Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

Раздзел першы ЯК ВЫРВІЧ ДА БРАТА ФІЛАГОНІЯ СХАДЗІЎ

Платон, той самы філосаф, які аднойчы быў прададзены ў рабства, адточваў глузды вучняў сваіх прыпавесцю пра пячору.

Маўляў, сядзяць у цемры палоннікі, прыкутыя да каменнае падлогі, спінай да ўвахода, глядзяць на сцяну. Дзесьці за іх спінамі гарыць вогнішча, людзі носяць розныя прадметы. А вязні ў пячоры бачаць толькі іх цені на сцяне.

Кожны з гэтых вязняў можа вызваліцца і сысці — але яны глядзяць на цені на сцяне і ўпэўненыя, што гэта і ёсць сапраўдны свет і іншага няма. Ёлупы, адно слова, ні ў плот ні ў агарод.

Пранціш, калі слухаў мудры алегарычны расповед на лекцыях у Віленскай акадэміі, так į ўяўляў сябе адным з тых вязняў і быў упэўнены, што не сядзеў бы, як дурань, у цемры, на халодным вільготным камені. Абавязкова б скеміў ды выбраўся з пячоры, туды, дзе сонца і сапраўдныя людзі, дрэвы, птушкі, а не цені.

Малюнак з падручніка па філасофіі ажываў на вачах. Людцы — сяляне і мешчукі, мужчыны і кабеты, дзеці i старыя, хто на сваіх нагах ідзе, хто на мыліцах скача — выструніліся ў ланцуг, і кожны нешта нёс да пячоры маўчальніка Філагонія. У кошыках, накрытых рушнікамі, кругліліся булкі, у ненадзейнай шкарлупіне яек боўталіся будучыя птушыныя жыцці, пакутліва варушыла шчэлепамі рыба. Жывы певень з перавязанымі матузком лапамі выцягваў шыю з-пад пахі мажной гаспадыні і клікаў ды клікаў на дапамогу сонца. А тое абыякава сляпіла вочы, і людзі з іхнімі паднашэннямі здаваліся Пранцішу чорнымі ценямі.

I пячора была сапраўдная: выкапаная ў невялікім пагорку, на якім раслі рамонкі і нават кволы клёнік наверсе задзірыста махаў небу цёмна-зялёнай далонькай. Да пячоры быў прыбудаваны ўваход з бярвенняў, з цяжкімі дзвярыма з негабляваных дошак, нібыта ў вязніцу. Падабенства ўзмацнялася ад відовішча двух дужых барадатых мніхаў ля ўвахода. Яны спрытна прымалі кошыкі і манеты, узамен з пячоры малады паслушнік — на вузкім ілбе раннія зморшчыны, быццам аднойчы так здзівіўся нечаму, што дасюль веры не дасць, — выносіў шкляніцы і слоічкі з мікстурамі. Відаць, накалбочанымі таямнічым Філагоніем.

Напэўна, з павагі ці са страху перад згаданым маўчальнікам усе захоўвалі цішыню. Хрысціліся, мармыталі пад нос малітвы, шэптам паведамлялі, сунуўшы твар за дзверы, свае патрэбы... Аднаго сівабародага мужыка на насілках — вохкаў ды вохкаў — усё-ткі занеслі ў пячору... Чарга спынілася, ніхто і не падумаў абурацца. Але Вырвіч не паспеў бы і трох кілішкаў кульнуць — хворага вынеслі пад сонца, вохкаць ён перастаў і з апошніх сілаў прыціскаў да жывата зялёную шкляніцу з мікстурай.

Ну, самы час зірнуць на вязня пячоры.

Вырвіч з дапамогай магутнага Сцяцка без цырымоніяў расштурхаў чаргу. Ясючок туліўся за спінай, хрысцячыся ды мармычучы малітвы.

— Пpa хваробу раскажу асабіста лекару! — маршалак менскі пёр як вол на стог. — Маўчыць? Нічога, на паперцы дыягназ напіша. Пісаць жа святы брат умее? Ці вашаму манастыру новая званіца не вельмі патрэбная?

Грошай на званіцу Вырвіч сапраўды адваліў. Мог i папанстваваць.

У пячоры, дакладней келлі, смярдзела, як у пашчы Цэрбера альбо... у алхімічнай лабараторыі пасля няўдалага доследу. Вырвіч у свой час нанюхаўся. Камфара, аніс, нашатыр, сера... Люцыпар зачхаўся б.

Прытулак манастырскага лекара аказаўся куды большы, чым здавалася звонку. Прыкрытыя з панадворку дзірваном сцены складзеныя з тоўстых бярвенняў... Ды тут сапраўдная фартэцыя! Столь нізкаватая: шапка ўвесь час чаплялася за пукі сухіх зёлак, падвешаных зверху. З сенцаў, застаўленых кошыкамі, далей вялі дзверы з груба збітых дошак, без замка і клямкі.

Так і просяцца ў ix нагой даць. Дык чаму не даць?

Доўгае памяшканне заканчвалася, як ні дзіўна, сцяной з акном. У новенькія шкляныя шыбы з усіх бакоў зазіралі кветачкі. Мусіць, фармацэўт запатрабаваў лепшага асвятлення.

А вось і ён. Цёмная постаць перад акном, манаская раса вісіць як на штыкеціне, галаву прыкрывае вастраверхі каптур. Лекі калбоціць.

Пранціш слізгануў позіркам па пакоі. Вузкі ложак з голых дошак, нат ануч няма абкрыцца, гліняная, чыста падмеценая подлога, пацямнелыя абразы... А на стале ля акна ці не срэбныя кубачкі для тынктураў? Ды яшчэ цэлая куча дарагога лабараторнага абсталявання, такого недарэчнага на тле шурпатых бярвенняў. Колбы круглымі бакамі пабліскваюць, медзяная змяя перагоннага куба звіваецца ў кольцы.

У руцэ падазронага фармацэўта бліснула чарговая шкляніца, брат Філагоній паглядзеў яе змесціва на прасвет, патрос... Паставіў на край стала, у шэраг напоўненых слоікаў i бутэлечак. Да кожнай пасудзіны была прылепленая воскам паперка з надпісам.

— Памагай Божа! Даруй, брат, што парушаю твой спакой, але патрэбная тэрміновая кансультацыя.

Той нат не павярнуўся. Узяўся за другую шкляніцу. Mo яшчэ і глухі?

Вырвіч прысунуўся бліжэй, важка прамовіў у худую спіну:

— Я менскі маршалак, пан Франтасій Вырвіч герба Гіпацэнтаўр. Адмыслова прыехаў сюды ў пошуках добрага лекара, Божай воляй кіраванага.

Як са сцяной гаварыць.

За спінай злосна саплі мніхі, але не асмельваліся вывесці небяспечна нахабнага пана з гнязда куркі, што нясе манастыру залатыя яйкі.

— Гаворка пра жыццё маладой жанчыны... Толькі замуж выйшла... I няшчасце яе спасцігла страшнае. Сафійкай завуць...

Падалося ці чарговая шкляніца ў руцэ на імгненне затрымалася?

Хоць ты сарві гэты каптур.

Пранціш у адчаі наблізіўся амаль ушчыльную да брата Філагонія...

I ледзь не загалёкаў ад радаснага ўзрушэння. Далоні мніха, вузкія, з доўгімі пальцамі, былі пасярэдзіне прыкрашаныя белымі зорачкамі старых шнараў — быццам калісь прабітыя цвікамі.

— Бутрым!

Вырвіч з невымоўнай палёгкай схапіў мніха за плечы — а кашчавы ж які! — і развярнуў да сябе.

З глыбі капюшона паглядалі знаёмыя цёмныя вочы. Але — хоць у цені не разабраць дакладна — не было ў іх і жарынкі ранейшага агню. Кругі пад вачыма, шчокі ўваліліся... Барада з пядзю даўжынёю, чорна-сівая... I позірк такі, быццам Вырвіч празрысты, як шкло ў шыбіне.

— Мы ўжо дзесяць паветаў аб’ездзілі, цябе шукаючы! Ты чуеш — Сафійка ў бядзе! Акром цябе, ніхто ёй не дапаможа!

Адвярнуўся і далей мікстуры-тынктуры разлівае.

Ну ўжо не, не адмаўчыцца!

— Схаваўся? Душу ратуеш? Грахі выкупляеш? Кашы з перцам-імберцам наварыў, кінуў-рынуў — задушыцеся без мяне? Дачку на пагібель аддаеш? Думаеш, Саламея табе даруе на тым свеце?

Далей адмярае лекі... Няўжо не засталося нічога ад ранейшага Баўтрамея Лёдніка, які дзеля ратунку дарагіх людзей віхорам уздымаўся, у агонь гатовы быў кінуцца?

У спіну маршалка таўклі мніхі, адзін вельмі настойліва цягнуў за крысо, мармыталі штось раздражнёна — Вырвіч не слухаў.

— Што ж, заслугоўвай сваю святасць! Хто я такі, каб пярэчыць волі Божай? Мо Гасподзь над Сафійкай злітуецца, калі родны бацька да яе літасці не мае.

Ужо ў дзвярах, амаль выштурханы з келлі, Пранціш пракрычаў:

— Доктар, я буду чакаць ля тваёй пячоры!.. Чуеш?!

Сонца ажно сляпіла пасля таго прыцемка... Вырвіч адмахнуўся ад бубняжу святых братоў пра тое, як нядобра было спакушаць паслушніка парушаць ягоныя зарокі, адрываць ад малітоўнага подзвігу... Валасы ад скавытання вянуць. Кіўнуў Сцяцку ды Ясючку і скіраваўся да бярозак непадалёк. Нічога, у вайсковых паходах i не тое даводзілася трываць. Пасядзіць тут, на траўцы, не камень, не абамшэе.

Мніхі хутка зразумелі, што менскага маршалка прасцей сцярпець, чым угаварыць, каб яго скулле абсела... Ігумен нават прыслаў фундатару будучай званіцы збан квасу ды кошык праснакоў. Усё асвячонае, смачнае.

Але не смакавала.

Няўжо Бутрыма нарэшце зламала жыццё? Пранціша аж перасмыкала, калі ўспамінаў адсутныя, пустыя, як высахлы калодзеж, вочы, нібыта там ніколі не люстраваліся ні зоры, ні любыя абліччы... Малелец, які знайшоў ратунак у няспыннай гаворцы з небам, так глядзець не можа.

А мо і праўда грэх вяртаць гвалтам да зямных спраў таго, хто вырашыў прысвяціць сябе Богу? Пранціш паныла жаваў праснак, назіраючы за тым, як апошнія паломнікі атрымліваюць свае шкляніцы і сыходзяць. I прыкідваў, як жа цяпер справіцца, без Лёдніка? Цягнуць жа болей нельга, i так за росшукамі прамарудзілі. Каб ведаць, дзе Алесь, дык i старэйшы брат мог за дзеўку заступіцца. Але па тым і пырскаў не стала. Хросны бацька не мае таго ўплыву... Побач Сцяцко змрочна тупаў сюды-туды па палянцы, гатовы выламаць усе дзверы і вынесці ўпартага доктара на плячы. Адзін Ясючок быў шчаслівы: з дазволу свайго пана ўсе святынькі абышоў, да ўсіх абразоў прыклаўся, ва ўсіх бацюшкаў блаславення папрасіў, новыя нагавіцы на каленках працёр... Здаецца, і застаўся б тут, у манастыры. Навошта кагось адсюль зманьваць?

Калі старагрэцкі бог Геліяс сцебануў сваіх дрыкгантаў, каб зіхоткі воз хутчэй спускаўся за чорны грэбень лесу, да Вырвіча, які амаль задрамаў пад бярозкай, наблізілася высокая худая постаць.

— Што з Сафійкай?

Голас асіплы ад доўгага маўчання.

Пранціш ускочыў на ногі, нат не спрабуючы стрымаць радасную ўсмешку.

— Хадзем, брат Філагоній, па дарозе раскажу.

У хаце мясцовага пісара ўсё гэтак жа пахла кіслым цестам і сушанымі яблыкамі, але дадаўся яшчэ і пах анісу. Вырвіч тут добра анісаўкі сербануў, здаецца, апошні кілішак не ўвесь да вуснаў данёс.

Ад новага госця ў манаскай расе, які сядзеў на лаве ля акна, выпрастаўшы спіну, бы за прафесарскай кафедрам, пахла... не, не ладанам, а палыном i безнадзейнасцю. У святле аргандавай лямпы твар здаваўся высечаным з каменю. Між іншым, гэта ж Лёднік, прагрэсіст і слынны вучоны, які сачыў за ўсімі еўрапейскімі вынаходніцтвамі, замовіў і сабе, і Вырвічам гэты цуд — прыдуманую швейцарцам Аргандам лямпу, якая працавала на алеі, замяняла дванаццаць свечак і пры гэтым не дыміла. Дзялкі Лондана хуценька зразумелі каштоўнасць вынаходніцтва і наладзілі цэлую фабрыку.

Дзе ж падзеўся той апантаны навуковец Лёднік, які, гледзячы на гэтую астральную лямпу, мармытаў, як яе можна ўдасканаліць, калі адтуліны зрабіць па крузе?

Пранціш злаваўся сам на сябе за тое, што так разгублена пачуваўся ў прысутнасці старога сябра. Не ведаеш, як падысці да гэтага высахлага, як леташні трыснёг, маўклівага спадара са строга сцятымі вуснамі і чорна-сівой барадою... Здаецца, штось не тое скажаш — развернецца з адсутным выглядам і сыдзе, глухі да любых маленняў ды закліканняў. Вырвіч дарэмна шукаў у рэзкіх рысах худога твару хоць адценне пачуццяў: страху, гневу, шкадобы. Ну таго, што сам адчуваў, чытаючы той ліст, які зараз знаходзіўся ў руках Лёдніка.

Доктар слізгаў цёмнымі запалымі вачыма па роўных радках, пісаных ягоным колішнім слугою Карусём, і нічога не люстравала ягонае выснажанае аблічча.

А Карусь паведамляў наступнае... Пасланы сваім гаспадаром Баўтрамеем Лёднікам на вучобу ў Венскі ўніверсітэт, ён адсочваў як мог лёс сваёй недасяжнай каханай, гаспадарскай дачушкі... Дакляраваў жа — будзе аберагаць яе, пакуль дыхае. Можа, нават час ад часу ездзіў паназіраць здалёк... I, калі аднойчы Сафійка знікла, рынуўся высвятляць. Ды з Жылкавага дому, куды пушчанскі хлопец заявіўся з роспытамі, ён адправіўся ў гарадскую вязніцу... Патрапіў як Піліп у каноплі, карацей. Адтуль і адаслаў неяк гэты ліст.

Праўда была жахлівай.

Сафія Лёднічанка, у шлюбе пані Жылкава, ваяводзіна Супрасльская, аддадзена мужам і свекрывёй на лячэнне ў шпіталь Святой Даратэі, што ў аўстрыйскіх гарах, непадалёк ад Бадэна. Юную пані прызналі небяспечнай вар’яткай, ды яшчэ ці не апантанай нячыстай сілаю. Лячылі падобнае самымі суровымі метадамі.

Ліст з аўстрыйскае вязніцы блукаў доўга, пакуль не дабраўся да Дамініканскай вуліцы ў Вільні... У апусцелы дом.

I патрапіў да Чорнай Меланхоліі. Шпяжанка, прайдзісветка і забойца зладзіла назіранне над нядоўгім сваім сямейным гняздзечкам. Чакала, ці не аб’явіцца расталы, як цукар у вадзе, сужэнец.

У лісце Карусь прасіў напрамілы бог свайго добрага пана адправіцца выручаць паненку.

I ранейшы Бутрым ужо хапаўся б за шаблю і бег да каня...

Гэты дачытаў, склаў ліст, як свой мінулы дзень, паклаў на стол, перахрысціўся і замармытаў малітву.

— І ўсё?

— На ўсё воля Божая... — прасіпеў манастырскі фармацэўт пасля настойлівага панукання менскага маршалка. — Буду маліцца за рабу Божую Сафію... Ён управіць.

На акне пісаравай хаты настойліва зумкала муха, спрабуючы прабіцца праз каламутнае шкло маленькіх, у даланю шырынёю, шыбаў: шкло — раскоша, эканоміць трэба. Бутрым раптам уцягнуў доўгім носам паветра, падазрона скасавурыўся ў бок стаўбурка ля ложка. Гаспадар дома скарыстоўваў яго, каб трымаць ля сябе бутэлькі з прыемнымі напоямі, пра што сведчылі круглыя плямы на светлай лакаванай паверхні... А часовая пасяленка Меланхолія расстаўляла там сваю парфуму. Пустая шкляніца, з мезенец велічынёй, сціпла паблісквала празрыста-зялёнымі бакамі. Вось нюх у спрактыкаванага хіміка... Нават позіркам сюды-туды кінуў, ці не заўважыць яшчэ якіх сведчанняў прысутнасці адной непажаданай асобы — але шпяжанка Гальшка транты свае ўсе прыбрала. Зрэшты, ці не адмыслова шкляніцу з-пад парфумы пакінула?

У прыадчыненых дзвярах ружавеў усхваляваны шырокі твар Сцяцка і бялеў замілаваны тварык Ясючка, якому надта імпанавала, што ў іхняй бандзе нарэшце з’явіўся святы чалавек... Мо духоўную гаворку ўдасца завесці, не напароўшыся на параду прамыць мазгаўню добрым півам?

Пранціш махнуў рукой у бок назіральнікаў — маўляў, здрысніце, не да вас. Дзверы прычыніліся бліскавічна, бы накрыўка рондаля з жывымі мышамі.

Лёднік між тым зноў унурыўся ды зашаптаў малітвы.

— Чаго ж ты тады са мной з манастыра паехаў? — не вытрымаў Вырвіч. — Здаецца, ігумен з браціяй цябе на вяроўку гатовыя былі навязаць, каб застаўся.

— Брат Анфімій, мой айцец духоўны, адправіў. Я да яго прыйшоў пасля твайго візіту параіцца... А ён кажа, не гатовы я яшчэ да духоўнага жыцця, пакуль з зямным не разбяруся. Брат Анфімій — старац святы, ісціну бачыць. Ігумен мусіў змірыцца і блаславіць на ад’езд.

У голасе няздзейсненага мніха ледзь заўважна трымцела крыўда.

За гэткую мудрасць брата Анфімія Пранціш гатовы быў манастыру другую званіцу фундаваць.

Але расчараванне ўжо не проста гарчыла, кіслатою паліла. Доктара яшчэ спатрэбілася ледзь не выспяткам на паратунак блізкіх людзей выпраўляць?

— Ну што, давай памыйся, паеш, пагаліся, заўтра раніцай едзем...

— Куды?

Пытанне гучала адсланёна-абыякава. Вырвіч нахмурыўся.

— Да аўстрыякаў, вядома, Сафійку выручаць. Ты як бацька маеш права запярэчыць супраць таго, як абыходзяцца з тваёй дачкой у сям’і яе мужа. Нават запатрабаваць разводу. I Каруся, вучня твайго, нельга кінуць.

Лёднік выглядаў так, быццам яго зварылі, пажавалі, упэўніліся, што няўежны, і выплюнулі.

— Я ўсяго толькі няварты грэшнік... Як магу я ведаць, куды маю права ўмешвацца, а дзе парушу волю Госпада, што пасылае выпрабаванні дзеля ўдасканалення нашага...

Няздзейснены мніх не паспеў дарыпець свае сентэнцыі, а Вырвіч — абурыцца... У пакой уварвалася Чорная Меланхолія — і дзе ўплішчылася, падслухоўваючы? — і як дасць ляпаса па фізіяноміі сужэнца.

Ручка ў Меланхоліі вытанчаная, маленькая, але дужа цяжкая... Пранціш дакладна ведаў. Непакрытыя белыя валасы зноў падстрыжаныя, ускалмачаныя, спадніцы падабраныя збоку так, што відаць мужчынскія нагавіцы і высокія боты. Відавочна падрыхтавалася ў небяспечную дарогу, дзе спатрэбяцца ейныя ваярскія ўменні.

Бутрым, схапіўшыся за шчаку, ускочыў, забыўшыся на пазасветныя марэнні, вочы бліснулі ранейшым агнём. Гальшка таксама позіркам апякала, нават праз сінія венецыянскія шкельцы.

— Добранька схаваўся? Слімаку ракавінка не цісне?

— Гэта ты! Ды як ты...

Доктар усхадзіўся, як вада ў калюжыне пасля кола.

Але раз’ятранай наймічцы-забойцы язык ніхто падрэзаць не мог.

— Так, вось яна я! Між іншым, я да алтара цябе не цягнула. Мне за шчасце было недзе побач знаходзіцца... Не, павёў, бо іначай — грэх. I я пайшла. Што, я і ў манастыр за табой не пайшла б? Сужэнцы ў такіх выпадках мусяць адначасна пострыг прымаць. I пад суд пайшла б. Каб ты іншага не загадаў: «Едзь у Караблі, сядзі, чакай...» Сядзела... Нічога не дачакалася. Ды мне ў сто разоў лягчэй было б у вязніцу...

Вось чаму Гальшка не дазналася, куды Бутрым знік.

— Я разумею, ты выкрасліў мяне са свайго жыцця... Я б сама сябе выкрасліла — каб гэта хоць што выправіла. Але Сафійку — навошта? Скажы — што мне зрабіць, каб ты паехаў па яе? Ісці ў манастыр, у вязніцу? Толькі, прашу, не ўчыняй так, каб я прызнала, што назаўсёды страціла таго, каго пакахала. Што ты больш не ён...

На апошніх фразах голас Меланхоліі зрываўся — ніколі Вырвіч такога адчаю ад шалёнай дзеўкі не чуў. I хоць ён у думках ніколі не называў яе Бутрымавай жонкай — гэтак магла менавацца толькі Саламея, прыўкрасная, мудрая і непаўторная, — але не мог не прызнаць: і гэтая за дзюбаносага полацкага Фаўста хоць на плаху пойдзе. I ведае ж, што для Бутрыма яна заўсёды будзе недзе пасля ягоных дзетачак ды ўспамінаў пра Саламею.

Лёднік маўчаў, толькі свідраваў цёмным позіркам сваю другую жонку, ані кропелькі не падобную да пачцівых кабетаў. Нат муха на акне сціхла.

Меланхолія зрабіла крок назад, расчараванне зацяніла аблічча.

— Сядзі. Маліся. Мы справімся самі.

Маўчанне. Ціша нацягнулася струною, закручанай п’яным лірнікам. Вырвіч не збіраўся яе рваць — калі ўжо Гальшка не змусіць свайго барадатага слімака выпаўзці з ракавінкі, ніхто не здолее.

— Як ты шаблю Алеся адбіла?

Цяпер голас патэнцыйнага мніха гучаў сумна і троху вінавата.

— Не паверыш — веерам.

Сапраўды, цяжкавата паверыць... Меланхолія крывавата ўсміхнулася, запусціла руку ў белыя валасы.

— Быў у мяне... Ад старых часоў. Ён насамрэч са сталёвымі спіцамі. Памятаеш, ля люстэрка валяўся? Надзейная зброя, бо нечаканая. Схапіла, што пад руку трапілася. Калі клінок ушчаміць паміж спіцаў, яго можна вывернуць... Вось і напароўся твой сын на ўласную шаблю... Прабач... Мая віна...

Доктар ледзь чутна ўздыхнуў.

— А я гадаў пасля... Алесь жа... нічога толкам не расказваў.

Пранціш такіх падрабязнасцяў таксама не ведаў. Аказваецца, усё было зусім не так, як уяўлялася. Які двубой? Замахнуцца на бяззбройную кабету шабляй! Нічога сабе Алесь Лёднікавіч Вогненны ўчыніў! А яшчэ рыцара з сябе з маленства строіў!

Меланхолія з тужлівай надзеяй узіралася ў пануранага Бутрыма, які ціха прагаварыў, адвёўшы вочы:

— Алесь... шкадаваў.

Гальшка кіўнула, дагаварыла з невымоўнай пакорай:

— Што мяне не забіў. Ведаю. Павер, я тысячу разоў пракляла сябе, што схапілася за той веер.

Бутрым захітаў адмоўна галавою.

— Не, не... Яму... было сорамна. Цяпер я гэта разумею. I страшна ўявіць іншы расклад. Каб ён цябе засек, каб ты не змагла абараніцца... Як бы ён тады жыў? Як бы я...

Меланхолія ажно падалася наперад — з такой адчайнай надзеяй, што хоць плач ад шкадобы, — хацела, відаць, прытуліцца да схуднелага сужэнца, ды не насмелілася. Бутрым таксама кінуў на жонку незразумелы позірк, але зноў толькі панурыўся...

Ну ўсё, скончыўся першы акт меладрамы. Цяпер дакладна адно аднаго не пазабіваюць.

Пранціш з палёгкай высунуўся з пакоя:

— Ясючок! Хай Сцяцко ліе гарачую ваду ў балею, а ты стол накрывай!

Раніцай адмыты, накормлены i прабачаны Вырвічам Лёднік, апрануты ў нагавіцы i белую кашулю, сядзеў перад запэцканым мухамі люстэркам у круглай драўлянай раме, упрыгожанай груба выразанымі вінаграднымі гронкамі. На стале ў мядзянай місе пухірылася мыльная вада, у руцэ доктара насцярожана паблісквала брытва. Доктар углядаўся у сваю фізіяномію з рэшткамі толькі што астрыжанай сівой барады.

A што ўглядацца, вядзьмак ведзьмаком, аніяк не мніх рахманы... Схуднеў на трэску, нос крыгай, валасы адрасціў да лапатак... Зморшчынаў прыбавілася. Шчаслівы, не лысее. Вырвіч закруціўся на ложку з худымі падушкамi, пагладзіў сябе па русявых кудзерах, быццам хацеў іх папрасіць таксама не пакідаць галавы, у якой віліся паэтычныя строфы... Паэт павінен быць з кудзерамі! Што за слуга Каліёпы, Эўтэрпы і нават троху Эрата, калі ён з лысінай, на якой можна блінцы смажыць, а не лаўровыя вянкі ўскладаць!

Да задуменнага доктара ціха наблізілася са спіны Меланхолія. Нерашуча пацягнулася левай рукой, той, на якой усе пальцы былі цэлыя, да брытвы.

— Дай... памагу.

Лёднік, не адводзячы змрочнага позірку ад люстэрка, выпусціў брытву з пальцаў... Адкінуў трохі назад галаву, каб зручней было галіць... Меланхолія паднесла лязо да ягонай шыі... Яна i да свайго калецтва аднолькава спрытна валодала абедзвюма рукамі. Так што не захоча — не зарэжа.

Пранціш між тым шчасліва ўсміхнуўся: якая дэталька для рамана! Ён ужо з паўгода падумваў напісаць штось у духу «Пакутаў маладога Вертэра» немца Гётэ — Дамініка з Германіі кніжыцу выпісала, дужа ж усе хваляць... Ну, часцей абураюцца. Кажуць, юнакоў пастралялася па ўсёй Еўропе па прыкладзе галоўнага героя...

Ну дык вось, прыкраса будучага Вырвічавага рамана — сцэна, у якой герой, каб паказаць, што вяртае давер чалавеку, з якім быў пасварыўся, дазваляе яму сябе пагаліць. Падстаўляе шыю пад лязо.

Дамініка мае рацыю: трэба адыходзіць ад велягурыстых апісанняў, хопіць апяваць рыцара Плексігласа, харобрага пераможцу цмокаў. Час вучыцца паказваць выразнымі словамі звычайныя, побытавыя рэчы... Усю праўдачку жыцця, хай яна гарам гарыць. Вось, прыкладам, вытанчаная маладая жанчына з белымі валасамі беражліва водзіць вострым лязом па шчоках суровага немаладога мужчыны, і зразаюцца чорна-сівыя валасы. Як пражытыя цяжкія дні.

— Нашто я табе, Гальшка? — ціха прамовіў доктар, пакуль брытва паласкалася ў мыльнай вадзе. — Ты не павінна быць прывязанай да старога дурня, які не можа табе даць спакою і абароны.

— Надта добра пра сябе думаеш, — Меланхолія звыкла прыкрывала насмешкаю пяшчоту і тугу. — Не нарадзіўся яшчэ мужчына, які можа мяне прывязаць... — Упэўнена зрэзала яшчэ палосу чорна-сівога шчэцця з падбароддзя. — Толькі сама сябе магу. А ўсё, што я раблю, раблю грунтоўна. Чаго з вяроўкай вошкацца? Адразу — на ланцуг. Не разарвеш. Так што не тузайся, доктар, ніякім чынам ты мяне не пазбавішся. Не захочаш бачыць — не пакажуся, але я заўсёды буду побач.

За бадзёра-з’едлівым тонам хавалася столькі...

Ат, вечна праз Лёдніка гожыя жанчыны сэрца сваё рвуць. Стары ўжо, вунь барада амаль сівая. А ў тую ж каляіну.

Уздыхаюць абое, сапуць ад перапаўнення пачуццяў... Маўчаць. Ганарлівыя ёлупні.

Пранціш закруціўся на ложку, уяўляючы, дзе б лацвей выкарыстаць сцэну з галеннем: вось мужны шляхціц Плексігласіч, які біўся на баку канфедэратаў пад Сталовічамі і пасля трапіў у расейскі палон, вяртаецца ў родную сядзібу. А дома чакае жонка... Але зусім не Пранцішава верная Дамініка. А, скажам, быў у той кабеты бацька, які займаў бок Панятоўскага і расейцаў... I тая жонка — ну, хай завуць яе Плагіятаўна — выдала бацьку намеры мужа далучыцца да барскіх канфедэратаў. Яго арыштавалі, ён уцёк, потым — бойка і палон... I вось ён вяртаецца, а яна такая вінаватая. А ён аброслы такі. Змучаны. Даруе, а сказаць не можа. I тут з’яўляецца брытва. I міса. I мыла. I вяроўка.

Не. Вяроўка нашто?

Гэта ж ён задрамаў. А пабудзіў яго стук брытвы, кінутай у місу. Пранціш прыадплюшчыў вочы і скасавурыўся на сцэну рэальную.

Гальшка беражліва выцірала паголены твар сужэнца льняным рушніком, вышытым валошкамі. Потым кранула суровае аблічча кончыкамі пальцаў... Як раз там, дзе ружавеў след ад яе гожанькае далані. Доктар таксама працягнуў руку, правёў па шчацэ жонкі.

— Не памятаю ў цябе гэтага шнара. Нядаўні. Як ты жыла гэты час?

Нават вінавата пытаецца. Меланхолія хмыкнула — пані не з тых, хто сябе шкадуе.

— Замовы брала. Праз старыя сувязі. Не, не. Не на забойствы. Да гэтага вяртання не будзе. Так, ліст важны адвезці, закладніка непрыкметна вызваліць...

Вядома, ганарліўка ні шэлега не ўзяла з мужніных зберажэнняў.

— Здымі шкельцы. Даўно не бачыў тваіх сапраўдных вачэй.

Чорная Меланхолія, не перапытваючы, нагнулася да люстэрка, адцягнула павека... I вось у цёмныя вочы нядаўняга вязня манастырскае пячоры паглядаюць ваўкалацкія вочы былой забойцы. То бяздонна-чорныя, то амаль белыя, як ейныя ж нефарбаваныя вейкі, бровы і валасы. I скура як парцалянавая, ніякая пудра не патрэбна. Шыя доўгая, ганарыстая, вусны ружовыя, фанабэрыстыя... Вырвічу ўспомніўся галантны веер са сталёвымі спіцамі.

Лёднік уздыхнуў, нібы перад нырцом, і прытуліў да сябе сваю маладую жонку, непачцівую кабету, непакорлівую, ад якой турботы адныя...

Ну вось, даўно б так.

Зноў мільганула думка: ці не ўспомніць палітэс ды выйсці, даць парачцы нагаварыцца-наабдымацца...

А, лянота. Пранціш ужо не юнак, каб праз далікатнасць выскокваць за дзверы, як паджэглены. Павярнуўся да сценкі, нацягнуў на галаву коўдру... Ну і хопіць.

Побач усхвалявана шапталіся... А Вырвіч салодка задрамаў, уяўляючы авантуры мужнага шляхціча Плексігласіча і ягонай каханай Плагіятаўны.

Ясючок глядзеў шчырымі, як прадзёрты чаравік, вачыма на нядаўняга мніха і ледзь не плакаў. Учора такі духоўны чалавек да іхняй падазронай банды далучыўся. Відаць, што поснік ды малелец, далёкі ад распусты панскай — не будзе піва, як прорва, жлукціць, шабляй махаць ды чарнакніжныя байкі баяць, хай даруе Прасвятая Багародзіца за ўсё вышэйзгаданае пану Вырвічу... Ды пярэваратнем аказаўся поснік. У самага страшнага чарадзея ператварыўся. Паголены твар з рэзкімі рысамі, пранізлівыя вочы, як вуглі чорныя, пякельныя, доўгія чорна-сівыя патлы завязаў на патыліцы ў хвост. У чорнай панскай адзежы, у высокіх ботах. Ды яшчэ і шаблю ўзяў! I дзеўка страшная каля яго ўецца-абціраецца без сораму. Не, з твару дык прыгожая... А вочы як у ваўка! I колер мяняюць.

— Падыдзі сюды, юнача!

Чарадзей заве!

Ясючок, ледзь перабіраючы саслабелымі нагамі, наблізіўся да былога мніха. А той як схопіць за скроні, як зазірне у вочы! I рот яшчэ папрасіў адкрыць... I вухам да грудзей прыклаўся. Дакладна хоча душу забраць!

Ясючок замер, як верабей у каціных лапах.

— Перхаеш часта?

Як быццам бедны хлопец мог выціснуць з сябе хоць слоўца... Ды ў яго ад страху кашуля да цела не тулілася! Барані, Прасвятая Багародзіца! Святы Пётра, Святы Паўла, Святы Іаане, Святы Георгі, Святы Архістраціг Міхал, пераможца шатана!

— Анемія ў слугі твайго. Сухотаў пакуль няма, але, калі не падлячыць, уваб’юцца. Я б яго з сабой не браў.

А голас які ўладны. Можа, уцякаць? Альбо позна ўжо? Ой, дзядзька Хвэлька, i куды ж ты мяне ўладкаваў, у якую пашчу д’яблавую?

Пан Вырвіч хмыкнуў:

— I я асаблівай ахвоты не маю гэтага недарэку за сабой валачы. А куды яго падзець? Адправіць у Капанічы? Дык не даедзе ж сам-адзін... У манастыры хіба пакінуць?

Ясючок радасна страпянуўся. А мо заступяцца святыя ўгоднічкі?

— У манастыры дакладна давядзе сябе да сухотаў, — сурова нахмурыўся чараўнік. — Прыйдзецца браць з сабою ды па дарозе прыглядаць. Сцяцко, паапякуешся? Каб хлопец усе лекі прымаў, што я зраблю.

I Сцяцко, здраднік, радасна заківаў:

— Прыгледжу, пане Бутрыме, не сумнявайцеся!

А дзеўка халерная з вачыма ваўкалацкімі выскаляецца, зубы прадае:

— А я б яго прырэзала, каб не пакутаваў. — I гукнула на Ясючка беднага, як дзяцей пужаюць: — Бу!

Ясючок даўно так хутка не бегаў.

Нічога, нічога, паночкі, рагочаце там, у пакоі, а вось па той бок быцця, калі ключнік Петра не пусціць вас за белую браму, у сад дзівосны, дзе спяваюць птахі Сірын, Алканост ды Гамаюн, паплачаце, патрасецеся...

— Ну нашто ты так, Галена? — дакорліва заўважыў доктар. — Навошта пужаеш юнака?

— Гэта толькі здаецца, што баязліўцы — самыя бяскрыўдныя істоты, — голас Меланхоліі гарчыў сарказмам. — Яны як згнілыя дошкі ў мосце над прорваю. У самы нечаканы момант праломяцца ды аддадуць цябе на смерць.

— Заганы ёсць ва ўсіх, — сумна зазначыў Баўтрамей. — I не мне кагосьці за іх судзіць.

От сказануў! Дзе б запісаць? Хіба качаргою ў коміне?

Гальшка прытулілася да ягонай спіны, абняла. Лёднік накрыў яе рукі сваімі.

— I наконт Сафійкі ты мела рацыю... Не трэба было аддаваць яе замуж за Жылку з іхнімі сямейнымі забабонамі. I цябе я не абараніў, хоць перад алтаром слова даваў. Прабач.

— А я думала, што гэта я прабачэння ў цябе вымаліць не змагу... Што значыць — у манастыры пабыў.

У голасе дзеўкі трымцела шчасце.

Знайшла сабе насатае, з’едлівае, сівое шчасце... Пранціш пазяхнуў і выйшаў на ганак. Здаецца, постаць Ясючка там вунь, за вішнямі, мільганула?

Гэх, не ведаў пан Вырвіч, пра што Ясючок у той момант думае! Не бачыў, як светлыя вочы таго зіхацяць ад усведамлення Вялікай Місіі!

Яму ж цяпер трэба абараняць свайго гаспадара ад фальшывага сябрука... Гэны... доктар... пярэварацень жа дакладна. Не жабалак, не... I не кашкалчэнь, вядома. Цмок можа ператварыцца ў чалавека... Але ў юнага малойцу. Хут часам у выглядзе чалавека з’яўляецца... Але дзядка. А гэта ваўкалак.

Па-першае, надта дужы ды спрытны на свой узрост. Паны, калі да яго дажываюць, з кавенькай перасоўваюцца, жываты ў ix праз пасы перавальваюцца, насы барвовыя, вочы паўсляпыя. А гэты шаблю ў руках як крутануў — срэбнай маланкай свістанула. I сам як крутанецца — бы чорны віхор. I позірк не саслабелы, а як у найлепшага лучніка.

Па-другое — зубы... Ну дзе вы бачылі, каб сталы пан ды не меў дзірак у роце, каб ніколі да цырульніка не хадзіў гнілыя зубы драць! А ў гэтага зубы ўсе на месцы, ды яшчэ і бялюткія, як часнык!

А трэцяя прыкмета — Ясючок бачыў, як пан мыўся... Дык спіна ў яго ўся ў страшных шнарах. А гэта таму, што ён сваю скуру ваўкалацкую здзіраў! А як поўня надыдзе, зноў надзене.

Знаходжанне ж ваўкалака ў манастыры як найлепей тлумачыцца: падобных істотаў так грахі гнятуць, так нячысцік даймае, што яны да святых месцаў ажно плішчацца. Колькі гісторыяў, як ваўкалак у царкве зверам стаў падчас службы, як да алтара поўз у пошуку ратунку, ды скурчыла... Вось і гэтага ў манастыры курчыла — нездарма келлю наводшыбе далі.

У пані з пераменлівымі вачыма Ясючок даўно пазнаў ведзьму. Сам бачыў, як яна па сценках скакала. I тое, што яна выявілася сяброўкай гэнага ілжэмніха, пацвярджае яго нячыстую пароду. Ведзьма абы-каму не падпарадкуецца! Толькі самаму дужаму ведзьмаку.

Ясючок перабіраў у галаве надзейныя сродкі абароны ад гэнага злыдня... А іх нямала, спадарове, мудрыя людзі прыдумалі, у якіх Ясючок вучыўся. Гэта дзядзька Хвэлька, які гэнаму ваўкалаку служыў, быў ім зачараваны ды хваліць бясконца свайго добрага гаспадара... А Ясючку вочы не адвядзеш! Не ведаюць неразумны пан Пранціш і сямейка ягоная, хто ўвесь гэты час быў іхнім ахоўнікам ад сілы нячыстае, падступнае, што прабіраецца ў розных абліччах да чалавека, праз шчыліну ўплішчваецца, з ценю вылазіць, на павуцінцы бабінага лета прылятае... Менавіта Ясючок крадма і з малітвачкай падкладаў пад кожны ганак у Капанічах закручаны ў белую хустачку кавалачак прасвіркі і сарваны паміж другім і трэцім крыкам пеўня каласок, перавязаны пасмачкаю кужалю, на Грамніцы свянцонага... Хіба не Ясючок абараняў маленькую панну Кацярыну ад начніц-крыксаў, навязваючы свянцоную жычку на калыску? А калі панна пачала гуляцца з вялізным чорным катом, толькі Ясючок скеміў, што гэта сапраўдны Варгун, каціны цар, умясцілішча д’ябальскае, ад чыйго вуркатання ў галаве заводзіцца жамяра. Той Варгун усе рукі здрапаў Ясючку, калі той яго ў мех засоўваў... Затое з кавалкам старых жорнаў не ўсплыве нячысцік з ракі. I толькі малітва Ясючка дапамагла прагнаць дамавіка з пакоя маёнтка Капанічы, дзе захоўваюцца кнігі, бог ведае з якімі гератычнымі аповедамі. He дзіва, што нячысцік там атабарыўся! Магутная тая малітвачка, першая, якую Ясючок вывучыў ад бабулі Параскі: «Госпаду памолімся і Мацеры Божай паклонімся! Адступіцеся, бесы праклятыя, ды не рабіце ні адзінае шкоды! Тут жывуць анёлы ды арханёлы, харувімы ды сарахвімы і чатыры вангелістыя: Мацвей, і Марка, і Лука, і Іван Багаслоў»...

Памятаецца, як толькі прамовіў Ясючок пачатак тае малітвы, у пакоі, кнігамі ды нейкімі жалязякамі бліскучымі застаўленым, так і заварушылася нешта па кутах, так і заскрыгатаў вялізны гадзіннік, падобны да чорнага слупа, у якім жывуць жалезныя пчолы... Але Ясючок да канца малітву дачытаў, вочы заплюшчыўшы, хоць і пачаў гадзіннік бомкаць, як рыдлёўка аб жалезную труну...

А Сцяцко, няўдзячны, увесь час вытрэсвае са сваіх кішэняў сухі святаяннік, які адганяе злога духа Апіўня, што змушае чалавека да граху п’янства. Ды лаецца на Ясючка.

Няхай лічаць недарэкам — прасцей будзе! Бо Ясюк — змагар, жаўнер войска нябеснага... Ён пераможа ваўкалака і ягоную спадручную!

Дзесь тут Ясючок бачыў зарасці дзядоўніку... Дзядоўнік і крапіва — лепшыя сродкі ад нячыстае сілы! У спалучэнні з правільнымі малітвачкамі, вядома, і здабытымі ў кляштары воскам, прасвіркамі і дзіравым скураным поршнем святога старца Анфімія, прададзеным Ясючку адным паслушнікам за мядзяны шэлег.

Трэба той поршань на тонкія стужачкі парэзаць, каб надоўга хапіла падкладаць у абярэгі.

Ясючок азірнуўся, перахрысціўся і знік у хмызняках.

Маршалак менскі салодка пазяхнуў, стоячы на ганку чужога дома пасярод палескае глушмені, пацягнуўся... Пад абцасам чырвонага саф’янавага бота храбуснула нешта. Двайны арэх-лузгун. Вядома, пан маршалак не заўважыў гэтае падзеі (і тым больш старанна выдрапанага на арэху крыжа) і не западозрыў, што раздушыў магутны абярэг ад вужалак, русалак ды ведзьмаў.