Высокае неба ідэала

ТРЫ СУСТРЭЧЫ З СУРНАЧОВЫМ

Тройчы сустрэўся я з Міколам Сурначовым. Не асабіста, вядома. Асабіста сустрэцца мы з ім ужо не маглі. Хаця б па той простай прычыне, што ён, мужны воін і паэт, спачывае вось ужо шаснаццатую вясну ў адной з братніх магіл, што пад самым Берлінам. Паэт, праўда, прасіў, на той выпадак, калі ён загіне ў баі з ворагам:

Верш называецца «Запавет салдата». «Таварыш», а дакладней: маці-радзіма не засталася глухой да гэтага запавету, гэтай апошняй волі. Яна зрабіла намнога больш таго, аб чым прасіў салдат. Але прах яго ўсё ж застаўся ў чужой зямлі...

Дык вось — я сустракаўся з Сурначовым. Упершыню гэта адбылося незадоўга пасля вайны. Я прачытаў верш Міколы Аўрамчыка, прысвечаны яго намяці. Верш быў напісаны як успамін аўтара аб былым таварышу, у ім жыва трапятала памяць сэрца, — і гэта рабіла радкі асабліва пранікнёнымі і хвалюючымі, а тое, аб чым у ім гаварылася, — асабліва верагодным. Верш глыбока ўзрушыў мяне, васемнаццацігадовага юнака. Я не ведаў, хто такі Сурначоў, нічога не ведаў аб абставінах яго смерці, невядома мне было нават, што такое баравая сурма. Але вобраз «лейтэнанта з забінтаванай галавой», які, іграючы на сурме баравой, кліча ў наступленне роту, доўга не даваў мне пакою...

Пазней мне трапілася ў рукі тоненькая, у таннай, шэранькай вокладцы кніжка — «Мікола Сурначоў. На сурмах баравых». «Гэта ён! — адразу здагадаўся я. — Гэта ён! Значыць, ён быў і паэтам». Я з хваляваннем раскрыў кніжачку, прабег вачыма прадмову. Тое, аб чым я даведаўся з яе, прымусіла яшчэ раз успомніць верш, прысвечаны Сурначову. Толькі цяпер вобраз «лейтэнанта з забінтаванай галавой» стаў для мяне больш акрэсленым і канкрэтным. Дадам яшчэ: і больш блізкім.

Але Сурначоў быў не толькі сапраўдным салдатам. Ён быў і паэтам. Таксама сапраўдным. За прадмовай ішлі вершы, аб якіх баявыя сябры паэта пісалі з Берліна: «Жывыя натхнёныя словы паэзіі Сурначова, яго баявыя песні, якія ён тварыў пад гукі мін і снарадаў, будуць вечна жыць у нашых сэрцах». «Жывыя натхнёныя словы», «баявыя песні» — гэта высокая і ў той жа час вельмі верная ацэнка паэзіі Сурначова. Адразу ж кідалася ў вочы адна асаблівасць зборнічка — пераважная большасць вершаў была напісана ў гады вайны, пад імі значыліся нават назвы розных франтоў. Яны ўяўлялі сабой своеасаблівы паэтычны дзённік салдата. І пагэтаму ў вершах, як і ў салдацкім дзённіку, не заставалася месца для чаго-небудзь занадта асабістага, дробязнага. Яны прысвячаліся самаму дарагому, самаму запаветнаму, самаму свяшчэннаму, гучалі гневам і суровай мужнасцю воінскай прысягі. «Я губы ад гневу калёнага сцяў і сэрцам, Радзіма, табе прысягаю», — піша Сурначоў у вершы «Прысяга ў акопах». Пад вершам стаіць подпіс: «1942 год. Данскі фронт».

Апошні яго верш быў напісаны ў 1944 годзе на румынскай зямлі... Сніцца паэту ўсё тое, што запала ў сэрца з дзяцінства — суніцы, сцяжынка ў хмызняку, мурожны луг, прысады «вакол варшаўскае шашы», — і ён гаворыць:

На жаль, Сурначову не ўдалося ажыццявіць адну з самых запаветных сваіх задум — прысвяціць верш Дню Перамогі, таму дню, аб якім ён марыў са сваімі баявымі сябрамі і да якога пракладваў шлях штыком і пяром...

Нядаўна я сустрэўся з Сурначовым у трэці раз. Дакладней: сустрэўся з яго бацькамі, з домам, дзе ён нарадзіўся, з яго роднай вёскай Слабада, што недалёка ад той варшаўскае шашы, аб якой паэт успамінае ў апошнім вершы. Слабада пры ўсім яе падабенстве да другіх такіх жа вёсачак на Рагачоўшчыне мае ў той жа час і сваю адметную адзнаку — у ёй многа садоў. Што ні двор — то сад, то яблыні і вішні. Хораша, напэўна, у вёсцы, калі сады зазелянеюць ды зацвітуць! Можа, менавіта яны і навеялі колісь басаногаму Міколку жаданне напісаць першы верш?

Ёсць сад і ў бацькі паэта Міколы Яфімавіча Сурначова — састарэлага, але яшчэ даволі моцнага і жвавага чалавека. Даведаўшыся, што я хачу пагутарыць пра сына, Мікола Яфімавіч гасцінна запрашае ў хату.

І вось мы ўспамінаем. Дакладней, успамінае стары, а я толькі слухаю ды пытаю. «Дужа душэўны быў у мяне Коля, — расказвае Мікола Яфімавіч. — У маці быў увесь. Яна такая ж... Тады яшчэ, бывала, з-за мяжы ці з-за патравы з суседам паспрачаешся, дык Коля і пачне казаць: «Не трэба, тата... Ну што з таго, што ў цябе на адну баразну зямлі больш будзе. Не трэба спрачацца з-за такой дробязі...» Малыя былі, а ўжо разумелі больш за нас, старых, — працягвае Мікола Яфімавіч. — Добрыя сыны былі ў мяне. І вось...»

— У вас і другія сыны не вярнуліся? — пытаю я.

— Не вярнуліся, — ціха кажа стары. — Старэйшы пад Масквой загінуў, малодшы, Федзя, — ва Усходняй Прусіі... Ну, а Коля... Вы ведаеце самі...

Затым Мікола Яфімавіч успамінае, як ён вучыў дзяцей. Нічога не шкадаваў для таго, каб яны былі пісьменнымі. Асабліва ахвочы да кнігі быў сярэдні сын, Мікола. «Гатовы быў не разлучацца з кніжкаю, — успамінае бацька, — Іншы раз, калі Коля чытаў што-небудзь цікавае ўголас, дык цэлая хата народу збіралася».

— Ці не захаваліся якія-небудзь пісьмы ад Колі? — цікаўлюся я.

На шчасце, у шуфлядзе старога стала захавалася некалькі пісем. Уласна кажучы, гэта і не пісьмы ў сённяшнім разуменні, а кароткія франтавыя паштоўкі з грыфам «вайсковае» і нумарам палявой пошты. «Добры дзень, дарагія бацькі, — піша паэт. — Я жывы і здаровы. Знаходжуся ў 70 кіламетрах ад Варшавы. Не турбуйцеся аба мне. Палякі да нас вельмі добра адносяцца. Яны вельмі ўдзячны, што мы выгналі немцаў з іх радзімы...» «Я па-ранейшаму жывы і здаровы, — другая паштоўка. — Справы мае ідуць добра. Сёння мяне павіншавалі з урадавай узнагародай — ордэнам «Чырвоная Зорка». У кожным пісьме Сурначоў турбуецца аб бацьках, іх здароўі, аб малодшых братах і сёстрах. Усё просіць: «Жывіце дружна». І яшчэ настойліва просіць: «Пішыце часцей».

А вось яшчэ адна папера. Яна ўжо не ад Сурначова. У ёй паведамляецца: «Ваш сын гвардыі лейтэнант Сурначоў Мікола Мікалаевіч... у баі за сацыялістычную радзіму, верны воінскай прысязе, праявіўшы геройства і мужнасць, паў смерцю храбрых 20 красавіка 1945 года. Пахаваны ў пасёлку Фрэйдэнберг (Германія)...»

— Так хацеў вярнуцца і вось не вярнуўся, — у голасе старога зноў устрывожаныя горыч і боль.

— Гэта не зусім так, — гавару я на развітанне. — Не зусім так, Мікола Яфімавіч. Ваш сын вярнуўся да нас...

Гавару я не толькі для таго, каб суцешыць бацьку паэта, а з глыбокім пераконаннем, што гэта сапраўды так, што яго сын жыве пасмяротна. Жыве ў памяці яго баявых сяброў і землякоў, жыве ў сваёй натхнёнай песні. І я ціха, паўголасу чытаю верш, з якога пачалося маё знаёмства з Сурначовым:

1961