Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

Раздзел дзявяты ЯК МАРШАЛAK MEHCKI СХОД ПРАВЁЎ I HIXTO HE ПАБІЎСЯ

Калі грэцкага філосафа Дыягена спыталіся, што самае цяжкае для чалавека, той пачухаў нямытую фрызуру ды выдаў:

— Спазнаць самога сябе і хаваць свае думкі.

Што ж, для спадара, які начаваў у бочцы і загадаў цару адсунуцца і не захінаць яму сонца, спазнаць самога сябе задача пасільная... А вось навошта такому ўхвальваць уменне хаваць думкі, калі сам толькі і рабіў, што сыпаў колкую праўдачку ў вочы?

Шляхцюкі, што сабраліся на павятовы сход, таксама думак не хавалі. Раўлі адзін перад адным, не слухаючы ні бурмістра, ні маршалка, ні звон касцельны. А на Марыінскім ужо забомкаў звон па імені Якуб, а яму падтакваў безыменны брат — абодва званы былі адлітыя з аднаго, называнага Янам Салагубам, прывезенага з Караляўца па загадзе біскупа Якуба Дадэркі. Такі быў вялікі, што на званіцу не ўсцягнуць... Вось і распалавінілі.

Часам занадтая веліч перашкаджае зручнаму выкарыстанню.

Бомкаюць званы, заклікаюць прыслухацца да музыкі сфераў нябесных, якую той Дыяген, як і другі мудрэц — Піфагор, чуў і звяраў з ёй сваё дыханне, думкі і ўчынкі...

Але ліцвінскія шляхцюкі, што сабраліся ў будынку Менскага гродскага суда, слухалі толькі сябе... Вырвіч патрос галавой, якая трашчала, як арэх пад капытом, ад няспыннага галашэння і густога водару сівухі. У вачах стракацелі чырвоны і цёмна-сіні колеры: згодна з загадам сейма, ваяводскія дэпутаты мусілі насіць адмысловыя мундзіры, менскія — менавіта згаданых колераў.

А павінен быў быць шараговы такі сход шляхты, нават не соймік — уплывовая партыя запатрабавала тэрміновы збор дзеля больш справядлівага размеркавання падаткаў...

Так, не ўяўляў маршалак менскі, што гэтым сходам давядзецца кіраваць яму — яшчэ нядаўна ўцякаў ад каралеўскіх войскаў у Вільні, думаў, што ў якасці дзяржаўнага злачынцы давядзецца хавацца, біцца, абараняцца... Але ж не — кароль ці не ведаў пра напад на змоўшчыкаў, ці рабіў выгляд, што не ведае.

Магнаты таксама маўчалі — ні пагоні, ні шпегаў... Ну, калі ў абскубанай суседзямі краіне такое бязладдзе, як бы і дзівіцца няма чаго... Колішні ўсемагутны падскарбі Антоній Тызенгаўз памёр, усімі кінуты і асуджаны, — вось ён мог учапіцца, як ангельскі бульдог, у заакіянскую ідэю і нешта з яе вышкамутаць для кароны, ну, ці загрызці ўсіх удзельнікаў.

Але падскарбі ў зямлі, Чорны Доктар з сямейкай у Караблях, Агалінскія невядома дзе, і Бог з імі, бо і Алесь Лёднікаў, пэўна, у адзін бок з рудавалосай сямейкай кіруецца. Тут бы сваю зямлю зберагчы, упарадкаваць...

Так што позва на сход пад канец сакавіка, калі Святы Аляксей сохі чэша, была вельмі недарэчы.

Вырвіч прадбачыў непазбежную тузаніну, некалькі бочак прастаўленага зацікаўленымі асобамі віна, шумлівыя двубоі паміж палітычнымі ворагамі, якія скончацца сумесным распіццём таго віна... Але нездарма нешта вярэдзіла, калі паведамілі яму пра тэрміновы гэты сход. Вырвіч сустрэўся вачыма з цесцем — пан Гараўскі, у сармацкім залаціста-зялёным строі, прысеў на першай лаўцы, аточаны гайдукамі, змрочна пахітаў галавой: таксама адчувае нядобрую інтрыгу...

— Ганьба! Далоў Адама Хмару! А потым i да Цялка дабярэмася! Пане браце, не аддамо магдэбургскага святога права! Пайшлі на ратушу! Пагонім каралеўскіх падбрэхічаў ды маскоўскіх наймітаў!

Шляхецкую грамаду ўзбурыла чутка, што ў Менску прысутнічае намеснік беларускага генерал-губернатара Пятра Пасека граф Міхайла Разанцаў. Якраз увечары, праездам у Варшаву, спыніўся. Прыехаў свечкі гасіць, каб яму асцё ў вочы.

Хаця іншым разам, лепшым часам Вырвіч і не супраць сустрэцца са старым знаёмцам. Граф Міхайла калісь быў расейскім консулам у Вільні, з Лёднікам сябраваў, ад нападак доктара бараніў... I пагадзіўся на яго катаванні, калі доктар не даў арыштаваць сваіх студэнтаў... Слязу пускаў — але ніякага паслаблення. Мусіў закалот супраць сваёй дзяржавы раскрыць. Адно што загадаў катам — рукі доктара не чапаць і костак яму не ламаць.

Доктарава мужнасць — той ні ў чым не прызнаўся — каштавала Міхайлу пасады. Лёдніка ледзь не пакінула пры сабе імператрыца, Разанцава саслалі з даручэннем у Кітай... Дзіўна, але гэта не пашкодзіла ім застацца сябрамі.

Наколькі Вырвіч ведаў, былому консулу давялося сербануць у сваіх далёкіх вандроўках усялякага. Што тут было фантазіяй, што праўдай — невядома, але пляткарылі, быццам Разанцаў і ў палоне ў тунгусаў пабываў, і ледзь не ажанілі яго з нейкай азіяцкай прынцэсай... А калі графу ўдалося вярнуцца на радзіму, якраз успомнілі ягоны досвед працы ў Рэчы Паспалітай.

Папярэдні беларускі генерал-губернатар Чарнышоў кіраваў далучанымі землямі здаля і клапаціўся галоўным чынам пра вываз усялякага дабра. Здабыць дабро было няцяжка — калі хто адмаўляўся прысягаць новай уладзе, у яго ўсё канфіскоўвалі, а самога злачынцу адпраўлялі ў тры дні за мяжу. Прыватныя войскі магнатаў параспускалі ды запісалі ўсіх гэтых гайдукоў і янычараў простымі дваровымі. На кіроўныя пасады, не тлумячы сабе галаву, Чарнышоў папрызначаў сваіх жа вайскоўцаў, палкоўнікаў ды маёраў. А сялянам, даведзеным шляхетнымі панамі да вартага жалю становішча, што да таго? Як гнулі спіны на полі, так і гнуць... Як марылі пра справядлівасць, так і мараць, хто не зняверыўся.

Кожны гад на свой лад, і Пасек таксама... Пра яго казалі, што гэты «баяраваты вяльможа» нічым не хоча займацца, акрамя картаў, коней ды палюбоўніцаў, i кожную раніцу дзве гадзіны перад люстэркам надзявае парык. Але, паколькі дапамагаў Кацярыне на трон сесці, меў фавор i пасады. Усе клопаты ён перадавяраў іншым, вось і рэкамендавалі яму Разанцава, пана ўвішнага, з досведам працы на ліцвінскіх землях, які будзе са скуры лузацца, каб вярнуць сабе былое становішча...

Пранціш памятаў Міхайлу як чалавека сумленнага і шчырага... Але мала што з тым сталася праз выпрабаванні, тут і звонкая манета сточыцца ды пацямнее...

З Разанцавым прыйшлі гусары. I ўявіце сабе, спадарове: места гудзе ад шляхты, што на сход панаехала, хоць меней ix, чым на соймік, заявілася, але ж усё адно трэба ўсім пасяліцца, ды з атрадамі сваймі — гайдукі, венгрыкі, янычары, лёкаі... Чым большы атрад, тым важнейшы пан. А тут увечары маскоўцы... I таксама ім трэба на пастой. Да раніцы, мусіць, сям-там тузаніна была, сваркі праз ложак ды чарку...

У выпадковыя супадзенні ў палітыцы Вырвіч слаба верыў. Тым больш падазрона, што сам ваявода Адам Хмара на сход не з’явіўся. I кашталян не прыйшоў. I падстароста таксама. Нібыта хворыя іхнія мосці. Нутраная гарачка.

А таксама адзёр сумлення і запаленне хітрасці.

Падазрона і тое, што сярод крыкуноў, якія заклікалі скідаць Хмару, завіхаўся пан Ян Багдановіч, вастраносы, чарнавусы задзірака. Ён дакладна гуляў на баку ваяводы Адама Хмары, а апошні быў у найлепшых адносінах з імператарскім расейскім дваром... Вырвіч не чуў, каб пан Багдановіч сварыўся з панам Адамам, уладальнікам Сёмкава, куды Багдановіч цягаўся ў якасці беднага суседа-кліента... Хоць пра гэта не казалі, але кожны з прысутных бяднейшых шляхціцаў быў кліентам якогась магната, якому прадаў свой голас... Хіба што такія, як пан Гараўскі, мелі ўласнае меркаванне — але той, хоць не князь і не магнат, але i шарачком не быў. Дык з чаго б Багдановічу напінацца супраць таго, хто яго корміць?

— Пане-браце, супакойцеся! Наш слаўны Менск ніхто не пазбаўляе магдэбургскага права! — спрабаваў супакоіць шляхцюкоў маршалак менскі Вырвіч. — А замяніць ваяводу цяпер можа толькі ягоная вялікасць кароль. Складзем скаргу, пашлём у Галоўны трыбунал... Але гэта не ёсць справай нашага сходу... Давайце завершым размеркаванне падаткаў, дзеля чаго мы і сабраліся...

— Пакуль не пазбаўляюць, а заўтра i пазбавяць, як іншыя гарады! — выгукнуў другі задзірака, пан Кабылінскі. — У Расіі нават Полацак ужо не магдебургскі! Там гарнізоны па восем соцень у гарады ставяць, а месцічам аплочвай, і сюды ўчора полк прыгналі! А хто іх клікаў? Можа, ты, пан маршалак? А нам карміць?

Кабылінскага падтрымаў ягоны вечны сусед за карчомным сталом Сулістроўскі, патрасаючы для пераканаўчасці ў паветры кулаком (як жа добра, што шаблі ў паноў на ўваходзе паадбіралі):

— Колькі да нашых падаткаў прыпісана на фураж ды пастой прыхадняў? Пакажам, пане-браце, што мы не бабздыры якія, што воінскі дух Палямона не згас у нашых сэрцах!

А каб цябе аблупіла...

Пан Сулістроўскі мог дастаткова выразна вымаўляць складаныя словы і будаваць доўгія сказы... Што сведчыла — стрымана прысмоктваўся да той бочкі, што выкаціў на пляц ваявода. Але ж прысмоктваўся, зараза... Як і іншыя ex opposito. I гэта ўсё было няўчасна і недарэчы...

Па чырвона-сіняй людской затоцы прайшло хваляванне — да пана Гараўскага прабіўся дужы парубак-гайдук. Сцяцко схіліўся да Вырвічавага цесця, пра нешта пашаптаўся, пан Гараўскі кіўнуў у бок маршалка, i Сцяцко заварушыўся, каб прабіцца да Пранціша. Прабіўся — ён, відаць, не менш дужы, чым быў пан Міхал Валадковіч, якога выцягнулі з залы толькі разам з дзвярнымі вушакамі, за якія ён ухапіўся.

— Дзве сотні гусараў, — трохі задыхана прагаварыў Сцяцко на вуха Пранцішу, — на Дамініканскай стаяць, чакаюць... Пан Гараўскі кажа, калі шляхта зараз на ратушу паваліць, пасякуць, пахапаюць... Але галоўнае — ваяводаў сакратар пацвердзіў: пан Хмара хоча, каб Панятоўскі даў дазвол на пастаяннае размяшчэнне тут расейскага гарнізона.

От жа ж... Цяпер зразумела, чаго падбухторваў да бунту пан Ян Багдановіч, крэатура Адама Хмары. I бочкі віна ад ваяводы недарэмна выкацілі на пляц... Пень гарэў, а чорт ногі пагрэў. Падбухторыць паноў-братоў цалкам справядлівымі заклікамі і скарыстаць інцыдэнт... Гарнізон размесцяць, ды яшчэ няўгодных кіроўцаў папрыбіраюць, у тым ліку маршалка павятовага... А ваявода атрымае добрыя срэбныя вёслы, а мо нават і залаты карабель... Палітыка!

Ну, калі ўлез у дугу, не кажы «не магу». Пранціш Вырвіч не першы раз у гэтых вірах. Ён азірнуўся на сваю каманду.

Пан Вінцук Недалужны, былы аднакласнік па езуіцкім калегіуме, ад нядаўняга часу мечнік менскі, ціха шапнуў:

— Нельга дапускаць бойкі. Давай, Пранціш, уключай Дэмасфена...

Вырвіч усміхнуўся, успомніўшы, як калісь у калегіуме, каб навучыцца яшчэ лепей мянціць языком, падобна грэку Дэмасфену, набіваў рот каменьчыкамі і дэкламаваў прамовы, змушаючы Недалужнага цярпліва слухаць і каментаваць.

— Не сумняваюся ў вашае здольнасці аддаць жыццё за гонар, пане-браце, — шырокая ўсмешка маршалка ззяла, як начышчаны клінок серпанціны. — У такім выпадку будзем лічыць, што свае дэбаты мы завяршылі і Лошыцкі маёнтак ды Мала-Мядзвежынскі ад падаткаў на гэты семестр вызваленыя, астатнія ж уладальнікі, паколькі згода не была дасягнутая, у такой цыркумстанцыі будуць у мінулагодніх варунках.

Праз вінныя пары прабіўся залаты бляск неатрыманае выгады.

— Як гэта — вызваленыя? Чаму ім такі прывілей?

— Яго мосць Ваньковіч i так у навары!

— Несправядліва!

Вырвіч, дадаўшы ў голас абыякавасці, падсыпаў лічбаў... З якіх прысутныя зацікаўленыя асобы маглі ясна зразумець, што, калі яны зараз пойдуць граміць ратушу, страцяць уласныя грошы...

Пан Ян Багдановіч спрабаваў абурацца... Але Вырвіч не першы год соймікамі кіраваў. Хоць да канца ні да якой партыі не прыбіваўся — улюбёная беларуская пазіцыя. Вужакай круціўся, багатых дарункаў выракаўся, але каб не папасці ўсімі шчэлепамі на чыйсьці кручок... Таму пана Вырвіча то прыбіралі з пасадаў ахвотнікі мець там уласных лізунцоў ды падбрэхічаў, то зноў запрашалі на пасаду як фігуру дастаткова нейтральную, каб ні нашым ні вашым, усё ж пан справядлівасць любіць.

Але ж і цяжка даўся гэты сход... У Вырвіча ўжо паміж лапатак пот непрыемна ручаінкай сцякаў, так нагаварыўся, рукамі намахаўся... Але, да расчаравання пэўных асобаў, і шляхта выснажылася, дух выпусціла, як праткнутая відэльцам пампушка з начыннем. Шаблямі трохі пастукалі на двары аматары пазмагацца за гонар — хто там на каго крыва зірнуў ці ў дзверы раней прайшоў, — але валкі з гусарамі ўдалося пазбегнуць.

Пан Багдановіч праімчаўся са сваёй світай з такой перакрыўленай фізіяноміяй, што малако скісла б на адлегласці сажня. Пабег дакладацца ваяводу, што хітры план сарваўся. Іншыя дэпутаты паволі разыходзіліся, прывабленыя бяседнымі сталамі, якімі абавязкова мусіў завершыцца кожны прыстойны сейм, соймік, суд ці сход... Пранціш і сам несупраць быў зараз жа ўгняздзіцца за накрыты стол, ды каб чарачку добрую ў рукі... Цесцю, здаецца, тая ж светлая думка ў галаву прыйшла, вунь як шматзначна брыво падымае, на зяця паглядаючы... Пранціш падкруціў вусы і рушыў да добрай кампаніі...

— Пане бацька, а чаму мы не пайшлі здраднікаў біць?

Вырвіч ледзь не спатыкнуўся. Блакітныя вочы абурана паглядалі з-пад русявай чупрыны, рукі, усе ў плямах атраманту і драпінах, пад рукавамі шкалярскай світкі сціскаюцца гнеўна ў кулакі... Ах ты, шчаўлік!

— Ты чаму не ў калегіуме, Янук?

Па веснавой кволай траўцы, не схаванай пад менскай брукаванкай, сноўдалі, як пракудлівыя шкаляры, шпакі, іх чорныя спінкі адлівалі сінізной, бы атраманту хтось лінуў.

— Адпусцілі з заняткаў. За добрыя паводзіны.

А ўдала лгаць, як у свой час умеў Пранціш, сынок так і не навучыўся. Трэба, як ілжэш, у вочы суразмоўцу глядзець, шчыра-шчыра... А гэты пагляд адводзіць.

Світка шкаляра ўнізе была прапаленая. Пранціш не ведаў, ці хоча пачуць, якім менавіта чынам.

— Зараз жа адпраўляйся назад. Твая справа — добра вучыцца. Паспееш наваявацца.

Вырвічаў атожылак не варухнуўся.

— Не пайду.

Гэта яшчэ што за неслушэнства?

Блакітныя вочы Пранцішавага першынца глядзелі са знаёмай зацятасцю:

— У калегіуме мяне дражняць сынам здрайцы. Кажуць, ты прадаў вялікую Польшчу... Ад ісціннай веры адрокся... Расейцам служыш... I вось цяпер адмовіўся з імі біцца. Як я вярнуся?

Вырвіч нахмурыўся. Вось жа, здаецца, ад езуітаў калегіум забралі, у свецкую школку ператварылі, а звычаі тыя ж.

— Па-першае, сыне, мы не палякі, а беларусы. Праваслаўнай веры былі нашы дзяды, прадзеды і прапрадзеды... Але ад тага не зрабіліся маскавітамі. Хто цябе дражніць? Ці не дзеці тых, што самі дзядоўскае веры выракаліся ды ў палякі запісваліся, каб дысідэнтамі не лічыцца? Чые дзяды сто гадоў таму на Варшаўскім сойме прынялі пастанову аб складанні ўсіх рашэнняў у Вялікім Княстве Літоўскім толькі на польскай мове, нібыта ў нас сваей нямашака? А наконт баязлівасці... Між іншым, ты нарадзіўся, калі я з расейскай катаргі вярнуўся, бо падчас Барскай канфедэрацыі ў першых шэрагах пад Сталовічамі біўся... А зараз у нас інакшая бойка. Каб захаваць сваё, часам прамова на сойме лепшая за крывавую сечу.

Янук апусціў блакітны пагляд, недастаткова, у параўнанні з бацькам, нахабны.

— Мы зараз маглі б захапіць ратушу...

— I навошта? Зухаватасць сваю паказаць? На лусту тую ратушу намажаш ці на шапку начэпіш? — Вырвіч намагаўся захаваць спакойна-насмешлівы тон. — А далей што, ведаеш? Кароль падпіша загад размясціць у Менску расейскі гарнізон, які дапаможа супакоіць бясчынствы нейкіх мясцовых вар’ятаў... Лепей станецца? — Пранціш уздыхнуў. Ваяр знайшоўся: то ён наверх, а я пад ніз, то я пад ніз, а ён наверх. — Трэба думаць заўсёды пра інтарэсы свайго народа, сваіх людзей i сваёй зямлі, а не пра ўласныя амбіцыі i як ты будзеш выглядаць у вачах патрыятычных крыкуноў.

З нашчадкам трэба было добра пагаварыць, мазгі ўставіць, але часу бракуе, вунь ужо пан Гараўскі рукой нецярпліва махае... Вяртаюцца на пляц гандляры і жабракі, сям-там цягаюцца п’яныя шляхцюкі — яшчэ які прычэпіцца... Трэба ўпэўніцца, што маскоўскія войскі сышлі, што ваявода не падрыхтаваў якую інакшую пастку, перагаварыць з паплечнікамі...

— Гэта праўда, што паненка Сафія Лёднічанка вярнулася з Аўстрыі? — галасок шчаўліка ўдавана абыякавы.

— Хто табе сказаў?

— Ясючок са Сцяцко перамаўляліся, як я на вакацыях быў...

Ясна... Дзіцячае каханне незаўважна перарастае ў падлеткавае. Ці плач, ці скач — не паможа. Вунь як Алеся пераклініла на той няшчаснай Праксэдзе, нават князёўны Агалінскай-Багінскай не хоча.

— Пані ваяводзіна Сафія Жылкава знаходзіцца ў небяспецы. Ты не павінен пра яе гаварыць нікому.

Твар Янука збляднеў — а нос не такі, як у Пранціша, больш з гарбінкаю, бы ў Дамінікі і пана Гараўскага.

— Я разумею. Я нікому...

— Ты шмат чаго не разумееш. I праз гэта можаш нарабіць вялікай бяды.

Сказаў, як па вадзе пляснуў. Ну чаму, калі ты малы, здаецца: дарослыя дурныя, вось каб ты быў на ix месцы... А вырас — i сам у такога дурня ператварыўся. Вырвіч выгаворваў сыну і здагадваўся, што той толькі набычыцца ды будзе сваё гнуць — сам Пранціш падлеткам, падобнае пачуўшы, так бы і ўчыніў. Толькі б вачыма выразней шчырую згоду і паслушэнства ўдаваў.

— Я пана Лёдніка тут бачыў.

— Дзе? — страпянуўся Пранціш. — У Менску?

— Так... — нашчадак люстраваў блакітнымі вачыма блакітнае веснавое неба. — Там, на Зыбіцкай... Ішоў у бок базыльянаў... Я за ім прасачыў далей, да Францысканскай, паспеў пабачыць, як ён у адзін дом зайшоў... Хацеў быў пачакаць... Але сход пачаўся. Калі пан доктар тут, дык, можа, i панна Сафія?..

У апошнім сказе гучаў тужлівы спадзеў.

Маршалах Вырвіч увесь падабраўся, як ганчак, які натрапіў на след.

— Куды, кажаш, кіраваўся? Дзе ты яго апошні раз заўважыў? У якія вароты доктар зайшоў?

Ледзь не каля вуха прашаргаталі хуткія чорныя крылцы. Шпакоў спужаў жабрак, які даволі шпарка для спадара на мыліцах рушыў за перспектыўным панам у расхрыстаным жупане. Пан пагойдваўся і гарлаў: «Усё забярыце, вольнасць нашую аддайце!» — і шпурляў абапал маёмасць, што траплялася пад руку. Цыганя ў чырвонай вылінялай кашулі і камізэльцы са скуры невызначальнага звера збягала са шляхецкімі ласёвымі рукавіцамі, гандлярка абаранкамі білася з гандляркай піражкамі за шляхецкую шапку... Жабрак на мыліцах цікаваў, што ж яшчэ змагар за вольнасць шляхецкую ахвяруе менскай брукаванцы...

На пляцы перад Марыінскім саборам дробна засмяяліся бубны, незадаволена загудзеў барабан... Людцы збіраліся на дармовае прадстаўленне з цыганамі, мядзведзямі і варожкамі. А гандляры Высокага рынку разбягаліся, а каб маглі, дык і разляталіся б, як галубы, перад узвярэджаным светлавусым, блакітнавокім шляхціцам.

Эфект узмацняла тое, што за светлавусым шыбаваў здаравенны гайдук з квадратнымі плячыма,

Калі праўда, што Бутрым увайшоў у той дом, на які паказаў Янук... У доктара зноў непрыемнасці, Што Лёдніку рабіць у намесніка генерал-губернатара Міхайлы Разанцава, які заявіўся правярнуць тут палітычную авантуру?

Разанцаў спыніўся на Юр’еўскай, у палацы колішняга менскага ваяводы Уладзіслава Сапегі. Някепскі дамок, двухпавярховая такая беленая мураванка...

Вырвіч не супраць такую ў сваім Падняводдзі збудаваць. Пётр Першы тут жыў у свайго хаўрусніка Уладзіслава Сапегі, які, пакрыўджаны тым, што сваякі адмовіліся прызнаваць ягоны шлюб з багатай удавой Людвікай фон Гольц, пайшоў супраць усяго роду. Праўда, як было прызнаваць той шлюб, калі яснавяльможны Уладзіслаў у той час быў жанаты з шаноўнай Уршуляй Даніловіч i нават дачку Іяану з ёй меў...

Славіўся палац на Юр’еўскай яшчэ i тым, што тут некалі служыў садоўнікам Іван Скаваршчук, чыёй дачцэ Марце было наканавана стаць расейскай імператрыцай, жонкай Пятра Першага... А яшчэ менавіта ў гэтым садзе з’явіўся гатунак улюбёных Пранцішавых грушаў сапяжанак. Казалі, названы ён у гонар дачок згаданага Уладзіслава Сапегі, прыжытых ад трэцяй жонкі, Хрысціны Сангушкі. Нібыта саджанцы прывезеныя былі з Францыі, тут і зрабілі з іх дапамогаю беларускі гатунак... Мяккі, мядовы, з румянкам на залацістым баку...

Да таго часу, як саспеюць грушы, было яшчэ далекавата, сакавіцкі надвячорак прабіраў да костак... Вырвіч перамінаўся з нагі на нагу перад агароджай сапегаўскага палаца і азіраўся па баках, шукаючы, якога б тубыльца распытаць, ці не выходзіў з гэтых варотаў адзін высокі змрочны тыпус з выбітным носам...

Нехта тузануў маршалка за рукаў:

— Магчыма, я магу дапамагчы пану?

Шчуплы, але пруткі юрыста з палестры, а мо дробны пісарчук з магістрата ці судовай палаты шчыра пазіраў праз фальшывыя венецыянскія шкельцы...

— Гальшка! Дзе Бутрым?

Меланхолія, усёй паставай удаючы збянтэжанага ўвагай важнага пана-недарэку, ледзь стрымала ўздых:

— Яшчэ там, у палацы. Як зранку зайшоў, так і сядзіць.

Шпяжанцы можна было верыць, паўз яе ўвагу мыш не прабегла б.

— I чаго ён да Разанцава папёрся?

З’ясавалася: прычынай Полацак... Які з 1772 года апынуўся па абодва бакі мяжы. Тая частка, што за Дзвіною, з Сафійскім саборам, цяпер належала Расіі, тая, дзе бернардзінскі кляштар, засталася ў Рэчы Паспалітай... Дом Бутрыма і Саламеі аказаўся ў імперыі. Былы дом... Будынак, што дастаўся Саламеі ад бацькі Івана Рэніча разам з пераплётнай майстэрняй, Лёднік аддаў у пасаг Сафійцы. Бацькоўскі дом самога Бутрыма разам з гарбарняй быў ім яшчэ ў алхімічнай маладосці закладзены, потым забраны за пазыкі, наробленыя ў час здабывання філасофскага каменя. Так што на сёння Лёднік у родным горадзе не меў ні плота, ні калаўрота.

I тут раптам перадалі Бутрыму ліст з Галоўнага трыбунала, у якім паведамлялася, што дом Рэнічаў у Полацку зноў належыць яму. Былы зяць, ваявода супрасльскі Валенты Жылка, як чалавек сумленны, вяртае цесцю жончын пасаг.

Найперш добрая навіна, што шлюб Сафійкі афіцыйна скасаваны. Значыць, можна не баяцца, што дзяўчыну будуць шукаць, вяртаць, саджаць пад замок і гвалтам лячыць ад апантанасці злым духам. А лыжка дзёгцю і шклянка воцату зверху была ў тым, што вяртанне лёднікаўскіх уладанняў упіралася ў супрацьдзеянне ваяводы полацкага пана Яна Жабы. Таго, пра каго ў Рэчы Паспалітай хадзіла прымаўка: «Не тая жаба, што ў балоце, а тая, што ў злоце».

Афектаваны нораў i злапомнасць пана Жабы былі ўсім вядомыя. I ён аніяк не хацеў спрыяць былому чальцу Адукацыйнай камісіі, схізматыку і блюзнеру Баўтрамею Лёдніку, які меў нахабства засведчыць акрутную смерць трох слугаў ад рукі яго мосці Жабы і тым публічна абурыцца.

Каб нагнуць паскуднага доктара, маглі знайсці колькі заўгодна падстаў. Ці мала ў ваяводы кручкоў судзейскіх? Тым больш з законамі на далучаных тэрыторыях была бязладзіца. Яшчэ нібыта дазвалялася карыстацца Статутам Вялікага Княства Літоўскага — у Магілёве яго нават пераклалі на расейскую мову, але побач уводзіліся і новыя парадкі... А ў такіх выпадках неразбярыха і беззаконне абавязкова на покуць узлезуць. Яшчэ як умову вяртання маёмасці запатрабуюць ад доктара прысягі расейскай імператрыцы, а там пад разбор шляхты падвядуць ды дваранскага звання пазбавяць. Пан Жаба куслівы, як муха ў Спасаўку. Пасаду віленскага кашталяна, у якой яму адмаўлялі, гвалтам узяў. Ваяводства Полацкае таксама запалохваннем ды зброяй здабыў. З’явіся ў родным горадзе Лёднік і прад’яві правы на дом — ачуняе на дне каменнай ямы. Вось і звярнуўся Бутрым да старого знаёмца Разанцава, намесніка беларускага генерал-губернатара... А той прызначыў сустрэчу тут i цяпер.

— Не падобна да Бутрыма... — здзівіўся Вырвіч. — Ніколі не быў ён прагны да маёмасці, наадварот — сама ведаеш, лепей адмовіцца ганарыста, чым даказваць правы будзе... Чаго на прэнт шчэміцца?

Меланхолія тарганула куточкам рота. З такім мужаньком у яе хутка ад нерваў трасучка надарыцца.

— Ён асабліва не тлумачыў, але я здагадалася: гэта праз Алеся. Той у Полацак ірваўся. Нібыта i там ужо.

Вось яно што... Дзеля дзетак Баўтрамей на што заўгодна палезе — i на прэнт, і ў печку, i да расейскага чыноўніка.

— Чакаць не будзем. Я маршалак Менскага павета i стары знаёмец, цалкам маю права засведчыць пану намесніку сваю павагу... Рушылі! Пойдзеш у якасці майго слугі.

Менш за ўсё ў гэты момант Вырвіча цікавіла, што падумае шляхта пра ягоны візіт да намесніка генерал-губернатара. Хаця ясна, што падумае: здрайца, рэнегат, з гадаў гад. Або варыянт — хітруга, выжал, нешта для сябе выжаніў.

Да Разанцава іх і праўда прапусцілі лёгка. Міхайла амаль не змяніўся — жывот не адрасціў, не азыз, толькі пасівеў зусім. I не напусціў на сябе фанабэрыі. Выйшаў у юлёвым атласным шлафроку, па-хатняму, абняў...

— Вырвіч! Ну і ўзмужнеў ты! А я цябе памятаю яшчэ натхнёным уюнашам, што вужом віўся вакол той вачасценькай артыстачкі, якая егіпецкую прынцэсу выяўляла... Меў ты з ёю хоць што ці толькі падражніла?

Стары ўспамін усё-ткі працяў болем сэрца.

— Яна памерла. Мяне абараняючы... Дужа хворая была. Меркавалі ажаніцца.

— Прабач... — Разанцаў спачувальна паляпаў маршалка па плячы. — Ну, пойдзем, па чарачцы кульнём... А то з Варфаламеем не кульнеш, так і не навучыўся доктар піць мужчынскія напоі.

— Доктар у васпана? — хуценька адгукнуўся Вырвіч — Ці магу яго пабачыць?

Разанцаў шырока ўсміхнуўся, ягоны загарэлы твар, які за гады зрэзалі зморшчыны, мог належаць нейкаму племянному царку, які запрашае паслоў з далёкіх невядомых земляў на трапезу, не ўдакладніўшы, у якасці гасцей ці страваў.

— Варфаламей зараз заняты, лекуе маю спадарожніцу. Вызваліцца — далучыцца да нас. Пайшлі!

Дзіўным чынам намеснік генерал-губернатара, які дзень-два таму засяліўся ў гэты палац, надаў інтэр’ерам усходні выгляд. У бронзавай курыльніцы дыміліся нейкія брунатныя палачкі, замест крэслаў і стала — завалены шаўковымі падушкамі кілім, на разасланым проста на падлозе абрусе красаваліся срэбныя падносы са стравамі... На шчасце, тутэйшымі: квашанінай-саланінай, зразамі, мачанкай... Піць належала з малюпасенькіх гліняных чарачак, ледзь у пальцах утрымаеш. Затое пахла добрай гарэліцай.

— Прабач, прывык у блуканнях па стэпах, каб усё на падлозе... — патлумачыў Разанцаў, усаджваючыся на кілім.

Вырвіч нязграбна прыстроіўся побач, падцягнуўшы пад спіну падушак.

— Нічога, мой цесць, пан Гараўскі, таксама аматар экзотыкі... Кілімы, турбаны, кальяны...

Разанцаў уздыхнуў.

— Гэта, пане, не экзотыка... Гэта жыццё маё, лічы, цягам апошніх двух дзясяткаў гадоў. Не паверыш, вярнуўся — год не мог прымусіць сябе на крэсла сесці. А ў Кітаі калісь ледзь асвоіў, як, падкурчыўшы ногі, доўга выседзець. Добра, што Чунь Лі ў свой час навучыў мяне сякім-такім звычаям ды мове кітайскай, а то...

Пранціш успомніў добрага, але няпростага дзядка-кітайца, які служыў у Разанцава і дасылаў Лёднікам усялякія дзівосныя стравы ды вучыў Бутрыма гасіць агонь на адлегласці нервовай энергіяй рукі. А самога Пранціша пасля ранення на ногі паставіў адмысловым масажам.

— А дзе спадар Лі? Мо таксама тут?

Разанцаў прыняў з рук шчуплага прыслугі-кітайца місу з нейкім варывам колеру здохлай жабы і такім смярдзючым, быццам тая жаба пад сонейкам з тыдзень праляжала.

— Памёр. Калі нас тунгусы зняволілі, ён у іх хутка за шамана стаў. Слухаліся, баяліся, бітых вавёрак яму насілі — але не адпускалі нікога з нас. Ён лячыць мог, рукамі. Сам памятаеш... Бутрым у яго шмат пераняў. А потым адна дзяўчынка захварэла... I каб яшчэ дачка правадыра якога ці багацея... Так, галота, яе бацькі, мусіць, сваіх дзяцей і пералічыць не маглі, мо і ў твар мурзаты не пазнавалі... Адным болей, адным меней... Хто вернецца ў іхні крыты скурамі будан начаваць — той і свой. Чунь Лі, як i Бутрым, на званне хворага не глядзеў. Сядзеў з тым дзяўчом мо трое содняў... Яна памерла, але i ён высах на трэску, быццам год галадаў. Прыйшоў i кажа: «Час мой наблізіўся. Крыніца вычарпаная. Пайду паміраць. Не хадзіце за мною». На наступны дзень знайшлі яго — сядзеў, прыхінуўшыся да дуба, астылы ўжо. Так яго тунгусы па сваім звычаі і пахавалі, падвесіўшы цела на тым дубе.

Вырвіч перахрысціўся, хоць дакладна ведаў, што Чунь Лі няхрышчаны... Гасподзь з усімі душамі разбярэцца...

Разанцаў адставіў напалову спустошаную смярдзючую місу і ўзняў чарачку з гарэліцай... Вось гэта справа!

Гаворка ішла пра што заўгодна, але не пра тое, што важна. Бо гэта была не проста сустрэча двух старых сяброў... Намеснік генерал-губернатара толькі стрымана пахваліў маршалка за тое, што ўдалося падчас сходу пазбегнуць гвалту... Пра тое, што гэтым маршалак сарваў ягоныя планы, палітычна прамаўчаў. Як i пра тое, што нікуды тыя планы не падзеліся і ўсё адно здзейсняцца — ці просьбаю, ці грозьбаю, ці па сцежцы агародамі.

— Святыні праваслаўныя вам трэба аднавіць... Хадзіў сёння ў Жоўтую царкву — толькі пачалі дах класці... Выгарэла ўсё знутры. Ганьба...

Гэта было справядліва, Пранціш прысаромлена перахрысціўся... Трэба яшчэ на храм даць.

Між тым расчыніліся дзверы ў суседні пакой, і увайшла жанчына ў доўгай жоўтай шаўковай кашулі і штанах, ці тунгуска, ці ўйгурка, ці якога іншага племя — Вырвіч не надта разбіраўся... Але гожая! Тварык як з парцаляны злеплены, рысы тонкія, вочы вялікія, рэдкага фіялкавага колеру, вусны маленькія, пульхныя, ружовыя... I дзве тоўстыя чорныя касы звешваюцца з-пад залачонай шапачкі, перлінамі вышытай. Лялечка, а не кабета! А за гэтай «лялечкай», што мякка ступала ножкамі ў таксама расшытых перлінамі туфліках з загнутымі насамі, змрочна крочыў гер Лотман, містар Айсман, ён жа Чорны Доктар, і як там яго яшчэ па свеце пераляканыя тубыльцы менавалі...

Бутрым пры паглядзе на Вырвіча ледзь стрымаў горкі ўздых... Маўляў, і ў пекле яму ад былога шкаляра не схавацца. А Разанцаў пры з’яўленні кабеты імкліва ўзняўся ды пяшчотна прыабняў яе.

— Гэта мая Маша... — патлумачыў ён Вырвічу.

Кабета таксама радасна прывітала намесніка, пацягнулася да яго, як да сонейка, нешта прасакатала на незнаёмай мове звонкім галасочкам... Разанцаў, гладзячы панечку па плячах, скіраваў на доктара запытальны позірк.

Баўтрамей перадаў паслужліваму жаўтаскураму слугу доктарскую валізку, пацёр рукі, размінаючы пальцы, нібыта пасля доўгай карпатлівай працы.

— Жыццю пані нічога не пагражае. I боляў надалей быць не павінна: я ўправіў міжпазваночны дыск, які ёй прыносіў пакуты. Некалькі дзён пазбягаць напругі, не ездзіць верхам... Умацавальныя мікстуры прапішу.

Загарэлы, зрэзаны зморшчынамі твар Міхайлы прасвятлеў. А Лёднік задумліва працягваў агучваць дыягназ. «Лялечка» відавочна не разумела ні слова.

— Што тычыцца прыкрых наступстваў старой раны... Выправіць складана. Але я, бадай, узяўся бы. Ведаеш, за апошнія гады я шмат даследаваў мозг... I аперацыі ўдалыя былі.

Разанцаў пяшчотна ўсадзіў каля сябе «лялечку», пагладзіў па шчацэ, яе фіялкавыя вочы свяціліся спакоем і лагодай.

— Дзякуй, Варфаламей, я падумаю. А тваю справу вырашым. Пан Жаба — сапраўды жаба, нахабны і дурны... Адпраўлю да яго ліст з папярэджаннем і табе з сабою адпаведныя паперы дам. Хоча не хоча, амбіцыі свае супыніць. Так што едзь у Полацак спакойна... I не забывайся, што дапамога прыйдзе ад адзінаверцаў.

Бутрым, які таксама ўсеўся на кілім (даволі, дарэчы, спрытна, у адрозненне ад Вырвіча), нахіліў галаву.

— Не забудуся, Міхайла.

Не паспеў Баўтрамей выпіць зёлкавага напою з малюпасенькага глінянага кубачка, як з фіялкавокай Машай нешта здарылася. Яе вочы ашклянелі, дыханне перахапіла...

Разанцаў сутаргава ўздыхнуў:

— Нешта зарана...

Баўтрамей паставіў кубак.

— Я ж табе казаў, прыступы будуць рабіцца ўсё часцейшымі.

«Лялечка» нейкі час нагадвала сапраўдную парцалянавую ляльку: глядзіць перад сабой, не дыхае... Потым папусціла. Постаць абмякла — Разанцаў пяшчотна падхапіў жанчыну пад пахі. Яна ўскінула галаву, вочы паглядалі дзіка, як быццам «лялечка» не пазнавала, дзе знаходзіцца. Адхіснулася з жахам ад намесніка генерал-губернатара... Ускочыла на ногі... Нешта залапатала, азіраючыся.

Разанцаў устаў, наблізіўся, асцярожна крануў кабету за шчаку, змусіў глядзець сабе ў вочы, пераканаўча і ласкава нешта гаварыў, гаварыў на незнаёмай мове...

«Лялечка» паступова супакойвалася. Пакратала сваю галаву, кіўнула як бы ўласным думкам... Нейкі час недаверліва зіркала на Разанцава, потым памацала свае маністы з бліскучых манет уперамежку з буйнымі перлінамі, пакруціла перад вачыма запясцямі, перахопленымі бранзалетамі тонкай працы... Відаць было, нешта пакутліва намагаецца прыпомніць. Разанцаў усё вуркатаў і вуркатаў, не робячы спробы прыціснуць да сябе.

Кабета кінула трывожна-сарамлівы позірк на іншых прысутных мужчын, яшчэ падумала і нізка пакланілася Разанцаву, які пяшчотна ўсміхнуўся і некага паклікаў:

— Аўдоцця!

Прыбегла мажная кабета, здаецца, таго ж племя, што і «лялечка», у падобным строі, толькі больш сціплым, з наматанай на галаву зялёнай тканінай. Твар як патрэсканая жоўтая гліна. Пачала пачціва кланяцца, штосьці казаць. «Лялечка» зусім супакоілася, яшчэ раз паважна пакланілася Разанцаву і пайшла за кабетай.

Вырвіч пераводзіў вочы з доктара на Міхайлу, спрабуючы разабрацца, што за сцэну зараз пабачыў.

— Ты і надалей будзеш яе ў спадмане трымаць? — здавалася, змрочныя словы Бутрыма ўпалі на Разанцава як кроплі гарачага воску на аголеную скуру.

— Не бачу ў тым нічога заганнага.

Бутрым крыва пасміхнуўся і павярнуўся да Вырвіча:

— Айша, якую наш сябар Міхайла называе Машай, чатыры гады таму атрымала траўму галавы, што выклікала амнезію. Праз роўныя прамежкі часу ўсе падзеі, якія адбыліся з ёй пасля тае траўмы, у яе сціраюцца з памяці. Такі прыступ толькі што здарыўся. Вось наш сябар Міхайла і мусіў у чарговы раз нагадаць разгубленай пані, што яна — ягоная каханая жонка. Падрабязнасці распавёў. Як пажаніліся па блаславенні ейнага бацькі, князя іхняга народа... Як аддалі яе ў жонкі за тое, што выратаваў паселішча ад нападу казакаў. Пышнае вяселле з табунамі белых коней і шаўковымі намётамі, шчаслівае, суладнае жыццё...

Разанцаў сядзеў панураны, прыгорблены, хаваў вочы і круціў у руках пустую чарку.

Вырвіч недаўменна зірнуў на Бутрыма:

— Ну яна ж, здаецца, супакоілася, паверыла.

Доктар горка хмыкнуў:

— Паверыла. На ёй жа i доказы — адмысловыя ўпрыгожванні, якія сведчаць у іх народзе пра замужні стан. А муж для іхніх кабетаў — цар i бог. А праўда, Вырвіч, у тым, што вяселле было, як кажуць, пад плотам... Ці там у кавылях стэпавых. Паселішча Айшы знішчыла казацкае войска, бацька ейны загінуў, ды ўсю сям’ю выразалі разам з племем пад корань. Так, Міхайла?

Разанцаў маўчаў, не падымаючы вачэй.

Доктар працягваў ціхую i страшную прамову:

— Дзяўчынку — яна ж тады зусім юная была — згвалцілі. Даўшы перад гэтым ёй па галаве. Таму, на шчасце, згвалтавання яна не памятае — была непрытомнай. Міхайлу памятае — ён напярэдадні разам з тым казацкім атрадам прыехаў да яе бацькі як госць. Яна яму яшчэ рытуальную чарку падавала.

— I я сапраўды быў госцем, які прыйшоў з дабром! — раўнуў Разанцаў. — I не хацеў аніякай разні. Самі тубыльцы зачапіліся, страляць у нашых пачалі... Я не змог спыніць. Я пасол, атрадам вайсковы капітан камандаваў, а не я. Айшу я не гвалціў. Пасля падабраў... Нельга ж было пакідаць параненую дзяўчыну на папялішчы.

— Дык, выходзіць, гэтая кабета — панская нявольніца? — удакладніў Вырвіч.

Разанцаў бліснуў шэрымі вачыма з-пад цяжкіх павекаў.

— Яна не нявольніца. I магла б быць жонкаю. Але ў мяне пад Масквой старая жонка жыве. Памешчыца ў салопах, дваровых па суботах уласнаручна сячэ. Сын наш дарослы, у пасольскім прыказе працуе. Мяне амаль не памятаў, як я вярнуўся. Але Айша не нявольніца. Я яе кахаю, не пакіну ніколі. Усё зраблю, каб жыла шчасліва. Каб ніколі не даведалася, як усё насамрэч.

— Прамежкі паміж прыступамі будуць скарачацца, — сумна прамовіў доктар. — А што, калі яна ўсё-ткі зацяжарыць?.. Пагаджайся на аперацыю, Міхайла. Магчыма, да яе вернецца памяць у поўным аб’ёме.

Разанцаў стукнуў кулаком па сваім калене.

— Нізавошта. Мала што ёсць рызыка Машу загубіць, дык яшчэ ты хочаш, каб яна няшчаснай стала? У яе паняцці пра гонар знаеш, якія? Як у прынцэсы!

У апошніх словах гучала праўдзівая багавейлівасць. Пранціш паціснуў плячыма. Што тут параіш? Вылечыць Бутрым дзеўку — тая яшчэ рукі на сябе накладзе, калі сваё сапраўднае становішча ўцяміць, бо хоць дзікунская, але князёўна. А Разанцаў, здаецца, шчыра спаю «лялечку» любіць. Урэшце, хіба ўсе мы не жывём у тым спадмане, які нам ствараюць бліжнія нашыя ды тыя, хто ўладу над намі мае?

Вечар хіліўся да ночы, у пакоі запалілі свечкі. Разанцаў яшчэ раз запрапанаваў Бутрыму перабрацца ў Санкт-Пецярбург, дзе яго чакае медыка-хірургічная акадэмія і ніхто не будзе бэсціць ды ўціскаць як схізматыка. Доктар у чарговы раз ветліва адмовіўся.

— Глядзі, Бутрым, мо яшчэ перадумаеш... Сын твой таксама мог бы ў Паўночнай Пальміры кар’еру зрабіць. Вас яшчэ памятаюць...

Яшчэ б... У палацы Кацярыны II бацька і сын зладзілі перад царыцаю паказ хітрай прылады, фонааўтаматона, якую былы фаварыт царыцы граф Зорыч меркаваў ёй падарыць і тым ейную літасць вярнуць. Вось толькі не ўразілася Кацярына... Затое доктар зноў быў запрошаны на прыватную начную гутарку з самадзержыцай... I зноў адпрэчыў усе прапазіцыі. Дурань ганарысты.

— Шкада, ты без новай жонкі прыехаў. Памятаю тваю першую, Саламею... Выбітная была пані. Вечная ёй памяць, — перахрысціўся Разанцаў. — Неадменна, і другая твая жонка незвычайнай персонай павінна быць.

— Так і ёсць, — стрымана прагаварыў Баўтрамей.

Пранціш з цяжкасцю пракаўтнуў кавалак бліна, які ледзь не перасеў у горле. Спадары не падазравалі, што другая жоначка доктара ў гэты час шнырыць дзесь па гэтым доме, патрапіўшы сюды ў якасці слугі маршалка менскага разам са Сцяцко, і Бог яе ведае, што нашнырыць і што ўтворыць.

Калі выйшлі з сапегаўскага палаца, ужо сцямнела. У цемры чуліся п’яныя спевы і брэх сабак — дзякаваць богу, не грукат шабляў і стрэлы. Праз вокны ратушы вызіраў прывідны пан Міхал Валадковіч, расстраляны ў сутарэннях, і нячутна наракаў на заняпад ваяўнічасці ў Вялікім Княстве Літоўскім.

— Я ж табе сказаў за мною не хадзіць... — прасіпеў Бутрым Меланхоліі.

Чума зухавата ссунула шапку на патыліцу.

— І дарэмна казаў. Я злаўчылася нават у графскі кабінет залезці. Замочкі на куфэрках просценькія... Дакументы нешыфраваныя. Якраз пачытала парачку лістоў, што тычацца цябе і Алеся... А таксама нейкай свяшчэннай рэчы, якую ты калісь у Полацку адшукаў. Ну і ты, Вырвіч, там згадваешся як удзельнік і сведка.

Лёдніку адразу рэзка расхацелася выгаворваць наравістай жоначцы за неслушэнства... А ў Вырвіча ажно сэрца заныла. Васямнаццацігадовым юнаком ледзь праз тую рамфею галаву не склаў, і зноў у мітрэнгі праз яе ж...

Бо ясна, што і цяпер Бутрыма кідаць не выпадае. Ну, Бог не папусціць, свіння не ўкусіць. Калісьці разам тую крывавую кашу сёрбалі, значыць, і цяпер разам трэба рэшткі выграбаць.