Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

Раздзел трэці ЯК ДА КНЯЗЯ БАГІНСКАГА БАГІНЯ ПРЫЛЯЦЕЛА. А ПАСЛЯ ЗЛЯЦЕЛА

Якія ўрачыстасці толькі не ладзілі падданыя дзеля сустрэчы сваіх уладароў, падараваўшы летапісцам не адну старонку натхнення! Калі ангельскі кароль Генрых V пасля пераможнай бойкі з французамі вяртаўся ў Лондан, яго каля лонданскага моста сустракала гіганцкая статуя з ключамі ад горада, на вежах дамоў стаялі хлопчыкі з пафарбаванымі ў золата тварамі і белымі крылцамі за спінамі, а дзяўчаты, падобныя да антычных статуй, пасыпалі караля залатымі лісцікамі.

А калі недалужны Генрых Валуа быў абраны польскім каралём па прынцыпе «ні вашым ні нашым» — надта ж палітычныя партыі за той трон біліся, — у Кракаве на шляху да Вавеля яму зладзілі трыумфальную браму, на якой сядзеў вялізны штучны белы арол і ўзмахваў крыламі, а на Вавельскім узгорку іскрыўся вогненны вершнік.

Праўда, ці варта было дзеля размаляванага французіка з завушніцамі старацца, калі ў хуткім часе ён уночы, як злодзей, уцёк у Парыж, напаіўшы папярэдне паноў-братоў, каб не затрымалі? Матухна-каралева, бачыш, яму, улюбёнцу свайму, напісала, што ягоны старэйшы брат памёр і вызваліў французскі трон...

А зусім нядаўна пан Мацей Бутрымовіч, падстароста пінскі, зладзіў для караля прэзентацыю свайго канала, які пачынаўся проста ад ганка ягонага пінскага палаца. Дзесяць чаўноў-абіянікаў з плытагонамі-пінчукамі, апранутымі на старажытны манер, на чале з самім Бутрымовічам адправіліся па Піне, а далей — па Бугу і Вісле ў Варшаву i Гданьск. Вядома, палеская флатылія везла багатыя дарункі: «мёд, воск, лой, грыбы, рыбу вяленую, уюноў сушаных, крупы ячменныя» ды «іншыя тутэйшага краю прадукты». У Варшаве кароль з цікавасцю спаткаўся з «палескім караванам» і нават загадаў медаль у гонар падзеі выбіць.

I Князю Міхалу Багінскаму не раз ладзілі ўрачыстыя сустрэчы... Не дарма ж пан таксама цэліў на каралеўскі трон — шасцёра сястрыц яму бясконца даводзілі, што ён гэтага варты. I шлюб з пані Чартарыйскай, вядомай інтрыганкай, правадыркай магутнай партыі «Фамілія», быў добрай прыступкай да задумы. Каб не мяккі характар Міхала, якому б маляваць ды музыцыраваць, а не войскі ў бойку весці, мо i не горшым быў бы каралём. Аднак калі б яму карону сапраўды з неба спусцілі — сам не заваюе.

Так што княгіня Багінская з Чартарыйскіх нягеглага мужа не сустракала i не суправаджала. Мо, на строгі сармацкі пагляд, i да лепшага — у свой час малады Радзівіл Рыбанька, пабыўшы пры аўстрыйскім двары, запісаў у дыярыушы: «Цэсар жа ездзіць у карэце васьмю конямі, а вознік на дышлевым кані сядзіць; цэсар сам, адзін, у тыле карэты, а цэсарава насупраць сядзіць. Ёсць рацыя ў тым, што хаця i жонкаю ёсць, але падданая цэсарская, дык не разумею я, калі, едучы прыватна, побач сядаюць, асабліва цяперашняе панства, якое паміж сабою па-хамску кахаецца».

Урачыстую сустрэчу вялікага гетмана Лёднік і Вырвіч наведалі як шараговыя госці. Не ў першых шэрагах. Хаця Пранцішу карцела праштурхацца, заявіць сваё сапраўднае месца — шляхта ж падчас такіх шыхтаванняў заўсёды высвятляла, хто за кім стаяць будзе, паводле важнасці ды радавітасці, і кроў пры гэтым пусціць адзін аднаму паны-браты не баяліся. Але давялося ганарліва туляцца за спінамі натоўпу, вызіраючы яснавяльможнага Міхала Казіміра Багінскага, і спадзявацца, што ніхто з мясцовай шляхты не пазнае маршалка менскага.

— Adventam tuum gratulor![4] — грымнуў хор амураў і псіхеяў.

Віяланчэлі і габоі ўзвысілі вісклівыя галасы, натоўп ускалыхнуўся, як паверхня лужыны, у якую ступіў конскі капыт... А на капелюху князя Багінскага пакалыхваліся страусавыя пёры, вядома, асыпаныя дыяментамі. Князь быў у нямецкім строі, хаця раней дзеля такіх урачыстасцяў, дзе збіралася шмат шляхты, часцяком апранаў сармацкую вопратку, кунтуш ды жупан, каб падкрэсліць сваю адданасць прадзедаўскім каштоўнасцям. Але падчас апошняга свайго гасцявання ў Ангельшчыне Багінскі дужа ж палюбіў тамтэйшыя традыцыі, якія, вядома, ніяк не роўня дзікунскім ліцвінскім.

— Віват яснавяльможнаму пану вялікаму гетману!

Гэта пастараўся хтось з дробнай шляхты, перабіўшы найвернападданейшым ускрыкам слонімскіх харыстаў, за што зараз жа быў выштурханы гвардзейцамі далей, туды, дзе стаялі Вырвіч з Лёднікам. А што ж, падлабуньвацца таксама трэба мудра. Тут як у пякарні: недапячэш — кухталі, перапячэш — таксама.

Здалёк добра не відно, але, здаецца, князь яшчэ больш азыз, памажнеў.

А вось і прыбраная кветкамі альтаначка, сапраўдны трон, куды Багінскі зрабіў ласку сесці.

Музыка гайдалася, як рачныя хвалі... А вось i плыве па канале плыт з дашчанай гарой, на вяршыні якой застыла маленькая постаць у белым, уздымаючы ў руках лаўровы вянок.

Вырвіч ажно наперад падаўся, упёршыся ў спіну нейкага шляхцюка ў выцвілым зялёным жупане, ад якога смярдзела гнілым салам і гарэліцай. Лёднік побач таксама напружыўся...

Сёння было сонейка, але, як на бяду, узняўся вецер. Таму палёт Нікі атрымаўся не такі роўненькі, як учора. «Скаральнік аблокаў» так і цэліўся знесці сваю куртуазную ношку ўбок, дзе шарэў будынак казармаў. Гахнецца багіня аб якую трубу на даху ці ўратуе ейны спрыт?

Але паветраны намёт з дапамогай вяровак і раменьчыкаў змяніў шлях, апісаў у паветры дугу і апусціўся якраз перад тронам слонімскага ўладара.

Лёднік ужо бязлітасна прарываўся скрозь натоўп, не зважаючы на абурэнне, Пранціш мкнуўся за ім. Загучаў голас Чорнай Меланхоліі, якая выпявала каструбаватыя ліслівыя радкі.

Ніка давяршыла прывітальную арыю. Адмыслова падрыхтаваныя амурчыкі дапамаглі багіні перамогі пазбавіцца «Скаральніка аблокаў», валачы які па зямлі было цяжкавата. Цяпер належала ўскласці вянок на галаву гетмана, які ўжо зняў дзеля гэтага капялюш.

Цяпер Вырвічу было відаць усё добранька, паміж спінамі двух гвардзейцаў. Меланхолія, з высокай антычнай прычоскай, упрыгожанай дробнымі кветачкамі, у белай туніцы, стройная, з доўгай ганарыстай шыяй, дзёрзкімі вачыма і ўсмешкай на ружовых вуснах, мякка ступала, як плыла... Пранціш з прыкрасцю прызнаўся сабе, што не стаў абыякавы да вабнотаў Чумы. А вось Багінскі павёў сябе неяк дзіўна. Напачатку прыўстаў, нахіліўся наперад з паблажлівай усмешкаю на мяккім, азызлым твары, а потым падаўся назад, нібыта спалохаўся. Усмешка растала.

— Уславім жа героя, вартага славы Фемістокла, Аляксандра і Юлія Цэзара!

Меланхолія працягвала тонкімі рукамі залачоны лаўровы вянок, а герой уціскаўся ў спінку ўпрыгожанага кветкамі трона, быццам ухіляючыся ад гонару.

Але, калі Чорная Меланхолія чагосьці хацела дамагчыся, спыніць яе было не прасцей, чым «Жалезную Чарапаху» на вадзяным рухавіку. Дзеўка бадзёра падскочыла, і вянок упрыгожыў пудраны парык пана Міхала Багінскага.

Антычная багіня грацыёзна адышла на пару крокаў і апусцілася на адно калена.

Здаецца, князь трохі ачомаўся ад незразумелага здранцвення, выпрастаўся ў крэсле, адперхаўся... Тут жа ўлез Пфальцман, які пачаў нахвальваць сваё вынаходніцтва — ясна, што не проста так уключыў у прадстаўленне фантастычны скачок з гары...

Багінскі ляніва паківаў вынаходніку, згадаў, як у цудоўнай Англіі бачыў палёт паветранага шара, і літасціва загадаў вылучыць на даследаванні пана Магнуса дзвесце дукатаў. А пры патрэбе — дадаць яшчэ...

Пфальцман сам свяціўся як новенькі дукат.

— А хто ж чароўная выпрабавальніца твайго... як яго... «Скаральніка аблокаў»?

Пфальцман засакатаў, што гэта новая артыстка, таленавітая і выхаваная...

Багінскі не адводзіў вачэй ад акрабаткі.

— Мы з табой, даражэнькая, у Парыжы, у доме на пляцы Мальзерб, не сустракаліся?

У пытанні гучала некаторая напружанасць. Вось халера... Няўжо князь пазнаў паненку з гэткім бурлівым і цёмным мінулым, што любая дробязь, якая адтуль усплыве, можа патапіць? Не дзіва, што спалохаўся, бо, калі ведаў, хто такая белавалосая прыгажунька, першая думка — падаслалі забіць.

Меланхолія зрабіла самы сціплы выраз твару:

— Ах, вашая княская мосць, хоць жыццё беднай артысткі шмат дарогаў накручвае, але неяк прамінула мяне шчасце спаткання з вашай княскай мосцю... Я б ніколі не забылася на такую сустрэчу, няхай і была б яна зусім хвіліннай.

Князь трохі паспакайнеў: відаць, вырашыў, што памыліўся, і паверыў, што забіваць яго не збіраюцца. Акінуў акрабатку такім позіркам, нібы прыцэньваўся на рынку:

— Што ж, давай выправім гэтую акалічнасць. Прыйдзеш да мяне на вячэру ў будуар. Поль, прасачы...

Князь кіўнуў свайму пахолку, той пакорліва пакланіўся...

I тут наперад выпнуўся Лёднік. Ну як выпнуўся — уварваўся гнеўным віхорам. I — цоп жоначку за руку.

— Шчыра перапрашаю, ваша княская мосць, адбылося непаразуменне: гэтая смелая жанчына — мая жонка, пані Галена Лёднік. Няхай не гневаецца вашая мосць, але яна аніяк не можа патрапіць да вас на вячэру, бо мы збіраемся ад’язджаць па неадкладных сямейных справах.

Багінскі ажно на ногі ўскочыў са свайго кветкавага трона:

— I тут ты, Баўтрамей, намаляваўся!

Князь справіўся з нервамі, усеўся. Лаўровы вянок троху з’ехаў набок, злая ўсмешка пакрывіла пульхныя вусны.

— Далібог, у мяне ўражанне, што варта перада мной з’явіцца нейкай красуньцы, ты тут жа выскачыш з кустоў ці з-за парцьер і прад’явіш на яе правы. Сціплей трэба быць, доктар!

Світа дагодліва зарагатала, Лёднік застыў чорным слупам, ледзь стрымліваючы гнеў... Нат Меланхолія прыціхла, апусціўшы вочы і не спрабуючы выдраць далонь з рукі сужэнца. Пранціш зразумеў, што зноў трэба самому размешваць гэтую кашу, каб не падгарэла.

— Прыміце шчырыя вітанні, вашая княская мосць, з вяртаннем у родныя краявіды, у чым мяне падтрымлівае і вашая пляменніца, пані маршалкова Дамініка Вырвічава!

— Ну вядома, як жа без Вырвіча каля доктара! — вызверыўся Багінскі, ягоныя трохі пукатыя каламутныя светлыя вочы нават набылі нязвыклую выразнасць.

Але Пранціш недарэмна быў абраны маршалкам Менскага павета — колькі сеймікаў яму ўдалося ўтаймаваць, перагаварыўшы (а дзе і перакрычаўшы) раз’ятраную шляхту, якая ўжо і шаблі падаставала была... Дабрашчасныя міратворцы, карацей. Шаноўны пан Вырвіч распавёў, як некаторае непаразуменне прывяло іх банду ў слонімскі палац, а калі непаразуменне было высветленае, ад свайго старога знаёмца пана Магнуса падарожнікі даведаліся пра цудоўнае прадстаўленне. I пані Галена Лёднік з самых лепшых памкненняў падахвоцілася дапамагчы ў зладжванні гэтага неверагоднага дзейства ў гонар найсвятлейшага князя... Хоць сямейныя справы змушаюць іх каманду неадкладна рушыць далей, маршалак менскае шляхты спадзяецца на спрыянне і разуменне літасцівага князя.

Пфальцман то чырванеў, то бляднеў, як быццам не мог выбраць, утапіцца ці павесіцца, і пацверджваў усе Пранцішавы вензелі кіўкамі галавы і стрыманымі ўзмахамі рук.

Багінскі слухаў, сцяўшы сківіцы, і абмацваў падазроным позіркам Лёдніка і ягоную, як высветлілася, жонку.

— Вось як, значыць, вы ў дарозе... Па пільных сямейных справах...

— Магу прысягнуць у гэтым, ваша княская мосць, — цвёрда прамовіў доктар, не выпускаючы рукі жонкі са сваёй.

Багінскі задумаўся, потым кіўнуў пацвярджальна нейкім сваім думкам і пасвятлеў тварам.

— Досыць, можаце не мянціць болей языкамі. Я здагадваюся, куды вы насамрэч кіруецеся і навошта. Не будзем абмяркоўваць пры старонніх... — вялікі гетман адкінуўся на шаўковыя падушкі, падобныя да кветкавага лугу. — Цяпер я дакладна ўпэўнены, што сустракаў гэтую спрытную пані, таму што ў авантуры, якая перада мной вымалёўваецца, яе ўдзел выглядае лагічным. Я не буду перашкаджаць вам з’ехаць дзеля вашае... справы. Але перад ад’ездам будзьце ласкавыя зайсці ў мой кабінет на сур’ёзную размову. — Панізіў голас да шэпту: — У мяне маюцца сякія-такія прапановы твайму сыну, доктар.

Агаломшаны Бутрым перазірнуўся з Меланхоліяй, але Багінскі больш не зважаў на падазроную банду, якую выштурхоўвалі прэч ахоўнікі. Перад уладальнікам Слоніма рыхтаваўся выступіць балет.

Дзіва, але ў пакоях, вылучаных гасцям у левым крыле палаца, да банды Чорнага Доктара далучыўся Давыд. Змучаны, схуднелы, у пакамечаным каптане, але з ранейшай усмешкай ад вуха да вуха. Пачуўшы разгадку свайго няшчасця, ён учапіўся ва ўласныя кудзеры.

— Ну вось хацеў жа як лепей... Прыдумаў, чым замяніць у пудры вапну, якая псуе скуру... А тут такая хімічная рэакцыя. Ды яшчэ са святой хрысціянскай рэччу... Добра, што зараз не ранейшая дзікунская эпоха, на вогнішча адразу не пацягнулі.

Давыд гаварыў весела, але ягоны пільны позірк пераходзіў са змрочнага Лёдніка на застылую Меланхолію. Абое ўмелі хаваць пачуцці, але той, хто ix добра ведаў, легка прачытаў бы, што не ўсё ў недабранае пары гладка.

— Ёсць пашкоджанні? — Лёднік між тым акінуў доктарскім вокам доўгую, трохі прыгорбленую постаць аптэкара.

— Ай, пан Лёднік, як кажуць нашы палачане, косткі цэлыя — тлушчам абрастуць! Пара кухталёў — не страшна... Але зараз цэлую курыцу з’еў бы... З грыбной падліваю! — выскаліўся Давыд. — А яшчэ памыўся б у гарачай вадзе. У тутэйшых сутарэннях бруднавата ды халаднавата.

Раптам аптэкар заперхаўся — нядобра так, заходзячыся... Лёднік зараз жа ўзяўся за сваю доктарскую справу — аглядаць ды раіць лекі. Ляйбовіч запэўніваў, што застуда не вартая клопатаў... Пранціш скасавурыўся на Чуму: тая сядзела, неяк сіратліва ашчаперыўшы сябе, нібы мерзла, і тужліва глядзела ў нікуды. Потым страпянулася, скрывілася, як бы вылаяўшы сябе за слабасць, і вярнула рысам твару дзёрзкі выраз. Ат, лепей не зазіраць за чужыя маскі, бо яшчэ вырашыш, што нічогенька і нікога ў гэтым свеце толкам не разумееш.

Аповед пра няшчасці Сафійкі Давыда, зразумела, узрушыў... Аптэкар таксама ведаў пра эксперыментальныя метады лекавання вар’ятаў. Яны з Баўтрамеем паперабіралі прозвішчы знаёмых аўстрыйскіх эскулапаў, якія маглі б умяшацца ў лячэнне і, калі што, сцвердзіць аўтарытэтна, што Лёднічанка, цяперашняя Жылкава, не хворая на галаву. Найбольш надзей ускладалася на нейкага Фрыдрыха Айзенхаўэра, які лічыўся свяцілам у лячэнні душэўных хваробаў, дужа прагрэсіўным, і праславіўся сваім супрацьстаяннем шалберу Францу Месмеру. Згадалі і лёс беднага Каруся: вядомая была толькі назва аўстрыйскага мястэчка, з вязніцы якога ён даслаў свой адчайны ліст — Абервальтэрсшварцдорф, без глытка гарэлкі не вымавіш.

Ці жывы яшчэ хлопец?

— Такі таленавіты юнак... — уздыхаў Давыд. — Матэматык прыроджаны. Інжынерам мог стаць, лепшым за гэтага Франца Магнуса. Мне, памятаю, у браслаўскай аптэцы, дзе мы з вамі перастрэліся, вагі галандскай канструкцыі адладзіў за дзесяць хвіляў.

Між тым смакотная ежа для нядаўніх вязняў знайшлася. Урэшце, уся дворня ведала, што князь Багінскі запрасіў іх на прыватны візіт, а значыць, падазроным панам трэба дагадзіць. Стол накрылі два спрытныя лёкаі, хоць не срэбным посудам — але і не гліняным... Распісаная сінімі вензелямі парцаляна пастаўскай фабрыкі, выпушчаная яшчэ да адстаўкі падскарбія Антонія Тызенгаўза, які тую фабрыку фундаваў. Кажуць, хварэе моцна падскарбі, амаль пад арыштам у Варшаве сядзіць.

Лёднік і Меланхолія ўладкаваліся па розныя бакі стала і адно на аднаго не глядзелі. Ну як не глядзелі — Чума зыркала спадылба на сужэнца, нібыта чакаючы, калі ён перастане гневацца. Лёднік таксама касавурыўся, намагаючыся рабіць гэта незаўважна. Далібог, падлеткі пад прыглядам строгай цётухны, а не бітыя жыццём людзі...

Давыд, які паспеў пераапрануцца (хоць і не ў адзін са сваіх стракатых заморскіх касцюмаў) і памыцца, і накласці на талерку кураціны з грыбной падлівай, не стрымаўся:

— Чаму ж вы, пан Баўтрамей, не паведамілі мне пра змену вашага сямейнага становішча? У мяне знайшоўся б адмысловы падарунак — на вяселлі мне нават князі замаўляюць набор парфумаў пад назвай «Букет Амура». У куфэрку з чырвонага дрэва, са срэбнымі сэрцайкамі. А для вас я б ужо так пастараўся!

Гальшка паспяшалася адказаць:

— Пан Лёднік не зацікаўлены, каб шмат людзей ведалі пра гэтую змену сямейнага становішча, шаноўны Ляйбовіч.

Раптам Лёднік кінуў сурвэтку на стол, нібыта яна была атручанай.

— Вось чаму ты назвалася маёй пляменніцай... Лічыш, што я саромеюся нашага шлюбу?! Цябе?!

Меланхолія нявесела пасміхнулася:

— Я заслужыла гэта, доктар, і не крыўдую, павер.

— Выходзіць, я перад Богам душою крывіў, калі ў царкве табе прысягаў?

Вырвіч перапыніў балаган:

— У сябе на печцы будзеце сямейныя сухары грызці! Трэба думаць, куды мы ўсе патрапілі i як адсюль выблытацца! Ты, Гальшка, сапраўды сустракала раней князя Багінскага?

Меланхолія задуменна ўтаропілася ў столь, прыкрашаную гіпсавымі вянкамі і гірляндамі.

— Ах, што вам сказаць, пан Вырвіч... Куды толькі мяне не закідваў бурлівы лёс! — Раптам Чума пасур’ёзнела: — Не думала, што Багінскі мяне пазнае. Урэшце, столькі гадоў прайшло. Я зусім смаркачкай была. Але ўжо сёе-тое ўмела... Тады яго мосць не захацеў мяне наймаць, папрасіў каго старэйшага i дужэйшага для далікатнага даручэння. — I зноў заблазнавала: — Але вечар мы з ім праба-авілі...

Пранціш паморшчыўся: ну навошта за сталом брыдоту ўсялякую распавядаць, ды яшчэ пры Лёдніку?

Меланхолія скасавурылася на пазмрачнелага мужа, неяк горка хмыкнула:

— Не, не ў куртуазнай бяседзе прабавілі, як вы, спадарове, зараз падумалі. Проста мае... гаспадары паказвалі мяне важнаму госцю як дрэсіраваную малпачку: а вось як дзяўчынка ўмее нажамі кідацца! А вось як у гэтую маленькую скрынку можа схавацца, каб шпегаваць!

Зразумела, чаму Багінскі спалохаўся, западозрыўшы, ці не тая гэта добра навучаная шпяжанка, ці не супраць яго нанялі ды падаслалі.

Маршалак паклаў на талерку качынага мяса з капустай. Пад’етаму заўсёды лепей думалася.

— Дзіўнае, аднак, супадзенне... Раптам князь апынаецца ў Парыжы, у нейкім таемным прытоне, дзе i ты...

Меланхолія працадзіла скрозь зубы:

— Аніякага супадзення, ваша мосць. Багінскага прывёў туды ягоны канфідэнт, гэткі белавалосы волат, ён жа — мой настаўнік, які і ўладзіў мяне ў той дом дзеля навучання. Вось і пахваліўся вучаніцай. Толькі князю я тады не спадабалася.

Лёднік прамаўчаў, толькі яшчэ больш пазмрачнеў. Згадка пра Германа Ватмана, які столькі паскудства ўчыніў ім, не надавала весялосці. Вырвіч вырашыў: трэба пераводзіць гаворку ў іншую каляіну, а то зноў сужэнцы пасварацца.

— А што ён плявузгаў пра твайго сына, Бутрым?

— Каб жа зразумець... — Баўтрамей адклаў двухзубы відэлец, не даеўшы нейкую зялёную гадасць, вараныя шпарагі, ці што. — Князь намякаў пра важную палітычную інтрыгу, у якой замяшаны Алесь. I ён упэўнены, што мы ў яе ўкручаныя таксама... Асабліва ж гэта пацвердзіла яму твая прысутнасць, — доктар кіўнуў шпяжанцы.

— І не трэба расчароўваць ягоную княскую мосць, — прыўзняла падчарнёнае брыво Меланхолія. — Чым раней адсюль вызвалімся — тым хутчэй дапаможам Сафійцы. На ўсё згаджайся i не ўздумай Багінскаму прызнавацца, што нічога не ведаеш пра сына.

— Я і праўда не ведаю і хачу хоць штосьці высветліць пра Алеся!

Дзеўка паставіла на стол келіх з чырвоным віном, як пячатку прыклала.

— Хочаш усё сапсаваць? Лепей маўчы пры князю i не перашкаджай нам з панам Вырвічам дзейнічаць больш тонка.

— Гэтак тонка, як сёння, авансы куртуазныя даючы?

Меланхолія панурылася, потым ускінула галаву, паднялася прутка і плаўна, як змяюка, і ўхапіла сужэнца за рукаў, прамарудзіўшы, праўда, нейкае імгненне — быццам не наважвалася, не ведала, ці мае права.

— Пайшлі, сёе-тое табе патлумачу.

I пацягнула доктара ў другі пакой.

Калі дзверы за парачкай зачыніліся, Давыд спытаў у Вырвіча з вясёлым жахам:

— I часта яны так?

— Трохі менш, чым заўсёды, — меланхалічна адказаў Вырвіч, абгрызаючы качынае крылца.

Давыд кашлянуў, прыслухоўваючыся да сцішаных галасоў у суседнім пакоі.

— Весела ў вас...

Маленькая срэбная табакерка на малахітавым століку, бела-бліскучая на цёмна-зялёным з жаўтаватымі прожылкамі, здавалася караблём пасярод бяздоннага, поўнага пачвараў, водарасцяў і тапельцаў мора. Якраз як бедны чалавек пасярод палітычных інтрыгаў багацеяў.

Пранціш успомніў байку пра тое, як князь Міхал Багінскі ўцякаў пасля бойкі пад Сталовічамі праз акно, калі яму паведамілі, што войскі Суворава вось проста цяпер, рана ранічкай, штурмуюць ягоны лагер, ахутаны выпарэннямі спірытусу пасля законнага святкавання перамогі па шляхецкім звычаі... Князь Міхал скочыў у акно толькі пасля таго, як зачэрпнуў з табакеркі тытуню. Мусіць, хацеў прыпадобніцца антычным стоікам; маўляў, вось ён я, спакойны і нават жартаўлівы ў цяжкім выпрабаванні. Але атрымалася жаласна і смешна.

Цяпер князь на табакерку ўвагі не звяртаў. Усе ягоныя пачуцці, зразумела, трохі знарочыста, былі звернутыя на палатно, на якім княская рука выпісвала прыгожы нацюрморт у італьянскім стылі. Натура, крыніца натхнення, была тут жа: на засланым чорным аксамітам століку пяшчотна ружавелі персікі, зялёна-жаўтлявыя вінаградзіны пакрываў тонкі матавы пылок, буйны плод граната, безумоўна, нагадваў сэрца... Палкае ліцвінскае сэрца — як абавязкова мусіць выказвацца паэт.

Але Пранцішу было не да паэтычнай велягурыстасці. Багінскі вось ужо хвілінаў дзесяць не зважаў на гасцей, гладзячы тонкім пэндзлем бок намаляванага персіка. Нават мілае чырыканне Меланхоліі пра ягоны магутны талент перапыніў нецярплівым жэстам: маўляў, не палохайце маю музу.

А нічога так у князя выходзіла, нездарма ў італійцаў вучыўся. Тым больш у параўнанні са сціплымі мастакоўскімі талентамі самога Пранціша і Баўтрамея... Колькі ганьбы займелі, калі пры першым энаёмстве з Дамінікай Гараўскай мусілі выдаваць сябе за мастакоў!

Вось Дамініка дык дакладна лепей за Багінскага малюе!

Вырвіч адагнаў тужлівыя ўспаміны пра сямейны агмень і пераступіў з нагі на нагу. Не шчаўлік ужо, каб гэтак выстойваць магнацкай літасці. I абурацца не выпадае: з вялікім гетманам павятоваму маршалку не цягацца. Вось Лёднік стаіць, утаропіўшыся перад сабою: мо паўтарае ў галаве табліцы хімічных рэчываў, а можа, моліцца. Здаецца, быццам гэта ён у шыкоўным пакоі ўладар, а не распаўнелы панылы Багінскі. Меланхолія пацепвае аголенымі плечыкамі — смарагдавы аксаміт сукенкі прывабна падкрэслівае белізну скуры, — прытупвае ножкай... Тое, што даме гэтак некуртуазна князь не прапанаваў сесці, таксама трывожыць. Нездарма абшукалі ўсю тройцу, перад тым як сюды ўпусціць, нават аловак у Вырвіча з кішэні забралі.

Нарэшце Багінскі вырашыў, што дастаткова памучыў гасцей, паклаў пэндзаль на палітру і зрабіў ласку павярнуцца.

— Шпегаванне, відаць, як заразная i невылечная хвароба. Зноў на той крывой сцяжынцы вы, спадары. Толькі не трэба казкі баяць, Лёднік, што гэтая... кабета — твая жонка. У жыцці не паверу. Ад ахоўніцы такой я б сам не адмовіўся ў небяспечнай дарозе.

— Пані Галена Лёднік мая законная жонка, ваша княская мосць, на што ёсць сведкі i адпаведныя паперы.

Баўтрамей прагаварыў гэта, быццам аб’яўляў, колькі хворых на адзёр да яго звярнулася за тыдзень, і чынна пакланіўся.

Багінскі недаверліва пасміхнуўся:

— Ого! — Зірнуў на Меланхолію, на Лёдніка, потым — зноў на Меланхолію і расплыўся ў задаволенай усмешцы. — Чуў я гісторыю пра наймудрэйшага грэка Арыстоцеля, якога гетэра прымусіла вазіць яе на спіне. Што ж, прыемна бачыць, што нават тыя, хто строіць з сябе мудрацоў, лёгка паддаюцца добра адпрацаваным методыкам найстаражытнейшых прафесіяў.

Багінскі шчыра радаваўся — нарэшце стары супернік, нікчэмны доктар, у ягоных вачах настолькі прынізіўся... Расейская імператрыца ў свой час адпрэчыла заляцанні прыгажуна Багінскага, а прасталюдзец Лёднік быў ёю аблашчаны... Ды нахабна адмовіўся ад тае ласкі. А вось цяпер патрапіў на кручок да прасталыткі-шпяжанкі!

Меланхолія працягвала ўсміхацца, але Пранціш заўважыў, што пальцы яе апушчанай левай рукі сціснуліся ў кулак так, што збялелі. Баўтрамей пасунуўся бліжэй да жонкі, наколькі дазваляла яе пышная спадніца.

— Бачыў я часта, вашая княская мосць, нявартую душу пад дарагім кармазынам і высакароднасць, ахінутую радном. У самым незайздросным становішчы можна захаваць годнасць. Пані Галена Лёднік вартая павагі і шчырай любові.

Ого, які тон... Пасля такого двубой пачынаецца. Калі супернік наважыцца.

Пранціш мімаволі ўсміхнуўся, успомніўшы гісторыю з кнігі пра Трышчана, якую шкаляром да дзірак зачытаў. Два маладыя блазнюкі, Трышчан ды ягоны сябрук Анцалот, у пошуках прыгодаў прышвэндаліся да горада Кесарыя, якім уладарыў рыцар Лібрун. Ён лічыўся самым дужым рыцарам у свеце, але як споўнілася яму сорак гадоў, пакінуў праз старасць каня, і прысланіў дзіду, і павесіў зброю. I абрасла дзіда мохам. Ну а Трышчану ды Анцалоту карцела з самым дужым рыцарам свету пабіцца! А ў таго была вельмі прыгожая жонка Цвінтажыя. Вось Анцалот ды Трышчан давай Лібруновай пані пасланні слаць: «Выйдзі з замка — адзін з нас мецьме з табою каханне». Лібрун прасіў-прасіў блазнюкоў ехаць з Богам... Не, біцца хочуць — і ўсё! Ну, узяў рыцар аброслую мохам дзіду, якую нават давялося ручнікамі абматаць, увабраўся ў панцыр, сеў на каня. Жэўжыкі на яго з дзідамі — тыя абламаліся, Лібрун жа схапіў абодвух з коней, паклаў перад сабою, патрапаў па сківіцах і адпусціў з належнымі важкімі словамі. I пайшлі абодва, смуткуючы і смеючыся адначасна.

Здаецца, Лёднік, як і Лібрун, парослую мохам зброю натачыў. I гатовы быў патрапаць каго заўгодна па сківіцы за сваю пані Цвінтажыю. Нават князя і гетмана.

Пальцы Меланхоліі расціснуліся. Багінскі пагардліва хмыкнуў — маўляў, прыгожа гаворыш, філосаф з аблупленай спінаю, — і паважна ўсеўся ў крэсла, абабітае модным французскім шоўкам у кветачкі. На ягонай шчацэ красаваўся жоўты пісяг фарбы.

— Ну а цяпер да справы. Я пасвечаны ў тое, дзеля чаго прыехаў у Еўропу твой сын, доктар. Няцяжка было здагадацца, што вы едзеце да яго на спатканне.

Вырвіч і Гальшка адначасова кінулі трывожныя позіркі на Баўтрамея, але той не схібіў, не пачаў аднеквацца.

— Задума ў вас цікавая, тым больш Амерыка — краіна вялікіх магчымасцяў, — між тым разважаў Багінскі, — але каб здзейсніць спланаванае тымі, хто паслаў твайго сына, патрэбны моцны правадыр. Чалавек, які мае гучнае імя, вялікае багацце і каралеўскую кроў. Зразумела, ліцвін, раз так ад пачатку дэкларавана. А ўсім вядома, што я заўсёды вызнаваў сябе ліцвінам, шчыра люблю зямельку родную, ад Нёмна да Дняпра, і заўсёды жадаў ёй свабоды і незалежнасці!

Вырвіч ліхаманкава спрабаваў здагадацца, пра што гаворыць Багінскі. Так, прапануе сябе на ролю кіраўніка важнай аферы... Дзеля чаго гатовы запісаць сябе ў беларусы. Вось жа... Яшчэ нядаўна ў салоне жонкі такім ужо паўставаў зацятым, шчырым палякам, на ўсялякіх крэсовых паплёўваў... З другога боку, па-ранейшаму спрабуе з расейскай імператрыцай закруціць кукарэцыі. Такому галоўнае — штосьці ачоліць. У што ж там такое Алесь Лёднік увязаўся, калі Багінскі далучыцца хоча? А гэты панок менш чым на трон ніколі не нацэльваўся...

— Я заўжды гатовы падтрымаць слушныя праекты на карысць Бацькаўшчыны. Нават калі яны выклікаюць неразуменне ў саміх тубыльцаў. Часам, каб не даць сляпому кацяняці памерці з голаду, яго трэба некалькі разоў ткнуць у сподак з малаком, каб навучылася прыхлёбваць... А як высмейвалі апошняе маё дасягненне — цудоўныя каналы, што звяжуць раней непраходныя мясціны! Зразумела, гэтыя цуды інжынернай думкі трэба было камусь выконваць. Але, Бог бачыць, уся праца шчодра аплочвалася!

Багінскі падняў вочы да неба, заклікаючы яго ў сведкі, і Пранціш ледзь стрымаў крывую ўсмешку: ведаў ён, як аплочваецца тая знясільная праца, і абурэнняў доктара наслухаўся. Зганяюць сялянаў бізунамі, людзі як восеньскія мухі мруць. А каб здабыць яшчэ працоўнае сілы і сродкаў, падаткамі люд ціснуць. Вырвіч скасавурыўся на посны твар доктара і паабяцаў самому сабе ў думках, што, калі ў Капанічах пачне ладзіць дарогі, земляныя і вадзяныя, такога не дапусціць. Ён жа не тыран які... Ну праўда...

Між тым Багінскі працягваў горкую сваю споведзь, нат камячыў манжэту з найдаражэйшых фламандскіх карункаў, уквэцаную ў фарбы:

— I ўяўляеце сабе, калі яго каралеўская мосць Станіслаў Аўгуст наведаў маю пінскую эканомію, у мястэчку Гарадная яго падманулі мясцовыя жыхары. Не ведаю, чаго нагаварылі ягонай даверлівай каралеўскае мосці, але выпрасілі «Аберагальны ліст», каб не далучалі іх да працы на каналах і не бралі на тое падаткі. Маўляў, яны — людзі вольныя, мяшчанскага саслоўя, ганчары спрадвечныя, міскамі ды збанамі ўвесь край забяспечваюць, прайдзісветы... Мой намеснік пан Бутрымовіч потым паслаў на бессаромных мужыкоў паўсотні стральцоў, дык тыя мешчукі адбіліся і яшчэ ў суд падалі за тое, што іхнія збаны патрушчылі! — Багінскі абвёў вачыма суразмоўцаў, шукаючы падтрымкі свайму абурэнню, але, мусіць, не знайшоў, таму працягваў яшчэ больш незадаволеным тонам: — Вялікія справы павінны рабіцца моцнай рукой, не зважаючы на неразуменне прасталюдцаў. Я готовы быць сваім падданым уладаром і міласцівым, і суровым! Галоўнае вынік, шчаслівы дабрабыт і згода ў моцнай дзяржаве.

Ну проста цэзар на ўсе вякі, бяры ды на трон падсаджвай, а потым шыю выцірай ад гразі з ягоных ботаў.

Усё ўскладнялася тым, што Багінскі нічога не гаварыў наўпрост. Можна было з’ясаваць, што князю не хочацца пакуль аб’яўляць пра свой удзел у небяспечнай справе: а раптам не выгарыць? Тады — даруйце, я ж нічога не ведаў толкам, нічога нікому канкрэтна не абяцаў... А вось калі ўпэўніцца, што Ніка працягвае лаўровы вянок, толькі ўхапі, — адразу рване ў Амерыку... Каб іншы правадыром не стаў.

Звычайная палітыка амбітнага баязліўца. I рыбку з’есці, і ботаў не намачыць. Так што ніякіх дэталяў выцягнуць з гетмана так і не ўдалося — дзе Алесь, чым займаецца...

Пранціш успомніў, як у Менскім езуіцкім калегіуме, яшчэ на першым курсе, з яго пажартаваў цэнзар, прызначаны са старшакурснікаў над іх класам. Даў паперу з прыгожа выдрукаваным лацінскім тэкстам і загадаў перакласці. Маўляў, перакладзеш правільна — не будзеш адпрацоўваць свайго штрафу за нявывучаную лаціну, пушчу заўтра ў горад з іншымі шкалярамі. А гэта значыць, ідучы рынкам, можна ці жменьку разынак з прылаўка сцягнуць, ці паранага гароху.

Пранціш учытваўся ў словы, якія гучалі нібыта знаёма: «Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua...» Ды што за халера? Як ні круці — лухта нейкая.

Назаўтра цэнзар з сябручкамі ўчынілі шчаўліку іспыт, ледзь стрымліваючы рогат... Вырвіч цэлую паэму сачыніў, перакладаючы, з мудрым і высокім сэнсам. А аказалася, гэта нейкаму старажытнаму друкару прыйшла ў голаў мудрая думка (каб яна яму з вушэй варам вылілася); калі паказваеш заказчыку ўзоры шрыфтоў, кепска, што ягоная ўвага адцягваецца на сэнс тэксту, дык той друкар узяў трактат Цыцэрона «Аб межах дабра і зла», перамяшаў словы, пакалечыў, і атрымалася гэткая бязглуздзіца, якую ад тае пары і набіраюць усе друкары свету ў якасці ўзору сваіх шрыфтоў. Карацей, лухта мудроная, як і ў прамовах князя Багінскага.

— Вашая мосць, вы як чалавек пасвячоны разумееце, мы не можам абмяркоўваць падрабязнасці, — асцярожна прамовіў маршалак. — Але ўсё старанна перададзім пану Аляксандру Лёдніку, а для таго нам трэба як мага хутчэй выпраўляцца ў шлях.

— Будзем вельмі ўдзячныя вялікаму гетману за спрыянне, — хуценька дадала Меланхолія. — Бо дарога нас чакае дужа небяспечная і доўгая. А нам нават нашых слугаў не вярнулі, якіх у Вялікіх Жвірблях затрымалі праз пэўнае непаразуменне.

Багінскі ўперыў у Лёдніка светлы, як у мёртвай рыбіны, позірк:

— Паспрыяю, чаму ж не. Але глядзі, доктар, даведаюся, што нясвіжскаму казачніку тое ж прапануеце — знайду вас, і пашкадуеце, што на свет нарадзіліся.

Гэта значыць, да Пане Каханку прыраўнаваў...

Ды што ж такое яны дзяліць за акіянам уздумалі?

На развітанне Багінскі яшчэ раз здзекліва змерыў вачыма Лёдніка і Меланхолію:

— Шчаслівага сямейнага жыцця, доктар!

Бледныя шчокі Меланхоліі паружавелі, а Лёднік ухапіў яе пад локаць.

Багінскі сапраўды паспрыяў. Для вандроўнікаў падрыхтавалі прасторны дарожны экіпаж з чацвёркай коней, куфры з прыпасамі... Бутрым пяшчотна прыціскаў да сябе лекарскую валізку з мікстурамі ды неабходным інструментарыем. Меланхолія за свой гераічны скачок з дашчанага Парнаса разжылася яшчэ і трыма сукенкамі (здаецца, адна з ліёнскага шоўку). Ці не для сваіх палюбоўніц князь гардэроб трымаў?

Давыд вырашыў назад у мястэчка, дзе раскалашмацілі ягоную аптэку, пакуль не вяртацца, але з Лёднікам і Вырвічам у авантуру не прасіўся. У Слоніме ў яго таксама была аптэка, не самая буйная, але на другім яе паверсе меліся зручныя пакоі, дзе жыў з сям’ёй наняты аптэкар, чалавек немалады, правераны. Можна адседзецца, падлячыцца. Так што застуджаны Давыд, захутаны ў зімовы каптан, толькі праводзіць сяброў выйшаў.

I Пфальцман з’явіўся на праводзіны, але ні аглаблёвай, ні страмянной чаркі ад яго было не дачакацца. Хутчэй, Францу Магнусу карцела ўпэўніцца, што падазроная кампанія з’едзе без сюрпрызаў, ціха і незваротна...

А ціха не атрымалася.

— Ваша мосць, забірайце вашых слугаў! Ледзь адбілі... Гэтага, малахольнага, у сажалцы тапілі за чараўніцтва.

Чарнавусы дворны Багінскага падштурхоўваў да Вырвіча двух персанажаў, адзін — антычнай камедыі, бо плячысты, высокі ды гнеўнавокі, другі — балаганнага фарса, дробны, падслепаваты ды пераляканы.

— Пан Вырвіч! Доктар! Дзякуй Матцы Божай Заступніцы, вы жывыя! — Сцяцко ўсміхаўся на ўсе зубы. — Даруйце, не ўсачыў за гэтым... смаўжом латаным...

Цяжкая даланя Сцяцка стукнула, відавочна не першы раз, па патыліцы Ясючка, галава на тонкай шыі здрайцы жаласна тузанулася... Увогуле, выгляд даносчыка паганага быў варты жалю. Адно вока заплыло, вусны разбітыя, кашуля ўся падраная, у прарэхах — пабоі. Мокры, як ануча ў лазні, хістаецца чарацінай, светлыя рэдзенькія валасы звешваюцца пасмамі.

Ясючок памутнелымі вачыма паглядаў на ваўкалака, ведзьму і свайго зачараванага гаспадара. А з імі яшчэ і нейкі юдэй быў! Вой, канец, замучаюць, заб’юць за тое, што ён зрабіў! Голас дворнага гучэў у вушах усё болей неразборліва, быццам дождж шумеў. А пад рэбрамі як баліць! Бы кікімара кіпцюр усадзіла.

— Гэты слуга ваш збаламуціў месцічаў, што вы, вашыя мосці, прабачце, чараўнікі. Людзі ў мястэчку дурныя, злыя, напалоханыя... Трасучка тут у нас ходзіць, дык ва ўсім прычыну шукаюць. А потым, як вас забралі, глядзяць — гэты недарэка нейкімі зёлкамі сыпле ды заклёны чытае... Пачалі правяраць — а ў яго самога чарадзейных рэчаў на цэлы тузін ведзьмаў. Зёлкі, ніткі, камякі валасоў, нават чаравік стаптаны за пазухай насіў. Ну, у Вялікіх Жвірблях свае знаўцы нячыстай сілы ёсць. Каб яго княская мосць трохі пазней нас паслаў — гамон вашаму слугу!

— Можа, i лепей было б! — Сцяцко страсянуў Ясючка за каўнер, аж ногі недарэкі ад зямлі адарваліся. — Парсюк няўдзячны! Ледзь сваіх дабрадзеяў са свету не зжыў. А далей што? Зноў прадаваць нас будзе?

Лёднік кінуўся наперад:

— Пусці яго! Не бачыш, i так хлопчыку перапала! Зараз упадзе.

Ясючок і праўда перастаў усведамляць, дзе зямля, а дзе неба — мусіць, хохлікі пад калені падбілі... А нечыя цёплыя моцныя рукі падхапілі, уклалі асцярожна...

— Гальшка, памажы!

— Прырэзаць?

— Жарцікі ў цябе... Лекаваць. Адчыні валізку, зялёны слоік падай...

Ясючок праз лёгкі, прыемны такі туман адчуваў, што яго абмацваюць, націраюць, перавязваюць. Потым да вуснаў даткнуўся край глінянага кубка. А Ясючок саслабеў так, што не мог дастаткова моцна сціснуць зубы, каб не трапіла ў рот д’ябальскае зелле — а ён жа так налаўчыўся варыва, якое Сцяцко ад ваўкалака перадаваў, за шчакой прытрымліваць i потым крадма сплёўваць.

А потым ягоныя вочы сустрэліся з вачыма злавеснага доктара.

Ніякія яны не халодныя i не злыя... З такой трывогай i клопатам на Ясючка ніхто ніколі не глядзеў. Хлопец мімаволі глынуў напой. I яшчэ раз...

Доктар нешта падбадзёрлівае мармытаў... А Ясючок выразна чытаў у схіленых над ім вачах, абкружаных дробнымі зморшчынкамі, сапраўдную дабрыню, а яшчэ — стому страшэнную i тугу.

Ды як жа ён адразу не здагадаўся! Гэта ж не ваўкалак прыродны, гэта гвалтам абернуты чалавек! Таму і ў кляштары ратаваўся.

А вунь як белавалосая на доктара глядзіць, з такім жалем, з такою скрухаю. Значыць, ведае ягоны страшны лёс і сама не па сваёй волі ў ведзьмы пайшла...

Ясючок адчуў, што яго падымаюць, замест мокрай кашулі апранаюць нешта прыемна цёплае і мяккае, ухутваюць.

— У кляштар завезці ды кінуць.

— Без адпаведнага лячэння змарнее. Ды яшчэ глупства якое ўчыніць, зноў пачнуць над небаракам экзарцызмам займацца. Экіпаж у нас маецца, павязём з сабой.

— Не на таго траціш душу, Бутрыме, пашкадуеш!

— Ніколі не трэба шкадаваць, што змог кагось выратаваць.

Калі пад спінай запухнаціліся падушкі, а колы павозкі пачалі прымінаць дарожны пыл, Ясючок скрозь прымружаныя вейкі паглядзеў на спадарожнікаў, што сядзелі насупраць, — на стамлёнага, зажуранага доктара, да пляча якога прытулілася белавалосая, і ледзь не ўсміхнуўся ад шчасця: у яго з’явілася новая місія! Гасподзь не забываецца на сваіх вояў!

Цяпер, чаго б ні каштавала, Ясючок мусіць дапамагчы дзюбаносаму доктару пазбавіцца ваўкалацтва, а ягонай сяброўцы — выйсці з-пад улады цёмных сілаў.

Ясючок зможа, ён разумны, ён у бабкі Параскі вучыўся!

Шкада толькі, чаравік святога старца Анфімія страчаны незваротна.