Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

ЭПІЛОГ

Па вялікім трохкутніку Кеплера — гэта такі мудрагелісты чарцёж з мноствам ліній — можна прасачыць, у які час злучаюцца планеты Юпітэр і Сатурн. Праўда, не насамрэч яны злучаюцца, а толькі калі глядзець на іх з Зямлі.

А так лятуць кожная ў сваёй прасторы і ведаць не ведаюць, што нейкія там мізэрныя істоты пра іх баюць.

Але і перашкодзіць людзям нешта лічыць наконт іх не могуць.

Пранціш Вырвіч лічыў, што новая французская мода — ганьба для шляхціца. I хай яны там, у Парыжы, колькі заўгодна нахвальваюць гэнае... з двума хвастамі на агузку і кароткае спераду... фрак, разумееш. Нездарма за Давыдам капаніцкія дзеці праз увесь двор беглі ды кнігаўкай дражнілi, а Паўлючок з Касечкай вунь i цяпер хаваюцца за пані маці ды смехам душацца.

А Давыд — нічога сабе, рукі за спіну заклаў, ад чаго хвасты блюзнерскага фрака яшчэ больш адтапырыліся, нагадаўшы падвоены птушыны хвост. Птушка была экзатычнай, бо яшчэ і некалькі рознакаляровых камізэлек спадар начапіў.

— Вы ўпэўнены, пан Вырвіч, што гэта добрая прыкраса вашага саду?

Полацкі аптэкар пазбягаў глядзець менскаму маршалку ў вочы і падазрона кусаў вусны, нібыта каб стрымаць рогат. Пранціш абапёрся аб мармуровыя парэнчы веранды, нядаўна аздобленай на рымскі манер, нават з чатырма калонамі, i яшчэ раз з гонарам агледзеў прадмет, які выклікаў непаважлівую заўвагу госця. На раўнютка падстрыжанай траўцы бялела дзіўнаватая канструкцыя з паўдугаў, замацаваных на рабрыстым касцяку... Так і мрояцца салёныя хвалі, гайданка і напнуты ветразь...

Цалкам здабыць кіта не атрымалася, але Пранціш Вырвіч герба Гіпацэнтаўр ніколі не змірыцца з прыкрай паразай і невыкананнем шляхецкага слова. Пастараўся — і вось, з Рыгі прывезлі. Скабы і частка хрыбетніка. Хвост і галаву, мусіць, увішныя купцы прадалі яшчэ якім аматарам дзівосаў. А Вырвіч, калі ўжо дакляраваў у Вільні, што дзеці ягоныя будуць коўзацца ля дома на кітовых костках, значыць хоць трэсне, а спраўдзіць.

Дзеткі, праўда, неяк не дужа ацанілі... Падзівіліся, памацалі... Паўлючок і праўда палазіў, паскакаў па костках цуд-рыбы, а Касечка адмовілася. Шкада дачушцы стала той безгаловай і бясхвостай рыбіны. Нічога, старэйшы, Яначка, на вакацыі вернецца — дакладна ўзрадуецца...

— Мо і праўда прыбраць? — асцярожна спытала Дамініка, беручы мужа пад руку і тулячыся да ягонага надзейнага пляча. — Прыслуга дасюль лякаецца... А Ясючок паціху па кавалачку адпілоўвае ды нешта майструе... Пакаёўка грабеньчык, падораны ім, паказала, ад якога нібыта валасы гусцеюць.

Добра, што падробных рамфеяў змагар з нечысцю не нарабіў.

Пранціш абняў жонку, не адводзячы гордага пагляду ад кіта: шляхціц сказаў — шляхціц зрабіў!

— А ў каго ў павеце яшчэ такая прыкраса ёсць? Ды ва ўсёй Беларусі ні ў кога няма! Ну хіба... пазалаціць гэтыя скабы, каб не так страшна выглядала? Ці... срэбнай фарбай прайсціся?

Давыд побач заперхаўся, а Дамініка ласкава, але цвёрда пацягнула Вырвіча ў дом:

— Hi залаціць, ні серабрыць мы гэты шкілет не будзем, Франця. I хопіць на сёння, налюбаваліся, яшчэ прысніцца, барані божа. Пайшлі гарбату піць. Дзеці, за мной!

У гасцёўні звыкла пахла свежай фарбай — зноў Дамініка нешта малявала. Хаця чаму нешта — сцэну з новага рамана Пранціша Вырвіча! Ну, па праўдзе, новага і пакуль адзінага. Дамініка чытала рукапіс i плакала. Двойчы. Адзін раз, здаецца, ад смеху.

Потым хадзіла засмучоная, думала... А калі спаць клаліся, пасля вячэрніх малітваў, прызналася:

— Ці такая табе жонка патрэбная была, Пранціш? Я ж у вашых прыгодах аніяк не задзейнічаная... Сяджу, Пенелопа такая, чакаю авантурніка свайго са смяротна небяспечных вандровак... Вунь і ў нашага доктара жонка з ім небяспекі падзяляе, і ў пана Агалінскага сужэнка, калі што, з’явіцца выручаць яго верхам на кані і з шабляю ў руках... У Кунігундах і Клітэмнестрах твайго рамана я ix якраз пазнаю. А мяне і ў раман не ўставіш.

У Вырвіча тады ажно сэрца зайшлося ад пяшчоты і віны. Перацалаваў тонкія пальчыкі, з якіх сям-там не адмылася фарба, пагладзіў цёмны шоўк валасоў, запэўніў, што ў чалавека павінна быць у жыцці нешта такое дарагое, што належыць толькі яму... Што ён не пажадае аддаваць чужым вачам і чужым меркаванням. Любая жоначка — не раман, а ягонае жыццё... Ну нешта такое наплёў. Здаецца, супакоіў.

Бо ў рамане сапраўды хапала жарсцяў. Вырвіч сваіх герояў не шкадаваў: то ў бойку іх, то ў вязніцу... Хіба з уласнай жоначкай-разумніцай так можна?

Яна ж нават шкілет кіта пад вокнамі яму даравала. Дзе яшчэ такую знойдзеш...

Давыд асцярожна ўсеўся на венецыянскае крэсла, расправіўшы фалды фрака... Гэтак хутка давядзецца яшчэ і адмысловыя крэслы купляць, са спінкай наперадзе, каб хвастам навамоднай адзежы зручна было.

— Думаю аптэку ў Менску зачыніць, — меланхалічна паведаміў Давыд.

— Гэта яшчэ чаму? — здзівіўся Пранціш.

Хоць з ваяводам менскім панам Адамам Хмарам адносіны ў маршалка так і не наладзіліся, на месца кашталяна прыйшоў малады Шыман Забэла — ягоны дзядзька, цёзка Шыман Забэла, страціўшы зрок, перадаў пляменніку пасаду. З тым малодшым Забэлам Пранціш не раз і чарку куляў, і ў валцы пару разоў побач шаблямі махалі... Праўдзівы шляхцюк.

— Ды ўсё праз пастанаўленне пра рамеснікаў... — паморшчыўся Давыд. — З чаго фармацэўтаў прыроўніваюць да злотнікаў ды гарбароў? Падаткі нявыгадныя... I не разумею: чаму мы павінны імператарскіх указаў пільнавацца? Яшчэ ж не ў Расійскай імперыі

— Не спяшайся, Давыд, — супакоіў Вырвіч. — Кожны закон як дом: ёсць дзверы, ёсць вокны, якімі можна, як дзвярыма, скарыстацца, калі спрытны... Пагавару пра тваю аптэку... Ты вось распавядзі, як там старэйшыя Лёднікі? Ад Бутрыма месяц ні вестачкі, ні цыдулачкі.

Давыд смешна зморшчыў доўгі нос.

— Пан Баўтрамей мудры. Такі мудры, што заўсёды знойдзе сабе праблемаў. У Віленскай школе зноў дыспут збіралі наконт прапанаваных ім рэформаў у практыцы будучых медыкусаў. Адзін прафесар проста пасярод слоўнай баталіі з сардэчным прыступам зваліўся, пан Баўтрамей яго ратаваў. Адратаваў, а потым зноў дыскусію працягнуў. Паны прафесары здаліся, бо зразумелі, што, пакуль не пагодзяцца, да стала і цёплых ложкаў не дабяруцца.

Вырвіч засмяяўся... Чорны Доктар — ён такі. У Віленскай акадэміі, ператворанай у галоўную школу Вялікага Княства Літоўскага, Бутрым зноў ачоліў медычны факультэт, а таксама шпіталь пры ім. Прыдумаў новы спосаб літатаміі (выдалення камянёў, што ўтвараюцца ў арганізме чалавека) і зрабіў ужо некалькі ўдалых аперацый пад няспыннае абвінавачванне калегамі ў шалберстве — усе ж ведаюць, што камяні тыя трэба лячыць не рэжучы, а праграваючы пацыента ды спадзеючыся на дапамогу святога Ліборыюса фон Падэрборна, а не схізматыка Чорнага Доктара...

А яшчэ прафесар Лёднік аб’явіў сапраўдную вайну моднаму сродку — дыяскарыдыуму, які нават немаўлятам прапісваюць для супакаення... А сродак гэты, між іншым, самім Хіеронімусам Фраскаторыюсам з Вероны прыдуманы, усе інгрэдыенты правераныя: опіум, гуміярабік, белая гліна. камедзь, карыца, белы перац... «Не, — кажа Чорны Доктар, — шкодна!» Блюзнер... Ну і багіні са страшным імем Гігіена працягваў упарта служыць, і ўсё новыя і новыя ахвяры ёй прыцягваў... Уздумаў корчмы інспектаваць, каб посуд быў памыты, каб ложкі персідскім парашком перасыпалі... Добра, што сам па корчмах не блытаўся — далібог, падлілі б дзе-небудзь атруту ў піва. Ці ў які квас, бо доктар жа прыемных шляхецкіх напояў не ўжывае.

Але і мніхам яму стаць не лёс у бліжэйшыя гады, як высветлілася.

Пакаёўка Адэлька прынесла на падносе кубачкі і імбрык з сапраўдным чаем, з Кітая прывезеным. Зачапілася зацікаўленым позіркам за Давыдавы камізэлькі, хвастаты камзол і за самога Давыда, чарнавокага ды ўсмешлівага. Аптэкар падміргнуў, дзеўка зачырванелася і збегла, дробненька пастукваючы абцасікамі. Дамініка дакорліва паківала галавой — нашто дзяўчыну збянтэжыў? — і пацікавілася:

— А як пан Баўтрамей перажывае з’яўленне яшчэ аднаго спадчынніка?

Давыд зноў усміхнуўся:

— Вы часта бачылі, каб доктар Баўтрамей Лёднік чырванеў ды губляўся, як студэнт на нявывучаным іспыце? Ніколі не бачылі? А мне вось давялося. I рады, і вінаваты, і баіцца, і шчаслівы... Вакол пані Галены круціўся ўвесь час, як навязаны, і быццам першы раз з цяжарнымі, парадзіхамі і немаўлятамі справу мае... Аж рукі трасуцца. Сафійка ўсё на сябе ўзяла.

Дамініка ўхвальна паківала: так і трэба, калі мужчыны губляюцца — заўсёды знойдзецца кабета, якая ўсё і зробіць.

— Ну а Чорная Меланхолія як пачуваецца ў новай ролі?

— Ды прыблізна як Бутрым. Шчаслівая, свеціцца, хоць свечкі ад яе запальвай, і ўсё баіцца, што з яе не выйдзе добрай маці для Кастуська Ледніковіча-малодшага. Лаецца з Бутрымам, калі той спрабуе ёй чагось самой зрабіць не даць. Разам на тое немаўля лупяцца, ад замілавання плачучы. Дабраная пара, — полацкі аптэкар адсёрбнуў апошні глыток кітайскага напою і паставіў парцалянавую пералівістую філіжанку на столік чырвонага дрэва з выгінастымі ножкамі, якія, здавалася, ледзь не ўзбрыквалі ад абурэння. Ну што за гасцяванне! Хоць бы графінчык анісаўкі гаспадары паставілі...

Дамініка строга зірнула на Вырвіча, нібыта прачытаўшы ягоныя думкі, і Пранціш надаў твару належную замілаванасць. «Ну што ты, любачка, мне і з вадою падфарбаванай весела!»

Анісаўка павінна стаяць у пакоі цесця. Трэба пасля наведаць пана Гараўскага, сам ён амаль не ўстае, зусім раматуз скруціў... Папытацца, як прывезеныя Давыдам лекі дапамагаюць, ну і... глыкнуць з жончыным бацькам за ўдалае лячэнне.

— А вось пра старэйшага сына нічога не расказаў пан Баўтрамей...

Тут ужо Пранціш мог дадаць.

— Алесь і Тадэвуш Касцюшка разам на Варшаўскі сойм спадзяюцца. Мы ж там прынялі ўжо пастанову аб стварэнні незалежнай Ваеннай камісіі... Збіраемся да ста тысячаў павялічыць армію. Касцюшку абяцалі чын генерала... Ну і Аляксандр будзе найменш палкоўнікам. Толькі пан Тадэвуш дамагаецца, каб менавіта ў войску Вялікага Княства Літоўскага служыць, а паны патрыёты вяліка-польскія баяцца таго, кажуць, у кароннае яго трэба. Не могуць прызнаць, што мы маем права на асобны дом у гэтым свеце. Мне, дарэчы, хутка на чарговае пасяджэнне ехаць... Будзем дамагацца свайго — праваслаўных ураўняць у правох з каталікамі, мяшчан — са шляхтай... — На гэтай рэпліцы Вырвіч ажно па лбе сабе стукнуў. — Госпадзе, даруй, але, каб хто сказаў мне дваццаць год таму, што я буду за правы мешчукоў змагацца, — на двубой выклікаў бы. Ну i важнае пытанне — габрэям правы даць нароўні з іншымі... Зрэшты, мы з табой, Давыд, пра гэта колькі ўжо гаварылі... Спадзяюся, прывёз мне прапановы ад суродзічаў?

Аптэкар пасур’ёзнеў:

— Прывёз, а як жа... Спрачаліся, прыдумлялі, разоў сорак цара Саламона згадвалі ды ўсіх святых прарокаў... Ясючок у кабінет васпана мусіў тэчку занесці. Дай Гасподзь, каб гэты праект здзейсніўся, каб і для габрэяў знайшлася справядлівасць. — Уздыхнуў, відаць не надта ў тое верачы. — А што ў пана Аляксандра Лёдніка з паненкай Агалінскай? Ці атрымаецца што? А то як успомню, што яна для яго ў полацкай вязніцы санеты складала...

Вырвіч толькі рукамі развёў:

— Пра гэта, Давыдзе, нават я не вазьмуся пісаць... Hi санет, ні паэму, ні раман. Паненка ў Амерыцы, Аляксандр тут і, мяркуючы па ўсім, збіраецца захоўваць вернасць сваёй даме... Той, якой няма, ды і не была яна ягонай па праўдзе...

— Гэта ты пра Праксэду? Асістэнтку пана Лёдніка, якую ў Менску застрэлілі?

— Пра яе... Дзіва што Бутрым няёмка пачуваецца. У адрозненне ад сына, i на новы шлюб наважыўся, і маладым бацькам раней за яго стаў.

— Можна падумаць, гэта выключны прэцэдэнт! — абурылася вучоная пані Дамініка Вырвічава маршалкова. — Каралю Ягайлу ледзь не восемдзесят было, калі Соф’я Гальшанская яму першага сына нарадзіла. А потым — яшчэ дваіх!

Пранціш нахмурыўся:

— Параўнала... Дынастычныя справы — гэта адно... Там свае законы...

— Законы для ўсіх людзей павінны быць адныя, сам казаў.

Часам, размаўляючы з разумнай жоначкай, хочацца, каб яна была зрэдку... ну, трохі менш разумнай.

— Тата, пан інжынер вярнуўся! — гэта ўсхваляваны Паўлючок прыбег.

Вочы ў сярэдняга нашчадка былі матчыны, цёмныя. А чуб Вырвічаўскі, бялявы. I дыбарам стаіць.

Пачуліся ўпэўненыя крокі кагосьці моцнага і важкага... Карусь пачціва пакланіўся гаспадарам і іх госцю. Мабыць, пан інжынер паспеў пераапрануцца і памыцца — камзол навюткі, чысценькі, парык з акуратна павязаным бантам, каўнер галандскай кашулі распраўлены, як пад лінейку. А лазіў сёння па самых багністых месцах дакладна.

— Ваша балота асушыць можна, пан Вырвіч, — інжынер і гаварыў важка, без вензеляў. — Я зрабіў план на мясцовасці, мне трэба два дні. Накрэслю схему каналаў, разлічу ўсё... Калі да канца лета пачаць, да маразоў палова справы зробіцца. Увесну, як зямля растане, завершым. Трубы трэба гліняныя замовіць... Напішу якія і колькі. На наступны год можна i дарогу пачаць...

Трэба ж, як вылюднеў! Ці даўно ў бок кабетаў з дэкальтэ пляваўся ды за стол з панамі садзіцца адмаўляўся, бо там шатанскія напоі і шатанскія размовы?

— Прысаджвайцеся, Карусь, папіце з намі гарбаты, — Дамініка ніколі не звяртала ўвагі на чыны і колькасць продкаў у радаводзе гасцей.

Хлопец упарта пахітаў галавой:

— Прашу прабачэння, пані, але працы зашмат. А мне трэба да панядзелка паспець у Пінск.

Карусь працаваў у якасці інжынера на Мацея Бутрымовіча, падстаросту пінскага. Taro самага, што збудаваў Мухавецкі і Целяханаўскі каналы, а цяпер узводзіць палац на беразе Піны. Здольнага хлапца рэкамендаваў Бутрымовічу сам рэктар Віленскай галоўнай школы, матэматык і астраном Марцін Пачобут-Адляніцкі. Глядзіш, разбагацее, яшчэ i шляхецтва здабудзе...

Пранціш зайздросліва ўздыхнуў: сам ён столькі гадоў вучыўся, столькі часу страціў на асліных лаўках розных універсітэтаў... А пушчанскі дзікун вось за год экстэрнам здаў усе іспыты ў Віленскай школе, здзівіўшы прафесуру дасканалымі ведамі і ўменнем імгненна рабіць у розуме найскладанейшыя вылічэнні, і зараз дыпламаваны інжынер.

Вырвіч падазраваў, чаго хлопец са скуры лузаецца... Хоча быць годным сваёй Чароўнай Дамы. Каб не прымаком увайсці ў дом свайго дабрадзея, а для Сафійкі палац збудаваць. Ці хоць сціплы, але ўласны дом набыць. I даб’ецца ж, далібог... Калі не пасварыцца з начальствам за сваё занадта беражлівае стаўленне да рабочых. Якога лянівага гарбара на ягоных вачах цівун пачне сцябаць — таго цівуна вузлом завяжа. А Бутрымовіч да людзей, як калісь і падскарбій Тызенгаўз, — быццам да простых інструментаў, якія можна ўжываць, пакуль не зламаюцца, а потым новыя набываць.

Пранціш разумеў, што асушэнне Капаніцкіх балотаў абыдзецца ў капейчыну, бо сялянам давядзецца добра заплаціць, каб самі прыйшлі наймацца. А яшчэ і выдаткавацца на добрыя ўмовы працы. Іначай гэны... інжынер Калістрат Роўба такі шум падыме...

— А можна я пану Роўбу дапамагу план састаўляць? Ці хоць пагляджу?

Паўлючок пазіраў умольна i шчыра... Ну трэба ж, уявіць немагчыма, каб Паўлюк Вырвіч у ягоным узросце гэтак жадаў не пракудаў, а планы асушэння балота крэсліць...

— Я не буду перашкаджаць, шляхецкае слова...

Калі пушчанскі дзікун прыхапіў з сабою радаснага Паўлюка Вырвічава і сышоў, узняўся і Давыд:

— Ну, як кажуць, госцейкі мае, назола мая, ці не паедзеце ўжо самі са двара? Час і мне, пан Вырвіч, па справах выбірацца. Гешэфт сам сябе не гешэфтуе, расхадухі не трэба, страмянной не пацягну, а на штэмпель лепей не чарку, а добрыя пажаданні... А калі ж можна будзе раман васпана пачытаць? Дужа ж мне цікава...

Вырвіч пачухаў у патыліцы:

— Нат не ведаю, Давыдзе... Як бы і напісаў, але нідзе яго не надрукуюць...

Дамініка спачувальна пагладзіла мужа па руцэ:

— Для палякаў ён занадта... усходні, для расейцаў — заходні... Якраз ліцвінскі, беларускі, i героі па-тутэйшаму гавораць... Я ўвогуле баюся, каб Франця яго каму паказваў, на людзі выносіў.

А гэта ўжо было крыўднавата...

— Думаю, аддрукую за свой кошт асобнікаў з дзясятак... Для блізкіх сяброў. Тады і пачытаеш.

А потым яны з Дамінікаю засталіся адны ў пакоі... Сядзелі плячо да пляча на казетцы і глядзелі на карціну, на якой яшчэ не высахла фарба: з высокай вежы змрочнага замка злятала фігура на шаўковых крылах... Мо Ікар старажытнагрэцкага міфа, а мо беларус, які вырашыў уцячы з няволі...

— Што ж нас чакае, Пранціш? — ціха папыталася Дамініка. — Зноў жа будуць тузаць у розныя бакі, зноў крывавая каруселя, у якой адзін на аднаго беларусы пойдуць... Чаму дзяцей вучыць, за што трымацца?

Пранціш трохі памаўчаў. У цішы тахкаў гадзіннік, пазвоньвалі арбіты планетаў, дыхалі туманамі курганы адзінай і безназоўнай зямлі...

— Не мной сказана, і не я апошні гэта прамоўлю, але ў сучасным свеце яшчэ ёсць дабро i за яго варта змагацца. I пакуль тое веданне не страціцца, будзе жыць гэтая зямля.

2022 г.