Высокае неба ідэала

«ДЗЕНЬ ПАЭЗІІ» І ПАЭЗІЯ ДНЯ

Так, «Дзень паэзіі», штогадовы зборнік вершаў розных аўтараў, усё яшчэ выходзіць. У Маскве, у Ленінградзе, у Вільнюсе і ў нас, у Мінску. Ранейшай увагі і цікавасці да яго ў чытачоў ужо няма, але ён выходзіць. Вось выйшаў і яшчэ адзін нумар. На гэты раз — у іншым фармаце і ў іншай, ужо не ў цвёрдай, а ў мяккай вокладцы. (Ці не азначае гэта, што выданне шукае сваё аблічча?) І рэцэнзію на такі зборнік добра было б пачаць словамі, якімі некалі пачаў свае гадавыя нататкі пра часопісы рускі класік: «Чытач, у добры час сказаць, ажыўленне пашай літаратуры, аб якім мы нядаўна гаварылі, працягваецца. Лепшыя сучасныя таленты, як бы спаборнічаючы адзін з другім, дораць публіцы творы, якія абяцаюць зрабіць сёлетні год памятным у пашай літаратуры. Весела — ці не праўда? — быць чытачом у такім разе...»

Адна з акалічнасцей, якія надаюць станоўчае значэнне «Дню паэзіі», гэта тое, што на старонках альманаха таксама ідзе своеасаблівае спаборніцтва паэтаў розных узростаў і талентаў. А калі гэта так, калі ідзе творчае змаганне за тое, хто напіша лепш, хто цікавей, хто свяжэй, то ў чытача ёсць права і пагода чакаць ад сваіх паэтаў добрых падарункаў. Тым больш што ён, чытач, ведае: «Дзень паэзіі» прапануюць яму раз у год і, значыць, яму прапануюць узоры, лепшае з таго, што сабрана на паэтычнай ніве года. І не так ужо наіўна з яго боку было б спадзявацца, што ў чарговым зборніку «Дня паэзіі» ёсць творы, «якія абяцаюць зрабіць сёлетні год памятным у нашай літаратуры».

Але збавім тон, зменшым крытэрый, не будзем прарочыць наконт усяго года і яго месца ў будучыні нашай паэзіі. Не будзем хаця б па той простай прычыне, што загадзя ведаем: той «Дзень паэзіі», з якім мы час ад часу сустракаемся, на гэта не прэтэндуе і такога патрабавання не вытрымае. Паставім пытанне больш рэалістычна: ці многа ў новым «Дні паэзіі» вершаў, ад якіх бы нам рабілася «весела», якія б парадавалі нас па-сапраўднаму?

Скажам проста: небагата. На асаблівую весялосць чарговы зборнік «Дня паэзіі» падстаў не дае. І тут я не магу не пагадзіцца з той ацэнкай, якая была яму дадзена ў добрым артыкуле Варлена Бечыка і Міколы Гілевіча, змешчаным у газеце «Літаратура і мастацтва». (Я мог бы толькі паспрачацца з імі ў некаторых момантах, дзе гаворка ідзе пра асобныя вершы.) Але пагаджаюся я з імі з адной агаворкай: новы зборнік мала чым горшы за папярэднія. Праўда, узровень альманаха павінен быў па-добраму расці ад нумара да нумара, праўда, тут павінны былі б улічвацца недахопы і памылкі мінулых нумароў, улічвацца набыты вопыт у выданні кнігі такога роду. Праўда... Але чаго няма, таго няма. У чым жа справа?

Адна з прычын даволі сумнага становішча з нашым «Днём паэзіі» ў тым, што ў яго вельмі шмат рэдактараў, г. зн. людзей, якія вырашаюць, друкаваць дадзены верш ці не. І вось аднаго рэдактара падвядзе густ, другога — боязь.

Але справа не толькі ў гэтым. Я не раз быў членам рэдкалегіі «Дня паэзіі», гэта значыць, удзельнічаў у падрыхтоўцы зборніка да друку. І магу сказаць: бяда ў тым, што рэдкалегія з самага пачатку не столькі выбірае, вырашае, колькі чакае, што прынясе аўтар. Бо існуе правіла, згодна з якім «Дзень паэзіі» павінен складацца толькі з новых, нідзе не надрукаваных вершаў, інакш кажучы, з твораў, якія вядомы пакуль што толькі аднаму аўтару. І вось, адгукаючыся на чарговае паведамленне рэдкалегіі, аўтары нясуць свае вершы. І вельмі часта — не лепшыя. Бо адзін паэт лепшыя аддаў ужо ў сваю ўласную кнігу ці ў «Полымя», другі не на тым творы спыніў свой выбар (самому часам цяжка выбіраць), трэці не паспеў скончыць задуманы верш, а чацвёрты... Чацвёрты, будзем шчырыя, проста не здольны напісаць радкі, якія б адпавядалі прызначэнню зборніка, закліканага папулярызаваць лепшыя паэтычныя творы. Складальнікам «Дня паэзіі», такім чынам, прыходзіцца мець справу з той прадукцыяй, якая прыйшла па аўтарскай волі. Другога матэрыялу яны не маюць, бо строга трымаюцца закону: друкаваць толькі новыя творы. І вось атрымліваецца парадаксальны вынік: замест таго каб прапаноўваць чытачу лепшае з новай паэзіі, «Дзень паэзіі» прапануе, мякка кажучы, далёка не лепшае.

Як тут быць? Каб «Дзень паэзіі» адпавядаў свайму прызначэнню, г. зн. быў прапагандыстам і папулярызатарам паэзіі (менавіта паэзіі, а не вершыкаў), ён павінен арыентавацца на лепшае з таго, што ўжо надрукавана — у газетах, часопісах і нават кнігах. Са мною будуць спрачацца, але я лічу, што складальнікі чарговага зборніка «Дзень паэзіі» павінны перагледзець усю вершаваную прадукцыю мінулага года (не абавязкова, каб ён супадаў з каляндарным), выбраць з яе самае вартае, самыя лепшыя вершы (выбару ў дадзеным выпадку спрыяе час і грамадская думка), з гэтых вершаў скласці кнігу і прапанаваць яе чытачу. І я ўпэўнены, што ў такім разе якасны ўзровень зборніка быў бы намнога вышэйшы, чым цяпер, і аўтарытэт выдання і самой паэзіі не падаў бы ў вачах чытача.

Я гэтае сваё меркаванне выказваў неаднойчы. Прывяду ў карысць яго такі прыклад. Будучы нядаўна ў Венгрыі, я цікавіўся і прапагандай паэзіі. Аказваецца, што і там выходзіць кожны год да Дзён кнігі (яны праводзяцца звычайна ў апошні тыдзень мая) зборнік вершаў венгерскіх паэтаў. Ён складаецца не з выпадковых твораў, а мае анталагічны характар, г. зн. уключае ў сябе лепшыя вершы года. Дарэчы, ён так і называецца: «Лепшыя вершы». І ці не гэтым тлумачыцца той факт, што, хоць зборнік выдаецца вялікім тыражом (30-40 тысяч экземпляраў), ён разыходзіцца за некалькі тыдняў. Праўда, гэтаму спрыяе і гандлёвая палітыка: у час Дзён кнігі анталогіі паэзіі, прозы і драматургіі прадаюцца па зніжанай напалову цане.

Ёсць і другі шлях выратавання «Дня паэзіі» — ператварыць яго ў штомесячны або хаця б штоквартальны (як гэта зрабілі на Украіне) часопіс паэзіі. Пра гэта таксама былі ўжо гаворкі, што сведчыць аб надзённасці пытання.

Але вернемся, нарэшце, да самога віноўніка гэтай размовы — да сёлетняга «Дня паэзіі». Перагорнем зноў яго старонкі, кінем вокам на вершы ў такім парадку, як яны размешчаны (дарэчы, не зусім зразумела, якога прынцыпу тут прытрымліваліся складальнікі і рэдактары — алфавітнага, тэматычнага ці нейкага іншага?). Адкрываецца зборнік вершамі нашых старэйшых паэтаў — Петруся Броўкі, Максіма Танка, Канстанцыі Буйло, Максіма Лужаніна... Кранаюць радкі: «Як ветру смуткуюць павевы і ў жальбе прасторы палёў, вы чулі, як плачуць дрэвы па тых, хто дамоў не прыйшоў». Заражае нас сваёй паэтычнай энергіяй і верш другога нашага майстра — «Летні дождж»:

Не пакідаюць нас абыякавымі і новыя вершы Канстанцыі Буйло, у якіх «песенна зазвінела» памяць юнацтва, далёкага юначага кахання. Цікавым мне здаўся і амерыканскі цыкл Максіма Лужаніна. Далей ідуць творы Піліпа Пестрака, Міхася Машары, Яўгеніі Янішчыц... Вершы Янішчыц унутрана засяроджаныя, задуменныя: «Я думала, прыйду ў зялёны сад, яшчэ над садам цішыня і поўня. І я адчай другім жыццём запоўню, а думкі ўсё мільгаюць неўпапад. Я думала, прыйду ў зялёны сад, і з дрэвамі перарасту нягоды, і павучуся мудрасці ў прыроды, а дрэвы цягнуцца за далягляд».

Раз я ўжо загаварыў пра Я. Янішчыц, то зазначу тут жа, што з цікавымі вершамі выступілі ў зборніку і іншыя нашы маладзейшыя паэты, у прыватнасці Алесь Разанаў («Балада прыкмет»), Сяргей Панізнік («І думае ноч: зноў зіма на двары...»), Рыгор Семашкевіч («О раскрылле белых рук...»). Лебядзінай песняй гучаць вершы, на жаль, заўчасна памёршага Анатоля Сербантовіча. Ужо не кажучы пра амаль прарочы верш «Няма мяне».

Вершы самых старэйшых і самых маладых... Ну, а як выглядаюць у зборніку на гэты раз мае літаратурныя равеснікі?

Разбіраючы колькі часу таму назад перадапошні «Дзень паэзіі» (рэцэнзія была надрукавана ў «Полымі»), я параўноўваў вершы паэтаў розных пакаленняў і пальму першынства аддаў тым, каму за пяцьдзесят. Пра сваіх равеснікаў я пісаў: «Я з прыемнасцю магу адзначыць, што добра працуе маё пакаленне, добра працуе і паспяхова спаборнічае. Але, пры ўсім пры тым, на гэты раз граннры — будзем аб'ектыўныя і справядлівыя! — я яму не ўручаю. Паглядзім, што будзе ў наступным «Дні паэзіі».

Павінен сказаць, што на гэты раз справа абстаіць інакш. Вершы Міколы Арочкі, Сцяпана Гаўрусёва, Васіля Зуёнка, Уладзіміра Караткевіча, Алега Лойкі, Петруся Макаля, Уладзіміра Паўлава, Юрася Свіркі — безумоўна, адны з лепшых у зборніку і сведчаць аб творчым сталенні, аб росце майстэрства іх аўтараў. Мне хацелася б, у прыватнасці, адзначыць такія вершы, як «Каб ажно гай шумеў» С. Гаўрусёва, «Куртка Таўлая» М. Арочкі, «Калі паміралі варагі» А. Лойкі і цікавы сатырычны эцюд П. Макаля «Пудзіла» («Ах, колькі страхаў, колькі страхаў на гэта пудзіла павешана. Надзьмуты ветразямі штонікі шырокія — не ў лад з эпохаю, — надзетыя на дроцік тоненькі... Але галоўнае — палохае!».)

Спадабаліся мне таксама, апрача названых, вершы «А помніш ты, як на Палессі?» Міколы Аўрамчыка, «Я да нудоты не люблю зазнаек» і «Дар бясцэнны» Аляксея Зарыцкага, «На реке» Браніслава Спрынчан, «Вёска Наркавічы» Марыны Барсток (яна ўпершыню выступіла як паэтэса), «На рассвете мой сон...» Аляксандра Дракахруста, «Літоўскі хлеб» Еўдакіі Лось, «Я спавядаўся прад травінкай» Анатоля Астрэйкі і некаторыя іншыя... Але ці не захапіўся я? Ці не супярэчу я таму, што гаварылася пра «Дзень паэзіі» вышэй? Не, думаю, не супярэчу. Па-першае, я не сцвярджаў, што «Дзень паэзіі» не друкуе добрыя вершы і не прыносіць карысць. Відавочна, што ён робіць сваю патрэбную справу. Гаворка ішла пра тое, як зрабіць яго больш цікавым і больш карысным, як адгарадзіць яго ад дрэнных вершаў. Іх жа, трэба сказаць, у новым «Дні паэзіі» зашмат. Не ведаю, наколькі верны быў мне густ, калі я пералічваў добрыя творы, прынамсі, магчымасці на выбар былі. Гэта несумненна. І гэта робіць гонар зборніку. Але ў такой жа меры зніжаюць яго вартасць многія слабыя, недасканалыя, пазбаўленыя мастацкай самастойнасці вершы.

І апошняе, што хацелася б сказаць, гэта звярнуць яшчэ ўвагу на заключны раздзел «Дня паэзіі», дзе змешчаны паэтычныя пераклады з рускай, украінскай, балгарскай, венгерскай, славенскай, польскай, італьянскай і французскай моў. Тут ужо сам пералік гаворыць за сябе. Калі ж яшчэ ўлічыць, што пераклады зроблены пераважна нашымі вядомымі паэтамі і выдатна гучаць па-беларуску, то астаецца толькі парадавацца, што дзень нашай паэзіі пашыраецца, што далягляды яе выходзяць за нацыянальныя межы.

1971