі табакеркамі! Насып у гэту місачку па тры кроплі вес навога ветру з усіх вятроў свету! Налі ў гэту місачку па тры кроплі жывой вады з усіх рэчак, мораў і акіянаў! Насып у гэту місачку іскры з яснага сонца, з поўнага месяца, з дробных зорак і дай усё гэта панюхаць чэснаму кавалю Ксаверыю.

Цар скамарохаў паднёс місачку з парашком супроць сну пад самы нос Ксаверыя. Пры гэтым даў знак скамарохам, і яны заспявалі хорам і зайгралі:

Цела Ксаверыя налілося сокамі жыцця. Каваль уздрыгнуўся, адчыніў вочы, пачаў чхаць, бо Дзіда-дзед прымяшаў тытунь да парашка. Ксаверы азірнуўся за туманенымі вачыма, схапіў абцугамі белую мантыю цара скамарохаў і крыкнуў:

— Плаці, даўганосы каршун, за шаснаццаць новых падкоў і за сто дваццаць восем вухналёў!

Цар скамарохаў, не звярнуўшы на гэта ўвагі, сказаў Ксаверысе:

— Уставай, добрая жонка Ксаверыя! Ты ўжо не ўдава...

Ксаверыха ўзнялася на ногі, схапілася рукамі за абцугі і крыкнула радасным голасам:

— Ачухайся, Ксаверы! Гэта не даўганосы! Асцярожна! Парвеш белую кашулю гэтага слаўнага і шаноўнага кудлатага паніча!

— Га?! — здзівіўся каваль Ксаверы.— Га?! Ксаверыха вырвала ў яго абцугі, шпурнула на зямлю і кінулася мужу на шыю, ашчаперыўшы яго рукамі мацней, чым жалезнымі абцугамі.

— О, мой Ксаверы! О, мой Ксаверы! — крычала яна непрытомным голасам.— Я згатавала аж два саганы бульбяных клёцак з малаком! Я пазычу бочку піва ў добрага суседа! Я пашыла дзецям адзінаццаць новых зрэбных кашуль!

Ад здзіўленых і радасных крыкаў натоўпу шумела ў вушах. Цар скамарохаў даў знак сваім. Скамарохі схапілі палатку ды навоз, самі ўсе ўскочылі на фурманкі і рушылі з усіх сіл — аж пыл задыміў на шырокім гасцінцы.

За скамарохамі гналіся дзесяткі людзей з крыкамі:

— Пачакайце, добрыя людзі! Напоім і накормім! Па-чакай-це!

Наперадзе ўсіх беглі каваль і каваліха і літасці прасілі:

— Півам пачастуем! Клёцкамі! Блінамі! Дзеці нашы падзякуюць вам! Вашых коней падкуём! Новыя шыны на калёсы нацягну! Пачакайце! Мілыя! Родныя! Добрыя! Вясёлыя! Слаўныя! Пачакайце! Па-ча-кай-це!

Скамарохі падкідвалі ўгару свае шапкі ў знак развітання, а коні імчалі іх галопам. За фурманкамі беглі карова, сабака, воўк і леў.

Калі скамарохі схаваліся за гарою, да іх слыху яшчэ плылі з ветрам крыкі «пачакайце!»

Фурманкі павярнулі на лясную дарогу і ехалі доўгі час блытанымі сцежкамі, каб іх не знайшлі. Яны ўцякалі ад славы і почасцей, як ад ворагаў.

Так яны ехалі цэлы дзень. Калі сцямнела, яны спыніліся каля ўзгорка ля чыстай крыніцы. Мужчыны распраглі коней, паставілі палатку, а жанчыны расклалі агонь і рыхтавалі вячэру...