Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

Раздзел другі ЯК ВЫРВІЧ I ЛЁДНІК У СЛОНІМ АДПРАВІЛІСЯ

Каб пазбавіцца начніцаў, разумныя людзі вешаюць на дзверы кашулю каўняром уніз.

Хоць халера яго ведае, чаму дзеўкі, ператвораныя ў прывідаў праз тое, што пры жыцці не займелі ўласных дзяцей, баяцца кашуляў. Кашлатыя, голыя, мокрыя, бо ў балотах жывуць, — наадварот, мусілі б хапацца за любую анучу, каб прыкрыцца.

Невядома, ці прыходзілі начніцы ў гэты дом з шыльдай «Аптэка» — першы паверх каменны, другі драўляны, — але скамечаная кашуля з каруначкамі павісла каўняром уніз, зачапіўшыся манжэтам за дзвярную клямку, быццам трымала дзверы ад захопнікаў...

Вось калі б вакол быў лес, дык з лесавіком якраз можна было б пагаварыць — ён засімпатызуе толькі таму, хто ў вывернутай кашулі, а яшчэ лепей, калі яна задам наперад апранутая.

Мусіць, лясны дух, такое пабачыўшы, думае: «Глузды і так з’ехалі ў небаракі, які сэнс яго па карчах ганяць? Можна і пагутарыць для смеху».

Але вакол быў не лес, а маленькае беларускае мястэчка пад назваю Жвірблі Вялікія, напоўненае пакорай, зайздрасцю i трывогай у роўных алхімічных прапорцыях.

Зрэшты, адзення валялася на падлозе на тузін моднікаў. Дыхтоўнага, незвычайнага... Кюлоты, кашулі з карункамі-блондамі, камізэлькі, расшытыя ў персіянскім стылі, камзолы... Пакамечанае, патаптанае — але новае, толькі дурныя начніцы маглі не скарыстацца, не прыўлашчыць хоць камізэльку...

Бо ясна, што ў доме пабывалі захопнікі. Шафы паваленыя, падлогу і аптэкарскі прылавак высцілаюць патрушчаныя шклянкі, ад смуроду змяшаных мікстураў шчыпле ў носе... А вянчае карціну аптэчнага апакаліпсісу разламанае напалам чучала кракадзіла на прылаўку — абавязковы атрыбут любога самавітага зельніка-фармацэўта, які падвешвалі пад столлю. Брунатна-жоўтыя зубы высахлай рэптылii дарэмна кусалі смуроднае паветра і цадзілі вавілонскую лаянку.

Пранціш раздражнёна крактануў... Ляснуўся спадзеў на добры начлег. А яны ж адмыслова збочылі, каб заехаць да Давыда Ляйбовіча, даўняга свайго сябра. Ён якраз аптэку нядаўна адкрыў у гэтым мястэчку ля Слоніма... Давыду калісьці дапамог атрымаць медычную адукацыю зямляк-палачанін Лёднік. I колькі разам прыгодаў перажыта!

Ляйбовіч быў спадаром прадпрымальным, аптэкаў паадчыняў акрым роднага Полацка, мусіць, у сямі месцах. Магнатаў абслугоўваў: Брастоўскіх, Багінскіх, Пацаў. Пудры, прыціранні, пахкія солі ягонага прыгатавання раскупаліся як свежыя смаргонскія абаранкі. Толькі што так і не ажаніўся, парушыў усе традыцыі — тая, каго кахаў, яму не дасталася. Які ж прыстойны габрэй аддасць дачку за блюзнера! А адзінаверцы ад юнацтва лічылі Давыда Ляйбовіча блюзнерам. Нездарма ж сябраваў з такімі, як Баўтрамей Лёднік, чужынцамі ды чарадзеямі... Доказам заганнасці для прыстойных месцічаў была і Давыдава схільнасць да модных убораў, калісьці падхопленая ў Францыі. Ён адусюль выпісваў найноўшыя прыдумкі краўцоў. Так што ў гасцей не было сумневу, каму належалі вывернутыя транты. Напрошваліся і сумныя высновы: рэчы не ўзялі, бо лічылі апаганенымі, праклятымі, як і іх гаспадара.

— Тапталіся тут звычайныя тубыльцы, але і жаўнеры былі, — Меланхолія ўважліва вывучала засмечаную падлогу. — Гэта не шараговы пагром чарадзейскага котлішча, Давыда вывелі людзі ў мундзірах і пры зброі, значыць, па нечым загадзе.

Пранціш не стаў перапытваць, адкуль кабета тое ведае, — шпяжанскія ўменні заразы сумневаў не выклікалі ні разу.

— Зноў паляванне на ведзьмаў, — змрочна заўважыў Лёднік, падымаючы з падлогі запэцканы сшытак з рэцэптамі. — Ніколі яно не скончыцца... Як толькі ў цябе выяўляецца трохі больш клёку, прагі ведаў ды сумлення, чым належыць пакорлівай адзінцы, — харты бяруць твой след.

Што ж, полацкі Фаўст на сабе тое зведаў.

Пранціш крайком вока заўважыў у паветры нейкае мільгаценне, павярнуўся... На падлогу ля дзвярэй ападалі сушаныя лісцікі нейкай зёлкі... У прыадчыненых дзвярах мільгануў збялелы ад жаху твар Ясючка. Мусіць, таксама лічыць дом юдэя страшным месцам. Але штось тлумачыць недарэку не было часу... Лёднік кінуўся чорным віхорам у пакой за гандлёвай залай, адкуль пачуўся слабы стогн.

Худы габрэй у некалі белай кашулі і калісьці чыстай чорнай камізэльцы ляжаў у смярдзючай лужыне і дрыжэў.

У хуткім часе Ясючок, змушаны гаспадаром, падтрымліваў на каленях галаву юдэя, парослую сівымі кудзеркамі — як у барана, далібог, — i ледзь не плакаў ад агіды. Пан-ваўкалак рабіў над хрыстапрадаўцам нейкія незразумелыя маніпуляцыі... Вядзьмарка яму, ясная рэч, спрытненька дапамагала.

Потым ваўкалак спытаў у юдэя, ды так ласкава, як у свайго:

— Што з вамі зрабілі, можаце сказаць?

Юдэй шкрабануў доўгімі павучынымі пальцамі па ўквэцанай падлозе і слаба прасіпеў:

— Цэбар вады змусілі выпіць... Каб яны сваімі языкамі задушыліся...

Лёднік тут жа даў аптэкару — якога, як выявілася, завуць Шмуйла, — нейкіх мікстураў і парадаў, на якія той Шмуйла адрэагаваў як лысы на падораны грабеньчык. Лаяўся адметна, толькі збольшага па-габрэйску... Кляў асабліва сваё неразважлівае рашэнне пайсці на службу да такога шлімазла, як Ляйбовіч, бо, калі той пачне шыць саваны, людзі стануць жыць вечна, а калі вырашыць рабіць свечкі, сонца ніколі не сядзе.

— Дык а дзе Ляйбовіч?

Нарэшце прагучала патрэбнае пытанне... Аптэкар, які трохі ажыў стараннямі ваўкалака і вядзьмаркі ды з іх падтрымкай усеўся ў крэсла, яшчэ дрыготка, але выразна патлумачыў, што хацеў бы ніколі не сустракаць гэтага сына граху:

— Каб я яго бачыў на адной назе, а ён мяне — адным вокам!

Ясючок між тым з палёгкай выдыхнуў і адбегся як мага далей ад габрэя, хрысцячыся і намагаючыся ні да чаго больш у паганым доме не дакранацца. Рукаў кашулі спадара Шмуйлы быў амаль ададраны і, звісаючы з проймы камізэлькі, нагадваў зламанае крыло.

З аповеду, перасыпанага стогнамі і велягурыстымі праклёнамі, з’ясавалася наступнае. Давыд, «сын граху» і ўладальнік выдатных ангельскіх кюлотаў з жоўтай ласінай скуры, прыехаў сюды, у новую аптэку, прыгледзець за справаю, праінспектаваць і выканаць чарговую буйную замову. А менавіта — забяспечыць трупу Слонімскага тэатра, учыненага ягонай княскаю мосцю вялікім гетманам Міхалам Казімірам Багінскім, найлепшымі парфумамі, а таксама бяліламі, сініламі ды чырваніламі. Трупа толькі што істотна папоўнілася — балет, опера, аркестр атрымалі выпісаных з-за мяжы навабранцаў... А ўсе марцыпаны і танцы з падкаленцамі з той прычыны, што вялікі гетман вось-вось мусіў вярнуцца са свайго доўгага падарожжа ў Галандыю і Ангельшчыну, і падданыя рыхтавалі грандыёзную сустрэчу, найперш з удзелам улюбёнага гетманаўскага тэатра. Займаўся падрыхтоўкай дзейства нейкі пан Франц Магнус, якога ўсе, ад кларнетыста да балерыны, страшэнна баяліся.

У гэтым месцы расповеду Лёднік і Вырвіч перазірнуліся... Дзіўнае супадзенне: калісьці Францам Магнусам назваў сябе Пранціш, калі ў Слуцкім замку выдаваў сябе за немца. Было яму васямнаццаць, розуму з жабіныя прыгаршчы, прыдумаў мянушку пагучней, павелічней: Магнус — «вялікі». Яшчэ б Цэзарам назваўся, штудзіраваў жа тады Святонія ды Плутарха. Наўрад i тут сапраўднае прозвішча, мусіць, такі ж амбітны боўдзіла...

Дык вось, адправіў Ляйбовіч пяць скрыняў сваёй вохкай прадукцыі, а праз дзень прыскакалі з палаца пасланцы пана Магнуса. Маўляў, ад Давыдавых парфумаў-пудраў артысты расхварэліся... Падрабязнасцяў Шмуйла не ведаў, але ўрачыстая сустрэча гетмана зрывалася, як каранаванне князя Вітаўта пасля выкрадання палякамі ягонай кароны. Так што распраўляліся з атручвальнікам сапраўды жаўнеры — людзі Багінскага. А заадно жыхары слаўнага мястэчка Жвірблі Вялікія, якія даўно з падазрэннем паглядалі на сумніўную ўстанову пад назвай «Аптэка», з імпэтам кінуліся вынішчаць іншаверных ведзьмакоў, нягледзячы на тое што шмат хто з тых месцічаў яшчэ нядаўна набываў тут мікстуру ад кашлю, мазь ад прастрэлу ды парашок ад пякучкі. Давыда скруцілі і звезлі ў Слонім, дзе суровы пан Франц Магнус учыніць яму справядлівы, вядома ж, суд. А няшчаснаму Шмуйлу давялося прыняць на сябе гнеў жвірблеўцаў, дакладней жвірблеўцаў-вялікіх. Добра, што ягоная жонка сёння ў аптэку дапамагаць па гаспадарцы не прыходзіла.

— Колькі жыву — ніяк не перастану здзіўляцца. Як проста нашыя добрыя ліцвіны, якія ўчора суседу шчыра ўсміхаліся, назаўтра гэтак жа шчыра здзекуюцца з яго, як з дзікага звера, — зноў завёў свае змрочна-праведныя сентэнцыі Лёднік.

Меланхолія хмыкнула, падбіваючы мыском бота спустошаную бутэльку, якая аказалася занадта таўстабокай, каб разбіцца, толькі трэснула. Знайшоў эскулапе чаму дзівіцца... Мала добрыя суседзі вокнаў яму пабілі, а зычлівыя калегі на допыты адпраўлялі?

Дарэчы, доктар быў занадта раззлаваны для спадара, які шчэ пару тыдняў таму шчыра намерваўся стаць прыстойным, рахманым мніхам.

Аптэкар кінуў на яго насцярожаны позірк з-пад кусцістых броваў:

— А вы, мабыць, пан Баўтрамей Лёднік? — Павярнуў галаву, змерыў маршалка менскага гэткім жа насцярожаным позіркам: — А вы ці не ягоная мосць пан Франтасій Вырвіч? — Атрымаўшы пацверджанне, не павесялеў. — Давыд казаў, калі вы з’явіцеся ці людзі ад вас, пусціць без роспытаў і спрыяць ва ўсім, што панам зажадаецца.

Мусіць, для аптэкара рэпутацыя найбліжэйшых сяброў «шлімазла» не дужа спрыяла павазе да іх. Шмуйла прыгладзіў дрыготкімі рукамі кудзеры, падцягнуў адарваны рукаў, каб не матляўся, і ўстаў з крэсла.

— Ну, дзякую, што дапамаглі, паны дабрадзеі, але, Бог бачыць, хачу толькі аднаго: ціхенька сысці дадому, забраць сям’ю і з’ехаць... Другога цэбара вады мне не выпіць.

Ясна было, што выручаць свайго гаспадара Шмуйла не збіраецца і ўгаворваць яго на гэта — што спрабаваць кулю раскусіць. Толькі дзверы чорнага хода грукнулі.

Чальцы банды Чорнага Доктара абмяняліся сумнымі позіркамі. Затрымлівацца не выпадае, бо і так зацягнулі з выратавальнай экспедыцыяй... Што з Сафійкаю робяць і ці жывы яшчэ бедны ейны рыцар Карусь? Але кінуць сябра ў небяспечнай сітуацыі? Лёднік кусаў тонкія вусны... I Пранціш не сумняваўся: цяпер, калі пакаянне з адсланеннем ад юдолі зямной скончылася, Бутрым не зможа проста адвярнуцца і з’ехаць...

I Гальшка тое разумела — падышла, нерашуча, як быццам баялася апячыся, паклала руку на плячо сужэнца:

— Пайшлі, па дарозе штось прыдумаем.

Але прыдумшчыка лепшага за лёс няма.

Толькі ступілі за дзверы — а там такая сабе самавітая грамада, ці не палова мястэчка сабралася... I не за пігулкамі ад кашлю. Вочы злыя, у руках — рагаціны-калаціны... А хтось і стрэльбаю ўзброіўся. Дзесь за спінамі натоўпу гарлаў праклёны Сцяцко, які трапіўся паляўнічым на ведзьмаў першым і, мяркуючы па ягоных выкрыках: «Развяжыце, бісовы дзеці!» — вольна перасоўвацца больш не мог.

Дарэмна маршалак менскі прамаўляў урачыстыя прамовы ды страшыў... Дарэмна Лёднік спрабаваў штось тлумачыць прафесарскім гласам, а Меланхолія нешта пераканаўчае на хаду выдумляла і міла шчабятала. Чараўнікоў, саўдзельнікаў Давыда-атручвальніка, адправілі на расправу да застрашлівага пана Франца Магнуса ў Слонімскі палац.

Доктар са скуры вылузваўся, імкнучыся ўгаварыць не чапаць кабету, якая тут увогуле выпадкам — у адказ выкрыкі: «Ведаем, ведаем, хто яна! Не зацярушвай вочы, вядзьмак!» Адначасова доктар спрабаваў падаваць знакі «бязвіннай кабеце», каб паводзілася рахмана i не церабіла тут крывавую сцежку.

Пранціш азірнуўся і пабачыў, як з-за нечай спіны паказаўся бледны твар Ясючка. Добра, што хлопец ацалеў... Вось толькі нейкі выраз у яго быў незразумелы. Ну не мог жа Ясючок, якога Пранціш пры сабе паставіў, для якога доктар лекі штодзень рыхтаваў, якога Сцяцко, як малодшага брата, аберагаў, радавацца, што ягоных дабрадзеяў схапілі i валакуць на судзілішча?

Ці мог?

Шчуплая постаць недалужнага слугі схавалася ў натоўпе.

Вырвіч, якога неміласэрна штурхалі ў патрэбным нападнікам пакірунку, злавіў насмешліва-горкі пагляд Меланхоліі — яе ваўкалацкія вочы зноў былі схаваныя за сінімі венецыянскімі шкельцамі.

— Я ж казала — гнілая дошка ў мосце. Здаў нас твой пахолак. Богаўгодную справу, плюгавец, учыніў.

Ну чаму ў манастыры здрадніка не пакінулі... Але шкадаваць аб тым, што адбылося, заўсёды позна.

Сцяцка не сталі далучаць да важных вязняў, мяркуючы па крыках, дужага гайдука некуды адвялі. А Лёднік, Меланхолія і менскі маршалак мусілі адбыць пад аховай у Слонім. Добра хоць дазволілі на сваіх конях рушыць. Праўда, Гальшка страшэнна не любіла жаночае сядло, лічыла, што глупства гэта — бокам ехаць, але не паспела пераапрануцца ў мужчынскае, як спадзявалася ў бліжэйшы час, вось мусіла і надалей рабіць выгляд пачцівай пані. Зброю ў «ведзьмакоў» паадбіралі, мужчынам звязалі рукі. Не вяроўкай ад звона — дзе ж такіх вяровак на ўсіх набярэшся, — але паўзверх пянькі накруцілі кудзелі (няйначай, на Грамніцы свянцонай). Ды яшчэ панасоўвалі за каўняры, за пазухі ўсім сушанай крапівы і дзядоўніку. А на Лёдніка яшчэ і нейкіх нітак панамотвалі. Жагнаюцца, малітвы мармычуць, адзін малады бэйбус, руды, як цыбульнае шалупінне, з вырачанымі ад страху светлымі вачыма, усё выцягвае ў бок вязняў руку з заціснутым срэбным крыжам.

Меланхолія, якую вязаць не сталі, толькі святой вадою апырскалі, пад’ехала ўшчыльную да доктара і, схіліўшыся, прашаптала:

— Ахоўнікаў нашых — сем мужыкоў ды двое шарачкоў са стрэльбамі. Уцячы — раз плюнуць. Кінжальчыкі пры мне і яшчэ сёе-тое... Знак толькі падай — пакладу ўсіх.

Лёднік пахітаў галавой:

— He ўздумай! Нікога класці мы не будзем. Ды і навошта? Якраз скарыстаемся выпадкам патрапіць у Слонімскі палац і дапамагчы Давыду.

— I праўда, — пагадзіўся Вырвіч, варушачы звязанымі рукамі, каб не сцерхлі. — Нам толькі б да якога адукаванага, шляхетнага чалавека дабрацца. Ніводзін шляхціц не дапусціць, каб пана-брата напалоханыя мужыкі дратавалі. Box, даб’юся пасля, каб гэтым гіцлям скуру злупілі...

Доктар не паспеў агучыць звыклую сентэнцыю пра тое, што нельга караць простых людзей за невуцтва, бо гэта не іх віна, і ўвогуле лупцоўка — дзікунства... Адзін з варты тут жа загадаў ведзьмакам прымоўкнуць, і між ягоных таварышаў усчалася спрэчка — ці не завязаць вязням раты, якраз хтось аброчны ручнік прыхапіў, можна на палосы парваць.

Лёднік сурова зыркнуў — вартаўнікі самі змоўклі, потым устрывожана зашапталіся, відавочна, кожны ўявіў, што давядзецца дакранацца да гэтага... ваўкалака. Ой, не, барані божа. А што, калі ўкусіць ды сам у ваўкалака абернешся?

Пачуўшы спалоханыя перашэпты, Меланхолія зарагатала:

— Я ўзяла шлюб з пярэваратнем! Я так і ведала, доктар! Навучыш мяне выць на поўню, га? Даўно мы з табой разам не вылі.

Вось жа чума, якой была, такой i засталася... Пранціш з прыкрасцю адвярнуўся. Ну як мог Лёднік з ёй ажаніцца? I гэта пасля мудрай, прыўкраснай Саламеі!

А Баўтрамей на бессаромны рогат недарэчнай сужэнкі ціхутка-ласкава мовіў:

— Не пераймайся так, Галена, Гасподзь управіць, выберамся!

Гэта Чума перажывае? Каб яшчэ не парэзала каго дарогай.

Добра, да Слоніма ўсяго пара гадзінаў язды. I дарога неблагая — збудаваная пінскім падстаростам Мацеем Бутрымовічам, сябруком князя Міхала Багінскага, ад Пінска да самога Слоніма. Як мімаходзь заўважыў Бутрамей, які па-ранейшаму збіраў веды, як галодная пчала — нектар, не прамінаючы ніводнай, нават самай непагляднай кветачкі, за ўзор былі ўзятыя рымскія дарогі. Бо гэта ж Палессе, спрэс балоты. Мясцовая шляхта ажно рагатала, даведаўшыся пра намеры пінскага падстаросты: ды спакон веку тут павозкі ў дрыгве загразалі! Але Бутрымовіч, нашчадак змрочнага і страшэнна ўпартага рыцара Бутрыма з легендаў (а той, мяркуючы па характары, мог быць продкам бязроднага Баўтрамея Лёдніка) зладзіў усё дыхтоўна. Два слаі бярвенняў, далей — «дарожная адзежа» з голля і грунту, паўзверх — торф, абапал — канавы для асушэння ды пасаджаныя вербы, якія не толькі ўпрыгожвалі, але і давалі сваё галлё для будаўніцтва дарог. Паслухаўшы доктара, Вырвіч нават пачаў вымалёўваць у галаве план, як ад роднага Падняводдзя, якое ўсё-ткі выкупіў, да цесцевых Капанічаў такую дарогу пракласці. Праўда, пакуль тое настане, спіна калом стане.

I на думкі не было часу. Не паспела сцямнець — «чараўнікоў» прывялі ў кавалергардыю непадалёк ад брамы палаца. Князь Багінскі грунтоўна перабудаваў колішні замак, грувасткі, напалову драўляны, у прыемны магнацкаму воку каменны палац з вялікімі вокнамі, праз якія, напэўна ж, вечарамі так заманліва ззяюць жырандолі... Дый увогуле разбудаваўся: акрамя Камедыяхауса, тэатра не горш за сталічныя, i балетная школа ёсць, і скарбніца, дзе захоўвалася сярод іншага каштоўная бібліятэка, і аранжарэі, і флігелі...

Парк, які краем вока ўдалося пабачыць, не меў простых дарожак, стрыжаных шарамі ці кубамі кустоў і клумбаў з кветкавымі вензелямі... Дрэвы і кусты раслі нібыта абы-як, перавіваліся галінамі, утвараючы аркі. Усялякія кветкі буялі ўперамежку, сцежкі абапал цэнтральнай прысады звіваліся ў лабірынт, дзе хацелася заблукаць. Белыя мармуровыя скульптуры, згубленыя там, здаваліся прывідамі... Англійскі стыль, відаць, упадабаны Багінскім падчас падарожжа.

Што ж, радзіма ў палоне, трон заняты, але бланманжэ на залатой талерцы само сябе не з’есць, праўда?

У пакоі з голымі каменнымі сценамі, дзе замкнулі «ведзьмакоў», была ўсяго адна кароткая лаўка, а на гэткай жа каменнай падлозе валяліся раздушаныя нечымі падэшвамі ягады чарніц. Пранціш уявіў, як нейкі вязень спаталяе люты голад жменькаю ягад, перададзеных крадма міласэрнаю кабетай, а варта, тое заўважыўшы, выбівае пачастунак з ягонай далоні і раз’юшана топча...

А добра было б пад’есці. Але ў кішэнях — адна сушаная крапіва. Ну, хоць рукі развязалі.

— Ваша мосць, нам ix слуга ўсё распавёў! Чарадзеі яны, чарнакніжнікі! Неадменна з юдэямі ў змове! — нечы спалоханы голас дрыжэў ад пачцівасці.

Меланхолія падскочыла да дзвярэй, прыклалася вухам. I ледзь не сутыкнулася лбом з Вырвічам, які таксама не разявака ў такія хвілі.

— Старэйшы пан — ваўкалак ён! А жанчына ягоная — ведзьма! Далібог, пане дабрадзею! А трэці, пан вусаты, імі зачараваны, слухаецца іх! Яго б абшукаць — абавязкова мусіць быць якая рэч загавораная на ім... Мы самі пабаяліся, ваша мосць.

— Ёлупы! Дзікуны! Нічога даверыць нельга! — той, да каго звярталіся з такой пачцівасцю, гаварыў высокім раздражнёным голасам з заўважным акцэнтам. — Паказвайце вашых ведзьмакоў-ваўкалакаў!

Крокі наблізіліся, забразгалі засовы... Пранціш і Меланхолія адскочылі ад дзвярэй і з самым бязвінным выглядам уселіся на лаўку абапал змрочна-ганарыстага Лёдніка.

Пан у дыхтоўным, але без залішняй раскошы касцюме з юлёвага аксаміту выглядаў зусім нястрашна. Кароценькі, тоўсценькі, як цабэрак, з кірпатым носам і светлымі вырачанымі вачыма на мяккім, аплывістым твары... Зморшчыны на скошаным ілбе, на які насунуты напудраны парык з акуратнымі буклямі. Але тыя, хто зайшоў з ім — Вырвіч пазнаў сярод кампаніі двух сваіх ахоўнікаў са Жвірбляў Вялікіх, — ажно прысядалі ад страху і пачцівасці і пацелі ад жадання дагадзіць ды не раззлаваць. Падобнае Пранціш бачыў хіба ў Слуцкім палацы, у атачэнні шалёнага князя Гераніма Радзівіла.

Пры паглядзе на нявольных гасцей Слонімскага палаца тоўсценькі пан зрабіў крок назад і выдыхнуў паветра, быццам яго хтось ударыў у круглы жывот.

— Вы! Зноў вы! — азызлы твар пана не проста пачырванеў, а пачаў імкліва набліжацца колерам да бурака. — Ну так, як жа магло без вас абысціся! Мала вы мне важных спраў сапсулі? Лёднік, як бы я рад быў цябе ніколі больш не бачыць!

Баўтрамей няспешна ўстаў, стрымана кіўнуў:

— Мае вітанні, Якаб Пфа...

Таўстун адчайна замахаў рукамі, перарываючы:

— Я Магнус! Пан Франц Магнус! Папрашу цяпер звяртацца да мяне толькі так! — Павярнуўся да разгубленых ахоўнікаў: — Пайшлі прэч!

Тых як вымела з вязніцы. Каб яшчэ заікацца не пачалі...

Пранціш мог зразумець раз’юшанасць гэтага... Франца Магнуса нумар два. Былы аднакурснік Баўтрамея па Лейпцыгскім універсітэце Якаб Пфальцман патрапіў у Беларусь, везучы акрутнаму магнату Гераніму Радзівілу замову — цуд-машыну «Жалезную Чарапаху», якая магла ездзіць на вадзяным рухавіку і страляць з гарматаў... I ўвесь гэты цуд разляцеўся на дробныя аскалёпкі, калі ўцякалі яны ўсёй кампаніяй са Слуцкага замка — бо Баўтрамей увязаўся ў закалот, ратуючы сваю каханую Саламею, а Пранціш пад імем Франца Магнуса яму з усім шляхецкім імпэтам дапамагаў.

Другі раз сустрэліся падчас Барскай канфедэрацыі, калі Пфальцман здзяйсняў па замове падскарбія Антонія Тызенгаўза наступнае сваё вынаходніцтва — «Жалезнага Змея», які мог плаваць пад вадою... I што ж? Зноў стараннямі Лёдніка цуд-машына ўзарвалася... Затое не дасталася ні расейцам, ні хцівым да ўлады магнатам. Пфальцман відавочна таго не забыў, таму што ледзь дымам не пыхкаў, як цмок.

— Праз цябе я больш не магу займацца вялікімі задумамі! Verdammt seist du![1] Пасля таго як ты ўзарваў мой падводны карабель, яе вялікасць расейская імператрыца забараніла праектаваць тут ваенныя машыны! Да чаго я апусціўся — блазнамі кірую, абсталяванне для тэатра ладжу, механічных ільвоў раўці змушаю. I нават цяпер ты мне напаскудзіў! I вы, пан Вырвіч, з’явіліся як з-пад печы...

Меланхолія, з усмешачкай вывучаючы новага для сябе персанажа, крыху пасунулася наперад. Пранціш быў упэўнены: варта Пфальцману, які махаў рукамі, падобна ветраку, зараз штось зрабіць Бутрыму, раздзярэ дзеўка немчыка, бы гнілое радно.

Нарэшце фальшывы, як алхімічнае золата, Магнус выкрычаўся і выцер рукавом спацелы лоб. Відаць, ён адчуваў нешта пагрознае ад гэтай вытанчанай белавалосай кабеты ў сціплым каптуры, таму што некалькі разоў скасавурыўся на яе.

Меланхолія апярэдзіла пытанне, якое хвалявала немца:

— Я, ваша мосць, Галена Лёднічанка, пляменніца шаноўнага доктара Баўтрамея Лёдніка, еду ў суправаджэнні свайго дарагога дзядзечкі на лячэнне на бадэнскія воды.

I ўсміхнулася, як котка сподачку са смятанкай... Баўтрамей памкнуўся быў аднавіць праўду, але жоначка незаўважна, але адчувальна ўшчыкнула яго за локаць: маўчы, маўляў, я лепш ведаю, як выкручвацца... Бутрым нахмурыўся...

Пранціш вырашыў: час браць усё ў свае шляхецкія рукі. Няспешна падняўся, важка выказаўся... I што ў Жвірблі Вялікія яны завіталі выпадкова, і што патураць забабонным мужыкам збіваць шляхту — самае страшнае злачынства ў Вялікім Княстве Літоўскім, і што наўрад ягоная мосць князь Міхал Казімір Багінскі будзе ўдзячны за судовы працэс з нагоды незаконнага захопу маршалка Менскага павета, шляхціца старажытнага герба Гіпацэнтаўр і мужа ягонай пляменніцы ў адной асобе. А доктар Лёднік, між іншым, лечыць яе княскую мосць, вялікую гетманшу Аляксандру Багінскую з Чартарыйскіх, якая да парадаў Баўтрамеевых дужа прыслухоўваецца.

Гэта была праўда — Лёднік сапраўды сустракаўся не раз з уладнай пані, якая, уласна кажучы, і прынесла пану Міхалу ў пасаг Слонім, здабыты ад першага мужа. Чартарыйская Лёдніка паважала, але ж той не захацеў удзельнічаць у ейных палітычных гульнях... Пра што самазванаму Магнусу ведаць было неабавязкова.

Пфальцман трохі зніякавеў — наколькі Вырвіч памятаў, ён ніколі не вызначаўся баявітасцю. Нават цяпер, у якасці Франца Магнуса, кіраўніка Слонімскага тэатра, ці кім там Багінскі яго прызначыў яшчэ, у атачэнні паслухмянай прыслугі і маючы над сваёй рукой цэлае войска. Чым так запалохаў усіх?

Хаця, калі ўспомніць, выпрабоўваючы свайго «Жалезнага Змея» ў падземным возеры ў Тураве, смешны баягуз Пфальцман замардаваў не аднаго нявольнага выпрабавальніка — задыхаліся небаракі, калі іх апускалі ў металёвай скрынцы пад ваду. I Пранціша з Лёднікам той жа лёс чакаў — сілком загналі ў той човен і трымалі пад вадой, каб Лёднік змушаны быў вынайсці рэчыва, здольнае ачышчаць паветра. Ледзь не загінулі яны там... А Пфальцману — толькі навуковы інтарэс.

— Можа быць, працягнем размову ў больш зручным памяшканні, Якаб, i падумаем, чым можам быць карысныя адзін аднаму? — уладна прамовіў Лёднік.

А Меланхолія сонечна ўсміхнулася пану Францу Магнусу... Так радасна, што ў таго ажно ў горле нешта перасела ад незразумелага страху.

Гэтую бойку ён прайграў.

Пакой, у які перамясцілі сяброў атручальніка Давыда, нічым не нагадваў карцар у кавалергардыі. Каб патрапіў сюды старажытнарымскі відачынец, пачуваўся б вельмі зручна... Звыклыя белыя маскі на сценах, з разяўленымі ратамі і пустымі вачніцамі, мармуровыя скульптуры знаёмых багоў ды багінь, нават мэбля з ножкамі і поручнямі ў выглядзе львіных лап, як модна ў Вечным горадзе...

Гасцям прынеслі пачастунак — вяндлінку, ды зусім нядрэнную. Знерваваны Пфальцман абсунуўся ў крэсле з ільвінымі лапамі і стомлена лаяў падступнага аптэкара, праз якога самыя важныя артысты Слонімскага театра страцілі дзеяздольнасць. Ды чаго хацець ад габрэя — толькі і глядзіць, як шкоду хрысціянам учыніць.

Лёднік незадаволена падціснуў вусны:

— Падлюкі і добрыя людзі ёсць у кожным народзе, Якубе. Слова гонару — Давыд Ляйбовіч чалавек сумленны і ніколі шкоды пацыенту не ўчыніць. Ну сам падумай нашто яму псаваць сабе рэпутацыю, тым больш перед такімі багатымі кліентамі!

Пфальцман раздражнёна хмыкнуў:

— Ты, Баўтрамеюс, заўсёды вадзіў сяброўства з юдэямі... І не прасі, не падумаю выпускаць твайго клятага Давыда. Падумаць толькі, варта было скарыстацца ягонымі пудрамі — у артыстаў скура пухірамі, а галоўнае, страўнікі скруціла. Ладна, трое з іх прыгонныя, ix не так шкада... Але семярым вялікі гетман па дваццаць дукатаў у год плоціць! Ажно з Бадэна іх выпісвалі... Уцякуць жа, заразы.

Пранціш сустрэўся з Бутрымам позіркам: якраз адтуль блазны, куды ім ехаць! Варта было б параспытвацца.

— А галоўнае, фройляйн Грэтхен жыватом пакутуе.

З прычытанняў вынаходніка вынікала, што тая Грэтхен мусіла выконваць вельмі важную ролю падчас урачыстай сустрэчы слонімскага ўладара.

— I не заменіш нікім! З вясны дзеўку трэніравалі, колькі страхаў у яе было, думалі, што заб’ецца. Дзе такую спрытнюгу знойдзеш цяпер, ды каб з тварыку нічогенькая...

Бутрым рашуча падняўся, не ўзяўшы ні скрыліка вяндлінкі — адзін хлеб з капустай жаваў, поснік.

— Хопіць жаліцца, Якаб. Я ўцяміў. Пайшлі, агледжу тваіх хворых, Гасподзь дапаможа. Але з умовай: хай Давыд да нас далучыцца. Які сэнс яго ў вязніцы квасіць? Калі ён схібіў — хай дапамагае выпраўляць.

Пфальцман ажывіўся — ясна, што ўвесь гэты час толькі і думаў, як выкарыстаць уменні былога сябра. Але ўмова яму не спадабалася.

— Нехрысця браць — зноў няшчасці наклікаць. Мая жонка ягоныя парфумы нават святымі рэліквіямі свянціла, каб ачысціць ад суроку... Добра, сама не паспела скарыстацца тымі пудрамі, хацела менавіта да прыезду ягонае княскае мосці ўпрыгожыцца.

— Фрау Эльза?! — здзівіўся Пранціш, ледзь не папярхнуўшыся такайскім, адпітым з келіха зялёнага шкла, вырабленага на мясцовай гуце.

Не памятаў ён, каб дабрэнная, але практычная жоначка вынаходніка была дужа забабоннай, дый сініламі-чырваніламі не тое каб карысталася...

— Мая дарагая Эльза даўно ў зямлі, — цяжка ўздыхнуў Пфальцман, пацёршы зморшчаны лоб. — Гнілая гарачка... Шкада, дзетак нам так і не ўдалося нарадзіць. Мінулым годам я другі раз ажаніўся — з фрау Магрэтай, удавой тутэйшага аканома. Кабета пачцівая, набожная, гаспадарлівая...

У голасе немца гучала сапраўдная пяшчота да тае Магрэты.

— Што ж, хай шчасціць у новым сямейным жыцці, Якубе... — стрымана пажадаў Лёднік, у якога відавочна круцілася ў галаве: «Не мне цябе судзіць». — Але я папрасіў бы ўсё-ткі прывесці Давыда. Запэўніваю, ён нікога не сурочыць.

Пфальцман насупіўся — з-пад азызлага, бязвольнага аблічча паказаўся той пан Магнус, якога ўсе ў Слоніме баяліся да ікоткі.

— Габрэя свайго пабачыш, калі дапаможаш мне выблытацца з сітуацыі, куды ён мяне загнаў. Не раней.

Што ж, чыя карчма — таго і музыкі.

Для прыдворных артыстаў пабудавалі прыгожыя дамкі, што нагадвалі пернікі. Артысты таксама нагадвалі пернікі. Падпечаныя i троху паабкусаныя. Язвы на тварах, пякучка ў страўніках. Але Пфальцман загадаў сагнаць хворых у свой прасторны кабінет у Камедыяхаусе, — хоць Лёднік абурана заяўляў, што абавязак урача — ісці да ложкаў хворых самому. Пан Магнус лічыў, што занадта вялікі гонар — адведваць блазнаў, але жадаў асабіста прысутнічаць пры аглядзе. На нагах трымаюцца — прыкульгаюць самі, не разваляцца.

Прыкульгалі. Найгорш давялося нядаўняму прыгажунчыку па імені Вільгельм, які неадменна іграў усіх Парысаў ды Селадонаў — мусіць, спадар асабліва шчодра абсыпаў сябе пудрай. У яго да кучы былі запаленыя абодва вока. Добра, што не аслеп. Дзве сямейныя пары — калі апісваць іх тыпамі камедыі дэль артэ, атрымаюцца худзенькія маладзенькія Арлекін з Каламбінай ды сталыя таўсманыя Панталонэ з Рагондай, — пацярпелі менш, але таксама не да іграння было... Пранціш мусіў прызнаць: Давыдавы пудры сапраўды нарабілі бяды. Мо аптэкар п’яны быў, як іх рыхтаваў?

Што Пранцішу ў вандроўных артыстах заўсёды падабалася — дык іхні фаталізм ды ўменне сустракаць любую напасць жарцікамі... Ну і праўда. Калі цябе тысячу разоў праціналі на сцэне драўляным мячом, ты так дасканала навострышся канаць, што сапраўдныя смяротныя пакуты не распазнаеш. Вось і цяпер, прыкульгаўшы на агляд да заезджага эскулапа, пацярпелыя служкі Мельпамены крахталі ад болю ды свербу і пры гэтым дасціпнічалі адно з аднаго: маўляў, чый твар хутчэй дваровыя сабакі за блін прымуць і хто цяпер цень бацькі Гамлета без грыму сыграе. Фройляйн Грэтхен, паненка незамужняя, пэўна, гэтак жа шчодра карысталася парфумаю, як і калега Вільгельм. Яе тварык быў захутаны вэлюмам, віднелася толькі адно злоснае блакітнае вока. Другое запухла, бы пчала ўкусіла. Паненка наадрэз адмовілася паказваць сапсаваную гожасць пры ўсім людзе паспалітым, Меланхоліі і Вырвічу разам з артыстамі давялося выйсці.

Пранціш пачуў благанні Пфальцмана, які на правах тэатральнага ўладара застаўся сачыць за аглядам і пастаноўкай дыягназу.

— I вось каб кіслата гэта была ці які аксід кальцыю — няўжо ты думает, я б не вызначыў? Што за пошасць, Бутрыме, га? Твой Давыд клянецца, не ведае, ні чаму такое ўчынілася, ні як дапамагчы. Нават калі не вінаваты — за невуцтва ў рамястве ў сутарэннях згнаю!

Пакуль ішоў агляд беднай паненкі Грэтхен, Пранціш разгаварыўся з таўсманай сямейнай парай, якую празваў Панталонэ і Рагондай. Чакаючы, пакуль пан Магнус дазволіць ісці па дамах, артысты стамлёна ўселіся на лаўку пад павеццю кшталту кошыка, пруты якой аплятаў уюнок. Пранціш літасціва дазволіў хворым не ўставаць пры ягоным набліжэнні: ён жа гуманіст і прагрэсіст, ці ж не? На пытанні пана маршалка менскага, які някепска ведаў нямецкую мову дзякуючы бурлівым падзеям юнацтва, відачынцы адказвалі ахвотна, падрабязна і троху лісліва... Найперш маршалак высветліў, што сужэнцы сапраўды з Бадэна.

— Мусіць, там куды лепшыя дактары, чымся тут? — хітра скіроўваў Вырвіч на патрэбную сцяжынку. — Мы ж якраз туды едзем, на воды. Нават вар’ятаў няшчасных, я чуў, вылечваюць у нейкім шпіталі... Як яго там... Святой Даратэі?

Ва ўюнку заварушыўся і заціўкаў нейкі птах, а сужэнцы завохкалі і замахалі рукамі:

— Не дай Маці Божая туды патрапіць! Ай, гер Вырвіч, лепей ужо ў Венскую вар’ятню... Чулі, нядаўна збудавалі пры ўніверсітэце? Найноўшае слова навукі! Круглая вежа, пакоі без дзвярэй і ніякіх ланцугоў, нават для шаленцаў. А ў шпіталь Святой Даратэі пры кляштары апантаных нячыстай сілаю адпраўляюць.

Панталонэ і Рагонда (Пранціш не стаў даведвацца сапраўдных імёнаў) наперабой распавядалі жахлівыя гісторыі пра вар’ятаў. Аднаму такому здавалася, што ён зроблены са шкла, і няшчасны баяўся зрушыцца з месца. У другога на целе ўвесь час з’яўляліся свежыя драпіны ад нечых кіпцюроў... Трэцяга лячылі, прыкаваўшы да сцяны дагары нагамі, каб выцякала д’ябальскае зелле... Пакуль жыццё з небаракі ў пакутах страшэнных не выцекла.

Пранціш спагадліва ківаў. Але вось Панталонэ, каб павесяліць пана, распавёў гісторыю пра аднаго свайго колішняга калегу:

— Такі недалужны быў — нават за суфлёрам паўтараць толкам не мог! Нос вечна мокры і пачырванелы... Мы згаварыліся, запэўнілі дурня, што бачым, як вакол яго лётаюць райскія птахі i шчабечуць. Як засне — мы давай яго шчыкаць ды ў свісцёлкі дудзець... Чаргу зладзілі, каб не перапыняць «шчабятанне райскіх птахаў». Дык праз пяць дзён Гансік наш сам пачаў шчабятаць! Такім і застаўся. То нармальны — i раптам як засвішча, заціўкае проста пасярод вуліцы! Вось ужо мы весяліліся!

Жонка артыста гэтаксама шчыра смяялася, дапаўняючы аповед смакотнымі падрабязнасцямі. Вырвіч выціснуў з сябе усмешку — але як жа абурыўся! Гэтак здзеквацца з кагосьці нізавошта, проста таму, што ён абараніць сябе не можа! Пазбаўленне сну — самае страшнае катаванне. I, здаецца ж, добрыя людзі. О чалавек, імя табе — дрыгва з вечна гнілым дном, якое не скончыць правальвацца!

Удалося выцягнуць яшчэ колькі важных падрабязнасцяў. Шпіталь і кляштар Святой Даратэі — у гарах. Кляштар жаночы, абатысай там цяпер сястра Агнэса, былая князёўна Магдалена фон Шнаўцэнваген-Караваеф, язык зломіш, карацей. Сям’я багацюшчая, уладная, Магдалене наймалі лепшых настаўнікаў, падабралі выдатнага жаніха. А яна ў шаснаццаць гадоў захварэла, ды так, што дзяўчыну ўсю скурчыла, як бялізну, якую выціскае старанная пралля. Нават думалі — д’яблавы штукарствы, бо на твар глядзець страшна стала: адно вока ніжэй за другое, нос набок звярнуўся... Вось і адправілася скалечаная паненка ў кляштар, але брукаваная золатам сцежка нават у самым суровым месцы выведзе да высокага крэсла з мяккай падушкай. А паколькі абатыса не толькі дужа пабожная, але i добра адукаваная, да змагання з хваробамі духу далучыла і найлепшых экзарцыстаў, і вучоных дактароў. Вядома, тых, чыя пабожнасць не выклікае сумневу. Але што там робяць з хворымі — лепш не ведаць... Спакайней спацца будзе. Наведвальнікаў у шпіталь не пушчаюць, а вось паломнікаў у кляштар багата прыходзіць.

Пранціш не стаў слухаць пра спосабы лячэння вар’ятаў, якія ўспаміналі-выдумвалі артысты, досыць для чуйнай паэтавай душы жарсцяў... Тым болей што дыхтоўныя дзверы Камедыяхауса адчыніліся, і адтуль з дапамогай двух лёкаяў, пагойдваючыся, выплыла захутаная ў шаўкі і мусліны фройляйн Грэтхен. Меланхолія, якая была занятая тым жа, што і Вырвіч, а менавіта вяла непадалёк гаворку з іншымі чальцамі слонімскай тэатральнай трупы, зараз жа падскочыла да маршалка і хітнула галавой: гайда, маўляў, да кансіліуму.

— Пачакайце ж, немчыкі мае гаротныя! — гучны голас належаў нізенькай мажной кабеце ў сінім кунтушыку, аксамітнай чырвонай спадніцы і бялюткім каптуры, аздобленым сціплымі карункамі. Блакітныя вочы кабеты пазіралі на свет з застрашлівай добразычлівасцю.

— Якога там доктара Якуб вам здабыў, не ведаю, а святыя рэліквіі найлепей дапамогуць ад габрэйскіх штукарстваў! Падыходзьце, даражэнькія! Парашок мошчаў Святога Панцеляймона любы сурок зніме!

Кабета дастала круглую бляшанку з палатнянай торбы, што была па-прасцецку перакінутая паўзверх дарагога аксаміту, патрэсла, адкруціла накрыўку... Твары блазнаў выцягнуліся, целы памкнуліся прэч, але пані, якая, верагодна, і была фрау Магрэтай Пфальцман, рашуча зачарпнула з бляшанкі нейкае рэчыва.

Бедныя акцёры не асмельваліся стрэсваць святы парашок, якім шчодра асыпала іх кабета. Меланхолія, як заўважыў Пранціш, схітрылася трохі здабыць ад тае шчодрасці, але так, каб святыня не патрапіла на скуру. Значыць, мае тыя ж падазрэнні, што і Вырвіч... Які ўвогуле ад блаславення ўхіліўся, набыўшы самы фанабэрысты выгляд і нават паклаўшы руку на дзяржальна шаблі, каб дурная баба не ўздумала камандаваць. Ён справядліва лічыў, што ў святога пакутніка Панцеляймона, шчыра ім шанаванага, не мог быць шкілет як у рыбы-кіта — ён такі калісь бачыў у галандскай кунсткамеры, — каб хапіла стаўчы на парашкі для ўсіх ахвотнікаў у свеце.

Маршалак і Меланхолія ўварваліся ў пакой, дзе Лёднік нешта даказваў былому аднакурсніку. Трэба ж тэрмінова зрабіць аналіз святога парашка!

— Вы што, лічыце, быццам мая жонка артыстаў атруціла?! — разбушаваўся пан Магнус. — Ды яна кожны дзень мяне гэтым абсыпае! I нічога не здарылася...

— Ціха, ціха, не шумі, Якаб, — падняў руку Лёднік, і Пфальцман, хоць уся ўлада тут была ў яго, здзьмуўся, як праткнуты пухір. — Усё адно трэба рабіць аналіз усіх рэчываў, якія траплялі на скуру пацыентаў — спадзяюся, лабараторыя ў цябе маецца?

— Ну зробіш свой аналіз... — раздражнёна буркатнуў вынакоднік. — А які сэнс, калі ты сцвярджаеш, што за дзень Грэтхен не вылечыш, каб магла сваю ролю выканаць? Усё, усё мне сапсулі! Пракляты край! Колькі жыву сярод мясцовых — пераконваюся, што толькі бізунамі i страхам ix можна да чагось карыснага змусіць! Не настрашыш — будуць стаяць i глядзець, як твой экіпаж у дрыгву засмоктвае, не зварухнуцца. Іхняя лянота нават большая за магчымасць зарабіць грошы!

Пфальцман зноў пачаў распальвацца, i тут шуснула наперад Меланхолія і прапела мядовым такім галасочкам:

— Ах, пан Магнус, як я спачуваю вашаму гору! I прыкладу ўсе намаганні, каб яго выправіць. Я цалкам здольная замяніць фройляйн Грэтхен у вашым выбітным прадстаўленні!

Пфальцман недаверліва агледзеў зграбную постаць былой наймічкі-забойцы. Дзеўка прыўзняла светлае, не падчарнёнае паводле куртуазных статутаў брыво.

— Вашая мосць, калі вы адпусціце Ляйбовіча, вернеце нашых слуг, якіх захапілі жыхары мястэчка, і паспрыяеце, каб мы з выгодамі прадоўжылі сваё падарожжа туды, куды кіраваліся, вы атрымаеце найлепшую атракцыю дзеля вітання ягонае княскае мосці.

Львіныя лапы, якія ўпрыгожвалі падлакотнікі крэслаў і ножкі століка, здаецца, выпусцілі кіпцюры ў чаканні здабычы.

— Галена, што табе ў галаву ўзбрыло?.. — засіпеў Лёднік, але Меланхолія толькі плечуком тарганула.

Пфальцман падзяляў скепсіс былога аднакурсніка:

— Твая пляменніца, Бутрым, авантурная асоба... Бо ўяўлення не мае, у што хоча ўвязацца.

— Ну чаму не маю — мне ўсё распавялі! Я ж, вашая мосць, сіратою застаўшыся i не маючы сродкаў да існавання, таксама актрысаю была. — Наймічка жаласна заўздыхала. — Я ж не ведала, што ў мяне на свеце ёсцека такі добры дзядзечка, які мяне нядаўна прытуліў! — Меланхолія стральнула шкляна-сінім вокам у Лёдніка, які патроху шалеў ад гневу. — Так, вашая мосць пан Магнус, давялося сербануць усякага... Паездзіла з вандроўнымі тэатрамі i па Францыі, i па Германіі. Нават у балагане давялося выступаць, навучылася там з гора ўсялякім фінтам: i па нацягнутай вяроўцы хадзіць, і з вышыні скакаць...

Гальшка раптам адступіла некалькі крокаў, разагналася, падскочыла — і перакруцілася ў паветры, спрытна падабраўшы спадніцы. Аж вецер узняўся. Прысела ў рэверансе, сціпла апусціўшы вочы... Нат не задыхалася.

Пфальцман ажывіўся, ледзь сам не падскокваў.

— А спяваць паненка ўмее? — Лёднікаў аднакурснік аж рукі паціраў ад нецярпення.

Меланхолія, ні на каліва не зважаючы на незадаволенасць сужэнца, ганарыста адкінула белавалосую галаву:

Чаму былая наймічка ўспомніла менавіта народную ангельскую баладу пра падступнага сэра Алдзінгара, Вырвіч не ведаў, але песня ёй пасавала. Вядома, і блізка не быў голас Меланхоліі такі моцны, глыбокі і прыгожы, як у Раіны Міхалішыўны, колішняй Пранцішавай нявесты, прыгоннай актрысы... Нізкаваты, ледзь заўважна хрыпаты, але такая сіла жыцця ў ім гучала, і лёгкая насмешка, і дзёрзкасць, што хацелася слухаць і нават прытанцоўваць.

Між тым Пфальцман не даслухаў, як падступны сэр Алдзінгар спрабаваў загубіць ілжывым абвінавачваннем у пералюбстве каралеву, якая яго заляцанні адпрэчыла, і запляскаў у ладкі.

— Майн гот, няўжо неба нада мной злітуецца?! Што ж, калі панна такая смелая, пойдзем неадкладна, хай фройляйн паспрабуе засвоіць, як карыстацца маім вынаходніцтвам.

— Якім вынаходніцтвам? — падазрона перапытаў Лёднік. — He думай, Якубе, што я дам дазвол гэтай дзяўчыне на ўдзел у нечым небяспечным.

Яшчэ б! Не забыўся, як ў «Жалезным Змеі» ў падземным возеры Туpaвa канаў...

— Ай, пан доктар, ці ж нам жыць на кусты аглядаючыся? — выскаліла бялюткія зубкі Чума, як яе называў пра сабе Пранціш. — Што адзін мог здолець — другі можа паўтарыць.

Але Вырвіч нізавошта не ўзяўся б паўтараць тое, што магла фройляйн Грэтхен. Нават запаважаў тую дзеўку, хоць пабачыў толькі адзінае ейнае здаровае вока...

Пфальцман з гонарам дэманстраваў гасцям падрыхтоўку да сустрэчы вялікага гетмана Міхала Казіміра Багінскага. Ну, шэрагамі прыбраных у святочнае пейзанаў з кветкамі і кошыкамі з «дарамі Флоры» нікога не здзівіш. Ліхтары-феерверкі — таксама справа звычная, нават у Капанічах трохі ладзілі, хоць Дамініка і абуралася: чым спальваць дарэмна грошы, лепей мужыкам бы раздалі. Прынамсі, ва ўладаннях Гараўскіх і Вырвічаў не было такога, як у тым жа Нясвіжы — каб падчас панскіх урачыстасцяў мужыкі, чые хаты побач з дарогай ды відочныя з палаца, у сябе за ўласныя сродкі запальвалі зыркія ліхтары. А хто не запаліць — адлупцуюць, вокны павыбіваюць, з хаты выганяць... Мужыкам скуль узяць грошы на тую ілюмінацыю? А калі там удава бедная з дзецьмі? Апошняе аддаюць на алей, які згарыць упустую, а самі пры лучыне гаруюць.

Пан Магнус такімі пытаннямі, відавочна, не пераймаўся. Пейзане, сагнаныя на рэпетыцыю, былі худыя, бледныя і запалоханыя да пятага ценю, асабліва дзеткі, якіх, можа, упершыню ў жыцці добра адмылі. Старанна выцягвалі тонкія рукі з букетамі палявых кветак, кланяліся...

Але Пфальцман сапраўды знайшоў, чым мог бы здзівіць слонімскага гаспадара. Пінскі падстароста Мацей Бутрымовіч, сардэчны сябар Міхала Казіміра Багінскага яшчэ па службе ў пяцігорскім палку, не толькі звычайныя дарогі будаваў, але і вадзяныя. Не для забавы — а каб гарады і краіны з’ядноўвалі, каб стругі ды віціны плавалі. I Багінскага здолеў гэтай ідэяй захапіць, так што цяпер па вырытым з фундацыі гетмана канале — ягоныя берагі, безумоўна, заззяюць ліхтарамі — павольна рухаўся вялізны плыт, упрыгожаны як сцэна найлепшага тэатра... На плыце грувасцілася высозная канструкцыя, замаскіраваная пад бутафорскую гару, ці то Алімп, ці Парнас. Белыя дашчаныя аблокі ўпрыгожвалі яе вяршыню. У падножжа гары — а яна сажняў шэсць, не менш — выстраіліся амуры, німфы, ундзіны ды іншыя казачныя істоты. Алімп (ці Парнас) мусіў падплысці да вялікага гетмана (правільна, не гетману ж самому да таго Парнаса перці?), а потым з вяршыні да князя Багінскага мусіла спусціцца сама багіня перамогі Ніка, каб праспяваць прывітальную арыю.

Вось у гэтым месцы сюжэта Лёднік яшчэ больш занерваваўся, дый Пранціш таксама.

Спусціцца Ніка мусіла на крылах, якія, згодна з міфам, у яе меліся.

Пфальцман узяўся стварыць гэты аксесуар багіні з дапамогай свайго вынаходніцтва, якое горда назваў «Скаральнік аблокаў». Выглядаў той «Скаральнік» пакуль што грудай кітовага вусу, да пругкіх пласцін мацавалася белае палатно. Была яшчэ сістэма раменьчыкаў пры дапамозе якіх канструкцыя мусіла надзявацца на выпрабавальніка.

— Якаб, ты здурнеў?! — Лёднік пагрозна насунуўся на нізенькага немца. — Я разумею тваю ідэю. Калі мы яшчэ студэнтамі разглядалі ў Лейпцыгу малюнкі Леанарда да Вінчы, там i падобнае прыстасаванне было, каб бясшкодна спускацца з вялікай вышыні. Але ты сам ведаеш, колькі пры выпрабаванні падобных прыладаў людзей пазабівалася!

— Леанарда — дзіцё ў параўнанні з сённяшнім прагрэсам! Любое вынаходніцтва з часам удасканальваецца! — не спалохаўся пагрознага Чорнага Доктара Пфальцман, які ў дачыненні да сваіх прыдумак заўсёды быў напорысты да адчаю. — Урэшце, у Францыі паспяхова прайшло выпрабаванне лятальнага плашча прафесара Фантажа! А мой «Скаральнік аблокаў» непараўнальна лепей зладжаны! Я, між іншым, перапісваюся з Луі Ленарманам з Манпелье, які таксама плануе падобнае.

— Ты забываешся, што лятальны плашч Фантажа выпрабоўваў асуджаны на смерць злачынец, а месье Ленарман, якога я добра ведаю, напэўна, будзе выпрабоўваць свае вынаходніцтва сам.

Пфальцман затузаўся — яму, відавочна, ніяк не хацелася самому сігаць з вышыні на «Скаральніку аблокаў».

Меланхолія ўлезла са сваёй фальшыва рахманай усмешачкай:

— Упэўнена, што змагу зладзіць з гэтай канструкцыяй...

Пранціш ажно ўбок адышоў ад гарачай дыскусіі, якая тут жа ўзвіхурылася. Абодва дактары расцягвалі ў бакі «Скаральнік», быццам вывучалі крылы забітага Страціма-лебедзя. Лёднік тыцкаў доўгім пальцам то ў адну дэталь, то ў другую, Пфальцман махаў рукамі і нешта даказваў, зрываючыся на віск і нямецкую мову, Меланхолія дзелавіта вывучала механізм, які ўсур’ёз намервалася скарыстаць. Далібог, у шалёнай дзеўкі ажно вочы гарэлі — так хацела з кашчавай пагуляцца ў тры саломіны... Пранціш ведаў такіх асобаў — сам часам любіў пакаштаваць п’янкі напой небяспекі, калі стукаешся келіхам са смерцю. А Меланхолія, напэўна, жыць не магла без такіх выпрабаванняў... Собіла ж Лёдніку з такой звязацца!

Калі шалёная дзеўка на спробу пачала прымацоўваць да сябе канструкцыю, Лёднік уладна схапіў яе за руку:

— Галена, на некалькі слоў. — I адцягнуў убок.

Пранціш хмыкнуў пра сябе: успомніў недароблены мніх пра мужавы правы!

— Я забараняю табе ўдзельнічаць у выпрабаваннях гэтага сумніўнага апарата.

Чума з ветлай усмешкай выслухала, потым як крутане спрытна рукой, якую трымаў Лёднік — і сама ўчапілася за запясце мужанька. Потым ціхенька, з той жа ўсмешачкай:

— Па-першае, пане мой і ўладару, табе трэба вызваліць свайго сябра Давыда, каштоўнасць жыцця якога дакладна перавышае каштоўнасць майго. Па-другое, брат Філагоній, ніхто не перашкодзіць мне атрымаць задавальненне ад гэткае выдатнае авантуры.

Раптам Меланхолія рыўком падцягнула руку ўгневанага і разгубленага мужа да сваіх вуснаў і пацалавала беражліва, як святыню, не адводзячы пагляду ад вачэй сужэнца. Адышлася на крок, прысела ў рэверансе, Пранціш толькі галавой крутануў.

Між тым пану Францу Магнусу надакучыла спрэчка, якая адбірала каштоўныя хвілі. Ён махнуў рукой, i адразу падбеглі гвардзейцы Багінскага, усе дзецюкі ладныя i з дубовымі лбамі.

— Ідзі, Бутрым, у лабараторыю і вынаходзь лекі для артыстаў! Нічога з тваёй пляменніцай не здарыцца, слова даю.

Ага, дужа таму слову верыцца пасля тураўскіх нетраў...

Але Пранціш не стаў умешвацца, калі Баўтрамея гвалтам павялі прэч. Урэшце, ён бачыў, на што здатная ягоная новая жоначка, неяк выкараскаецца. I самому ж карцела паглядзець на палёт Валькірыі... Пардон, Нікі Пераможнай. Нават пейзане забыліся на свой страх перад панамі і іхнімі штукарствамі і загаманілі, паказваючы пальцамі на дзеўку, якая спрытна ўзбіралася на дашчаны плывучы Парнас. «Скаральнік аблокаў» таксама паднялі на верхнюю пляцоўку, прыкрытую бутафорскімі хмаркамі, з дапамогай адмысловых вяровак. Сонца патроху хіліла долу пацяжэлую гарачую галаву, а Меланхолія зацягвала на сабе рамяні адмысловага мацавання. Палатно, нацягнутае на кітовы вус, грувасцілася за ёй, быццам сапраўды складзеныя крылы.

— Вось сюды, фройляйн! Паміж гэтымі адзнакамі кіруйцеся! — бегаў па беразе Пфальцман. — Скачыце, калі падам знак!

Вырвіч узіраўся ў маленькую фігурку на вяршыні «гары» — а канструкцыя ж яшчэ і заўважна пагойдваецца — і пачынаў не на жарт нервавацца. А што, калі і праўда разаб’ецца?

У канале ціха плюхалася вада. Добра, хоць ветру моцнага няма...

— Ляснецца!

— Не ляснецца, два злотых стаўлю!

Вырвіч азірнуўся: плячыстыя гвардзейцы Багінскага шнарыліся па кішэнях, робячы стаўкі на вынік куншцюку новай артысткі. I блазны сюды ж прыпаўзлі, нават Грэтхен сядзела на адмыслова прынесеным для яе крэсле, уся зноў захутаная, у кампаніі Вільгельма, які ўсеўся на падушку ля ножак прымадонны і вуркатаў на нямецкай нешта кшталту: «Ніхто не справіцца з вашай роллю, маё сэрца».

Цёмныя воды канала былі абыякавыя, як прабіркі з аналізамі.

— Los![2] — загарлаў Пфальцман.

Меланхолія ўзняла рукі — палатно за яе спінай распрасталася, нацягнулася — і як сігане ўніз!

Гэта былі не крылы, хутчэй, гэткі паветраны намёт. Але выглядала дужа прыгожа. Тонкая постаць дзеўкі набліжалася да зямной паверхні не зусім як пёрка, але і не як камень. Меланхолія яшчэ і кіравала, тузаючы за рамяні, куды ёй ляцець. Прызямлілася якраз туды, куды паказваў Пфальцман, нават не павалілася — хоць усё-ткі атрымалася рэзкавата. I не такі спрытны чалавек ногі паадбівае. А зараза яшчэ і смяялася шчасліва!

— Singen![3] — скамандаваў Пфальцман, і тут жа хлапчук у венгерцы падаў Меланхоліі аркуш са словамі і нотамі.

Уй, хто гэта толькі складаў? Пранціш паморшчыўся, сэрца пііта не вытрымлівала падобнай каструбаватасці.

Але, зрэшты, які герой, такія і песні. Уладарам чым ліслівей, тым саладзей. Пранціш з няёмкасцю ўспомніў, як у юнацтве марыў менавіта пра такія ўрачыстасці ў свой гонар: каб у ножкі кланяліся, кветкамі дарогу ўсцілалі, дыфірамбы сачынялі... Цяпер, сапсаваны рэспубліканскімі сваімі сябрамі кшталту Лёдніка ды Жылібера, Вырвіч яскрава бачыў выродлівы фальш такіх мерапрыемстваў. Дай волю гэтым пейзанам, як упэўняцца, што ім за тое нічога не будзе, — стаўкуць «сонейка яснае» на крывавую кашу, маёнтак аблатошаць, бы грушу пры дарозе, а што не знясуць з сабою — панішчаць. А паны-браты, як убачаць падзенне нядаўняга «сонейка», біцца пачнуць за ягоныя пасады, маёмасць паадсуджваюць.

Аднойчы ў адным старажытнагрэцкім горадзе зрабілі статую Нікі Бяскрылай. То-бок багіня перамогі назаўсёды засталася з імі, вечнымі пераможцамі.

А жыць у стане непераможнасці дужа небяспечна. У хуткім часе горад заваявалі барбары і спалілі, а бяскрылай статуі адбілі галаву.

Між тым Меланхоліі падалі пазалочаны лаўровы вянок, які яна мусіла ўздзець на галаву князя Багінскага. Ролю князя пакуль выканаў Пфальцман, вянок споўз на ягонае правае вуха. Вынаходнік напінаўся, удасканальваючы дзейства: «Павольней, фройляйн, і велічна, велічна! А цяпер паклон... Гут! Гут! Старайцеся, каб не была заўважная адсутнасць пальца, павярніце кісць вось так...»

Пакуль рэпетыцыя згортвалася, Вырвічу — ён жа цяпер быў амаль што госцем, а не палоннікам — удалося дабіцца, каб яго правялі ў лабараторыю, дзе шчыраваў доктар.

Там не было ўрачыстай цішы, якая пасуе таямніцам навукі. Чулася, як на вуліцы, пад вокнамі з вітражамі ў выглядзе пентаграм, узбуджана шумелі слонімскія насельнікі, нешта грукатала, гучалі адрывістыя каманды. Гэта ж усю ноч збіраюцца, відаць, завіхацца, ілюмінацыю расстаўляць ды іншыя дэкарацыі. Бутрым раздражнёна стукаў колбамі-прабіркамі, якія награваліся, дымілі, смярдзелі, мянялі колер.

— Ну што? — папытаўся маршалак, мімаходзь аглядваючы лабараторыю слонімскага палаца. Вялікая, багатая, але не тое каб ёю часта карысталіся.

Ды які ж магнат без алхімічнай лабараторыі? Раптам уздумаецца якую «ружу свету» згламэздаць? Здабываць жа бесперапынна філасофскі камень, для чаго трэба суткамі падтрымліваць агонь у тыгелі ды смуродам дыхаць, адны вар’яты кшталту Марціна Радзівіла ды маладога Баўтрамея Лёдніка, полацкага Фаўста, здатныя. Ну і да сур’ёзных хімічных доследаў рукі не даходзяць. Таму аксесуараў кшталту срэбнай савы ды сушанага кажана хапала, а неабходных рэактываў бракавала.

— Здаецца, высветліў прычыну хваробы... — выцер лоб доктар. — Тут сапраўды нечаканасць... Hi святы парашок, ні Давыдавы пудры шкоды не нясуць. А вось калі ix змяшаць... У парашка Пфальцманавай фрау дужа цікавы склад... Цалкам неарганічны. Так што тоўчаных костак там няма. Вельмі спадзяюся, што гэты святы парашок ніхто не прымае ўнутр. Я ў маладосці, падчас прускай вайны, ажно ахрып, пераконваючы жаўнераў адмовіцца ад распаўсюджанага народнага сродку: калі пад рэбрамі баліць — змяшаць яечны жаўток, чарку гарэлкі ды чарку воцату і глынуць. Калі ў чалавека запаленне страўніка, гэта адразу выклікае кровацячэнне! Лепей хай ужо падсоўваюць хвораму на жаўтачку хлеб з шасцю вошамі, хоць бясшкодна. — Стамлёна ўздыхнуў. — Прыдумаў ужо проціяддзе. Заўтра раніцай будзе гатова.

Лёднік усеўся ці, хутчэй, упаў на крэсла, простае, драўлянае, без абіўкі. Сцішана, не падымаючы вачэй, папытаўся:

— Як яна?

Вырвіч не стаў прыкідвацца, што не разумее пытання, таксама ўсеўся — вар’яцкі дзянёчак выпаў.

— Справілася. Хто б сумняваўся. Пфальцман, як зайчаня, скача ад радасці.

Колбы маўчалі, тоячы ў сабе атруты, адна толькі трохі дымілася, быццам асабліва раз’юшылася на недарэчны свет. Бутрым яшчэ больш панурыўся.

— Што я нарабіў, Вырвіч... Мучу жанчыну... Прагнаць у свой час сіл не хапіла, грэшнік я стары. Але... Хіба гэта каханне? Скажы, хіба я б дазволіў, каб Саламея вось так на выпрабаванне пайшла? Сядзеў бы за колбамі, пакуль яна, магчыма, разбіваецца?

А што Пранціш мог сказаць? Рознае яно, каханне, бывае... А ў чужой душы штось разглядаць — як ноччу ў коміне астылай печы...