Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

Раздзел чацвёрты ЯК ВЫРВІЧ I ЛЁДНІК ГАСЦЯВАЛІ Ў ІНЖЫНЕРА БЕЛАЙ ФАРТЭЦЫІ

Святога Ліборыюса фон Падэрборна малююць з кнігай у руках, а на вокладцы — тры камяні...

Гэта не проста ўпрыгожанні — камяні тыя ўтвараюцца ў печані, нырках альбо жоўцевым пухіры, i святы цудадзейным чынам іх з арганізма хворага выводзіў. I па сёння ягоныя нятленныя парэшткі, падораныя саксонскаму гораду Падэрборну, выганяць камяні з любога шчырага малельца.

Што ж, камень забівае, камень і ратуе. «На сінім моры-акіяне стаіць дуб, пад тым дубам ляжыць Латыр-камень, пад тым каменем ляжыць чорная руна, у той руне жывець змяя Скурапея», — загаворвала Пранцішава нянька хваробы. А як выбіраеш месца для хаты — трэба прынесці па камені з чатырох палёў і раскласці там, дзе будуць куты... Калi за ноч тыя глыжы не зварухнуцца — можна будавацца.

Ну а ўжо кожны ўладар самай галоўнай справай лічыць нагрувасціць як мага больш камянёў ва ўласную славу. Колькі прасталюдцаў касцьмі сваймі ўмацавалі муры замкаў ды пірамідаў па ўсім свеце!

Вось і чарговы князёк узводзіў чарговую Вавілонскую вежу ў гэтым аўстрыйскім мястэчку... Даруйце, умацаваную фартэцыю на зайздрасць і страх ворагам.

Па вузенькай брукаванай вулачцы гарадка з невымоўнай назвай Абервальтэрсшварцдорф грукатаў воз, гружаны камянямі. Такіх Вырвіч з кампаніяй ужо мо з дзясятак пабачылі за раніцу, праведзеную ля карчомкі «Дзік і дуб». Аўстрыякі — людзі практычныя, у цёплае надвор’е можна было сесці не толькі ў задушнай зале з пачарнелымі бэлькамі, але і на вуліцы пад навесам з жэрдак, абвітых плюшчом і хмелем, дзе пастаўленыя столікі і лаўкі.

Не тое каб Вырвіч з сябрамі баяліся задухі альбо не хапала грошай заняць найлепшы стол унутры... Але ў піўніцу сёння простых месцічаў і нават замежных самавітых гасцей не пускалі. У апошнюю пятніцу месяца сюды прыходзіў выпіць піва сам начальнік мясцовай вязніцы. Такі ў яго, бачыце, звычай ужо шмат гадоў.

Звычаі, традыцыі і ўсялякія правілы турэмшчык шанаваў надзвычай. Вырвіч здзівіўся, пабачыўшы пана: высокі, выпрастаны, як шомпал, з выцягнутым тварам і светлымі адсланёнымі вачыма, чаканіў крок, нібы ішоў не ў сурдуце ў піўніцу, а ў мундзіры і пры шаблі па пляцы. I, калі трэба было павярнуць, паварочваўся ўсім тулавам, быццам драўляная лялька. З такога Святы Ліборыюс цэлую жменю жарствы вытрас бы.

Але ніхто не смяяўся, не паказваў пальцам на дзівака, хоць палахлівага Ясючка задражнілі былі мясцовыя падшыванцы. Добра, што зараз змагар з нячыстай сілай у гатэлі пад прыглядам Сцяцка — яшчэ да канца не ачуняў, хаця паздаравеў, і на доктара глядзеў цяпер так аддана, што, каб быў шчанюком, хвастом віхляў бы.

Турэмшчык у карчме, па-мясцоваму «Wirtshaus», сядзеў вось ужо з паўгадзіны. Наколькі можна пабачыць праз акно з вуліцы — спіна па-ранейшаму выпрастаная, галава не схіляецца, праз роўныя прамежкі часу падносіць да вуснаў келіх. Як аўтамат.

А мо i праўда, васковы аўтамат? Яны з Лёднікам на падобных нагледзеліся, нават самі адладжвалі.

Не, перад аўтаматам гэтак раскланьвацца не будуць...

Па вуліцы пачулася грукатанне яшчэ аднаго воза.

— Мо ўсё-ткі падысці да гэтага начальнічка? — не вытрымаў Вырвіч. — Я шляхціц...

— I патрапіце ў няўтульныя пакоі пад прыгляд гэтага ж пана фон Абервальтэрса, — адрэзала Меланхолія, якая зараз была у выглядзе маладога чалавека з прыстойнай бюргерскай сям’і: акуратны касцюмчык, каўнер і манжэты кашулі беллю ззяюць, трохкутовы капялюш, напудраны парык з касою, перахвачанай сціплым юлёвым бантам. — Бачыце, як яго сцерагуць? Шпегаў як вераб’ёў. Высока лётае панок, мястэчка нават названае ў гонар ягоных продкаў-уладальнікаў. Каб меў больш клёку у галаве — маршалам быў бы. I нават калі вас дапусцяць і спытаеце, ці сядзіць у ягонай турме такі хлопец-чужаземец Калістрат Роўба, думаеце, ён усіх вязняў памятае? Ды ў тутэйшую вязніцу з усёй імперыі злачынцаў звозяць!

Сапраўды, вязніца была агромністай: чатырохпавярховы будынак з цёмнай, як запечаная кроў, цэглы, на два крылы, абкружаны магутным мурам, з адзіным уваходам з пад’ёмным мостам.

Лёднік, які, нягледзячы на цяжкасці дарогі, выглядаў усё-ткі лепей, чым пасля кляштара — вочы ўжо не так запалі, і бляск у іх ранейшы трохі з’яўляўся, — асцярожна азірнуўся па баках:

— Маеш рацыю. Падысці нават не дадуць. Вунь той пан, пад ліпаю, і так на нас падазрона паглядае.

Куфаль з півам перад Лёднікам стаяў амаль не крануты. Ледзь угаварылі доктара не прыцягваць увагі, не патрабаваць замест сумленнага пеннага напою вады. А шляхціц, па меркаванні Вырвічавага бацькі, увогуле двойчы ў жыцці толькі ваду мусіць каштаваць — калі хрысцяць яго і калі абмываюць.

Над вухам Пранціша стамлёна празумкала пчала, спакушаная хмелем, што абвіваў навес. Пчолы і паэты паўсюль знойдуць свой мёд.

— Ну дык што рабіцьмем? — спытаў Пранціш і асцярожна запусціў палец пад парык, пачухаў галаву — спякотна, змакрэў.

Чорная Меланхолія прыўзняла светлае брыво. А вочы ў яе зноў былі сінія дзякуючы венецыянскім шкельцам.

— Чакацьмем, пан Вырвіч. Пайду параспытваю месцічаў... Вунь там, праз тры дамы, крамка бакалейная. Студэнту трэба, дапусцім, новы сшытак набыць.

Шпяжанка ўстала, пакланілася Лёдніку, як зрабіў бы пачцівы юнак перад бацькам ці настаўнікам, і пакрочыла па акуратнай, быццам вымытай з мылам, брукаванцы паміж шыхтамі аднолькавых двухпавярховых каменных дамкоў з чарапічнымі дахамі. Вырвіч у чарговы раз падзівіўся майстэрству Чумы... Перад Багінскім яна гэтак плаўненька рухалася, спакусна сцёгнамі пакалыхвала, Лёднік аж прыраўнаваў, небарака. А цяпер па вузенькай вулцы аўстрыйскага мястэчка няўклюдна вытылінгваў шчуплы студэнцік, з сарамлівай цікаўнасцю зіркаючы па баках.

Пранціш махнуў рукой карчомнаму чалядніку, які якраз вельмі ўдала павярнуўся ў бок адчыненых дзвярэй. Не пашкодзіць яшчэ пара келіхаў піва. I каўбаскі тут някепскія. Bibamus!

Па супрацьлеглым баку вуліцы рушыла белая аўстрыйская котка. Яна таксама разумела тутэйшую дысцыпліну: ступала як з заведзенай спружынай, роўненька, па струнцы, ганарліва задраўшы галаву. Яе не змусіў змяніць хаду нават яшчэ адзін воз з камянямі. Мышэй котка, відаць, лавіла па выдаваных гаспадаром ордэрах, ахвяры ж пакорліва адпраўляліся на экзекуцыю, бо начальствам прадпісана!

Раптам доктар, які быў запусціў руку ў кішэню, зашыпеў ад нечаканага болю і дастаў жменю сухіх калючых пладоў і лістоў дзядоўніку.

— Ясючок... Спрабуе вылечыць мяне ад ваўкалацтва. — Грэбліва абтрос далоні. — Гэты б імпэт ды на карысную справу... I падсунуў жа быў яму падручнік па батаніцы, з малюнкамі — па дарозе выкупіў у аднаго недавучанага шкаляра. Твой слуга дастаткова кемны, каб чытаць і на лацінцы, і на кірыліцы... I зацікавіўся. I ўсё адно на розуме — адны ваўкалакі, вупыры, ведзьмы.

Пранціш хмыкнуў:

— У мяне адзін гузік на каптане чырвонай ніткай абкручаны. А Гальшка сёння лаялася, бо таксама нейкія калючкі насыпаныя, толькі ў чаравік. Калі здыхлік паспявае?

Лёднік адсёрбнуў усё-ткі піва (відаць, ад нерваў), потам неяк дзіка зірнуў на грахоўны куфаль.

— Ну вось што я за чалавек, Вырвіч... Мой вучань у вязніцы пакутуе, мая дачка ў страшнай вар’ятні, мая любая Саламея ў зямлі... А мне кавалак у горле не перасядае. Дыхаю сабе, ем, п’ю, нават часам усміхаюся... А ноччу да мяне лашчыцца новая маладая жонка.

— I што? — уздыхнуў маршалак, якому ўжо абрыдлі пакаянныя размовы доктара. — Аглядзіся вакол... Думаеш, у кожнага з гэтых людзей не паміраюць i не пакутуюць блізкія? Як казала мая нянька Агата, жыўцом у зямлю не палезеш, а прыйдзе твой час — з магілы не вылезеш. Пакуль можаш нешта карыснае рабіць — рабі. Запэўніваю, тыя, што тысячамі пасылаюць бязвінных на смерць i на катаванні, у адрозненне ад цябе, не вярэдзяцца ані.

Адсланёна-звонка ўдарыў звон на бліжэйшым саборы, адгукнуліся яму субрацці больш далёкіх храмаў. Адказаў мядзянымі пералівамі гадзіннік на каржакаватай ратушы з жоўтай цэглы. Вырвіч адразу ўспомніў прыкрае: здаецца, расейцы ў сваіх новых заходніх уладаннях будуць адмяняць магдэбургскае права. Знікнуць ранейшыя вольнасці, калі і Полацак, і Віцебск, і Гомель, і Магілёў маглі сваім судом судзіць, новых пасяленцаў вольнымі рабіць і нават караля аслухацца. Ды не можа такога быць, каб адмянілі, ратушы знеслі, гербы ды штандары паадбіралі... Хіба гараджане пацерпяць?

Апошняе бомканне растала ў цёплым паветры.

Няўжо да вечара тут сядзець? У Вырвіча піва ўжо не залівалася. О, а вось і Меланхолія вяртаецца!

Старанны студэнцік прыціскаў да сябе набыты сшытак.

— Табе аддам, Вырвіч, вершы запісваць, — паклала Чума пакупку на запырсканы півам і тлушчам стол і ўселася, не забыўшы гжэчна расправіць палы камзола. — Параспытвала акуратненька, выходзіць, правільна мы тут сядзім. Трэба толькі дачакацца, пакуль начальнік з піўніцы выйдзе, гэта роўненька праз дзесяць хвілін. Ён усё па хвілях адмярае. Тады з’явяцца патрэбныя нам людзі.

Пранціш задумліва зірнуў на сшытак у зялёнай кардоннай вокладцы: a і праўда, трэба занатаваць, што ў галаве насачынялася, пакуль не забыўся... Як там: «Гэты час апранае маскі на ўсіх на нас...»

Праз дзесяць хвіль гер Абервальтэрс сапраўды выйшаў з карчмы, усё гэткім жа механічным крокам, з поснай фізіяноміяй — не скажаш, што піва жлукціў, хутчэй, цытрынавы сок. Да начальніка вязніцы тут жа падляцела некалькі падпанкаў, але яны не кінуліся, як бедныя шляхцюкі да Пане Каханку, ручкі-ножкі цалаваць, адзін аднаго адштурхоўваючы. Парадак ва ўсім! Набліжаліся па адным, нешта рапартавалі лісліва, адзін, вастраносы дрышч са скураной тэчкай, адкуль тырчалі паперы, асабліва нізка кланяўся, i фалды ягонага сурдута нагадвалі Пранцішу хвост гусі, якая шчыпле дробную траўку.

— Вось той, хто нам патрэбны, вастраносы, з паперамі, — Меланхолія шаптала, сціпла склаўшы рукі ў белых пальчатках на каленях. — Зараз гэты Абервальтэрс усіх пагоніць, і трэба паспець перахапіць пісара Глокса. Праз яго ўсе шалберствы з вязніцай вырашаюцца, а не праз гэтага недаробленага князька з шомпалам у спіне.

Начальнік турмы выслухаў усе рапарты ўважліва, але нават не кіўнуў і выгукнуў, быццам сабак разганяў:

— Гут! Усім прыступіць да выканання далейшых абавязкаў!

I пакрочыў туды, адкуль прыйшоў.

Мясцовы люд, відаць знямогшыся ад смагі, ледзь не бегма кінуўся ў вызваленую ад высокага начальства карчомку «Дзік і дуб», а банда Чорнага Доктара, наадварот, рушыла прэч, намагаючыся не выпусціць з-пад увагі аднаго вастраносага шалбера.

Пісар Глокс не стаў наравіцца. Цяжкі мяшэчак з талерамі слізгануў у ягоную кішэню спрытна, як мыш.

— Памятаю падобнага маладога чалавека. Jure victus. Гвалтоўны напад на пана Жылкаф з Бадэна. У паперах запісаны як Карл Рофба, студэнт Венскага ўніверсітэта.

Глокс, відавочна, меў не толькі востры нос, але і вострую памяць.

— Юнак багата адораны ад прыроды, такія рэсурсы нельга дарэмна траціць. Гарачнасць можна пераадолець строгай дысцыплінай. Таму да яго праявілі літасць — быў залічаны жаўнерам у мясцовы гарнізон.

— Дакладней, прадалі вы яго, пане, у рэкруты, — міла ўсміхнулася Меланхолія. За ейным мядовым галаском пазвоньвала лязо.

Лёднік уперыўся ў пісара гнеўным позіркам. Глокс, аднак, нягледзячы на дробнасць, не быў ні дурнем, ні баязліўцам, ані раззлаваўся, ані збянтэжыўся:

— Той малады чалавек надзвычай добра падыходзіў да ваярскай прафесіі. А служба лепей за турму.

Вось табе і маеш... Выкупіць жаўнера з імператарскай арміі не лягчэй, чым выкрасці вязня з крэпасці. I дзе цяпер Каруся шукаць? Мо ваяваць куды загналі, у тую ж Славакію?

— Звярніцеся ў Белую фартэцыю, што зараз будуецца старэйшым братам нашага начальніка, герцагам Абервальтэрсам, — з разуменнем параіў Глокс, намацваючы ў кішэні атрыманы вацок. — Пашукайце пана інжынера. У яго ўсё i даведаецеся. Мой брат, ротмістр Ганс Глокс, можа пропуск вам на будоўлю выпісаць. Калі добра папросіце. Ну, больш нічым дапамагчы не магу, вашыя мосці. Прыемна было пазнаёміцца!

Крануў двума пальцамі трохкутны чорны капялюш, зноў пакланіўся так, што фалды сурдута ўзмахнулі, як хвост, і рушыў па сваіх пісарскіх справах.

Як казалі ў Падняводдзі, вочы ў сабакі пазычыў, а сам хітры як саламонавы порткі.

— Гэты недамерак сапраўдны гандаль зняволенымі ўчыніў, — пагардліва прагаварыла ўслед Меланхолія. — Зручна ўладкаваліся. Малахольны начальнік турмы недатыкальны, бо ягоны старэйшы брат — герцаг і ўладальнік мястэчка. У пісара ж брат — у гарнізоне, такі ж прайдзісвет. У судзе ў іх свае людзі, каб адпраўляць у вязніцу маладых і здаровых за самыя нязначныя альбо і ўвогуле за ўяўныя злачынствы, а потым мець свежае гарматнае мяса. Герцаг Абервальтэрс здабыў ад імператара Фрыдрыха замову на ўзвядзенне ў сваіх уладаннях за казённы кошт крэпасці па нейкім асаблівым праекце. Так што жаўнеры яшчэ і равы рыюць ды камяні варочаюць.

Пранціш уявіў, як Карусь цягае камяні — такога мацака дакладна на самую цяжкую працу паставілі, — і нахмурыўся. Ніякіх грошай не шкада, каб хлапца выбавіць...

А грошай давялося адваліць. Ротмістр Ганс Глокс, падобны да брата-пісара кропля ў кроплю, толькі вусаты, нават не варухнуўся, пакуль не атрымаў такі ж важкі мяшэчак з талерамі. Падкінуў задумліва на далані здабычу, вагаючыся.

— Добра, пушчу вас пабачыцца з інжынерам. Толькі памятайце, што яму строга забаронена пакідаць фартэцыю. Не ўздумайце таксама нічога перадаваць ці з фартэцыі нешта выносіць. З’ясавалі?

Ваенныя сакрэты Вырвіч паважаў, таму пярэчыць не стаў. Сцярпелі i тое, што давялося пакінуць у кавалергардыі, зладжанай пакуль у нейкім будане, усю зброю. Ну, акрамя той, якая ў Меланхоліі, хутчэй за ўсё, была яшчэ недзе прыхаваная.

Назва Белая фартэцыя не дзівіла — па ўсім свеце людцы ведаюць: каб утварылася гучнае імя ці мянушка, дастаткова дадаць да слова азначэнне «Белы» або «Чорны»: замак, горад, балота, гара, дама, доктар. А вось цікава, як выбіралі месца для гэтай Белай фартэцыі? Ці раскладалі камяні, ці пільнавалі, каб не зварухнуліся за ноч?

Мясцовыя прайдзісветы, кшталту братоў Глоксаў, могуць і камяням ногі прырабіць.

Хаця без залатога алею не праслізнулі б ліцвінскія шпегі на гэтую будоўлю. Цэлы полк, мабыць, ахоўваў усе подступы да людскога мурашніка. Вакол цягалі каламажкі з камянямі і цэглай — ледзь паспявай уварочвацца, — махалі рыдлёўкамі. Акрамя жаўнераў, якіх сапраўды прыстасавалі працаваць, завіхаліся і вольныя найміты. А вунь тая гурма ў лахманах і ланцугах, што насыпае вал пад аховай узброенай варты, пэўна, вязні гарадской турмы.

Самае непрыемнае, што ў ахоўнікаў былі сабакі, ды не абы-якія — вялізныя, шэрыя, пагрозныя... Адзін такі на вачах гасцей хватануў нейкага небараку ў лахманах, які ненадоўга пакінуў сваю каламажку, за нагу. А ахоўнік толькі смяецца. Добра, хоць не даў пачварыне загрызці рабацягу.

— Незвычайныя фартыфікацыйныя прыёмы, — між тым заўважыў Лёднік, азіраючыся. — Нідзе такога не бачыў. Таленавіты інжынер кіруе.

Вырвіч агледзеўся — сапраўды, усё ўражвала размахам. Не проста крэпасць, а цэлая сістэма абарончых збудаванняў. Высіліся ўжо дзве вежы, адна ў будаўнічых рыштаваннях, быццам толькі што пашытая ўрачыстая сукенка, з якой кравец яшчэ не павыцягваў шпількі. На яе якраз з дапамогай хітрых блокаў уздымалі падвешаную на вяроўках скрыню. Увогуле, толькі на першы пагляд тут панаваў гармідар, насамрэч ва ўсім назіралася сістэма. Вырвіч круціў галавой, спрабуючы пазнаць у адным з будаўнікоў Каруся, гэтак жа стралялі вачыма па баках Лёднік і Меланхолія.

— Галоўны кіраўнік будоўлі — ягоная мосць старшыня Вянгерска-Трансільванскай прыдворнай канцылярыі пан Вольфганг фон Кемпелен, — па дарозе лянотна тлумачыў меланхалічны боўдзіла-сяржант, якому ротмістр Глокс даручыў праводзіць гасцей. — Але ён амаль тут не з’яўляецца, узводзіць фартэцыі ў Будапешце. Усім наш інжынер кіруе. Вунь ён, у сінім камзоле.

Сапраўды, ля адной з вежаў, у атачэнні людзей, па выглядзе — майстроў будоўлі, высіўся волат у сінім камзоле і чорным капелюшы. Высокі пан, якога ліцвінскія госці бачылі са спіны, трымаў у руках вялікі аркуш — мусіць, план — і нешта энергічна тлумачыў суразмоўцам. Слухалі яго пачціва, але, калі ўказанні былі атрыманыя, папера скручаная і інжынер рушыў наперад, яго крокі аказаліся нязграбна кароткія і няроўныя. Ды ў яго ж на нагах ланцуг!

— Гер інжынер, ротмістр Глокс дазволіў дапусціць да вас гэтых наведнікаў.

На голас сяржанта высокі павярнуўся.

— Карусь! — доктар кінуўся да свайго вучня.

Так, хлапчыскай таго ўжо было не назваць. Ён і ў шаснаццаць на добрую доўбню выглядаў, а цяпер — сапраўдны мужчына. Твар уладны і шчыры, блакітныя вочы ўпартыя, густыя бровы сыходзяцца над пераноссем, цвёрды прыкус... Не скажаш, што з мужыкоў.

Праўда, убачыўшы доктара, інжынер страціў суровасць, вочы запаліліся радасцю.

— Пан Баўтрамей!

Першыя словы інжынера пасля прывітальных абдоймаў былі:

— Што з паннай Сафіяй?

Вырвіч адзначыў, што хлопец не назваў сваю чароўную даму пані Жылкавай.

Пакуль Лёднік штось тлумачыў Карусю, Меланхолія артыстычна паведаміла сяржанту, што адбываецца кранальная сустрэча раз’яднаных родзічаў: пан доктар Айсман з далёкай Літвы ёсць родным дзядзечкам маладога інжынера Карла Рофбы.

— А я ягоны братка, стрый! Разам раслі, ваша мосць! Шукалі мы паўсюль, шукалі Карла нашага, які знік самым прыкрым чынам, i вось нечакана як знайшлі!

Сяржант нахмурыўся і нагадаў, што Карл Рофба ёсць шараговым імператарскай арміі і падпарадкоўваецца строгай дысцыпліне, нягледзячы на візіт родзічаў.

— Толькі з літасці пана ротмістра маеце гадзіну на спатканне... А не, дзве гадзіны, — паправіўся сяржант, якому Вырвіч хуценька сунуў пару дукатаў.

Калі сяржант, весела насвістваючы, сышоў, да пана інжынера і ягоных гасцей пасунулася некалькі рослых грэнадзёраў, якія дагэтуль толькі лена назіралі збоку за падзеямі. Адзін трымаў за рэмень сабаку. Ого, як ахоўваюць хлапца!

— Дарэмна вы сюды з’явіліся! — пазмрачнеў Карусь. — Ну чаму адразу за паннай не паехалі? Мяне ўсё адно адсюль не дастанеце... — Азірнуўся на ахову, уздыхнуў. — Добра, трэба перагаварыць. — Павярнуўся да аднаго з грэнадзёраў: — Я пайду палуднаваць у свой пакой, мае госці — са мной. Няхай прынясуць ежу яшчэ для трох чалавек.

Да здзіўлення маршалка, пана інжынера паслухаліся, хаця ён і быў у ланцугах. Зрэшты, нічога дзіўнага — пакой аказаўся ў адной з узведзеных вежаў і ахоўваўся не горш за турэмную камеру. Ды і нагадваў камеру, толькі вялізную: маленькія акенцы пад столлю — не праціснешся, ды яшчэ забраныя кратамі, — каменныя сцены, жалезныя дзверы з засаўкамі...

Калі Каруся завялі ў пакой, ланцугі з ягоных ног былі знятыя. Няма куды збягаць. Сцены толькі што зладаваныя, голая цэгла цэментам заляпаная, а мэбля дыхтоўная, арыстакратычная, але старая, паламаная. Ложак з недарэчнымі драўлянымі калонамі, на якіх калісьці, відаць, грувасціўся аксамітны балдахін — блышыны прытулак. А замест пярыны ды гары шаўковых падушак — працёртая жаўнерская ваўняная коўдра на голых дошках. Залацісты кілім на каменнай падлозе мо калісьці быў прыдатны і для прынцэсіных ножак, а цяпер так выцерты і паедзены моллю, што не адгадаеш, якіх быў колераў. У куце — камін, аблямаваны да палавіны белай кафляй з сінімі караблямі. Астатняя кафля складзеная ў скрыні ля сцяны.

Увогуле ж, прасторны пакой нагадваў сумесь лабараторыі і кабінета. Некалькі сталоў ад розных набораў мэблі заваленыя паперамі — планы, схемы, мапы, разлікі... Прылады для вымярэння, макеты вайсковых збудаванняў... Дарагі прыбор для пісьма, з мілымі бронзавымі сабачкамі, што прыселі на малахітавай падстаўцы, а побач — грубы гліняны кубак з адбітым краем. На паліцах — кнігі на розных мовах. Вырвіч узяў са стала пашарпаны том, які аброс закладкамі: падручнік па латыні!

— Калі ўдасца адсюль выйсці, іспыты за ўвесь універсітэцкі курс здам лёгка, — прабурчаў Карусь. — Наверсе яшчэ лабараторыя... Гер Кемпелен загадаў не абмяжоўваць мяне ў навуковых даследаваннях.

Зноў бразнулі засовы. Каржакаваты дзяншчык ледзь трымаў паднос, застаўлены стравамі, простымі, але ўежнымі.

Толькі калі дзверы зноў былі зачыненыя і з’явілася надзея, што ў бліжэйшую гадзіну ніхто сюды не ўваліцца, Карусь уздыхнуў з палёгкай, плечы зрабіліся не такія каменныя, і як бразнецца на калені перад Лёднікам, апусціўшы галаву.

— Даруйце, пан Баўтрамей, не ўбярог я панну...

Доктар, зразумела, былога слугу з падлогі падняў, на крэсла ўсадзіў, сам усеўся на суседняе, а Вырвічу і Меланхоліі засталася абабітая выцертым шоўкам казетка з будуара невядома якой фрау ці фройляйн. Самы час быў для споведзі.

Карусь сапраўды пільна сачыў за лёсам любай панначкі, але, ясная рэч, не ўмешваўся... Куды нядаўняму рабу лезці ў сям’ю гаспадыні... Вучыўся ён старанна, каб апраўдаць затраты свайго добрага гаспадара пана Лёдніка. Поспехі рабіў — асабліва ў навуках дакладных i натуральных. Але, як толькі ўдавалася, прыязджаў з Вены ў Бадэн. Цешыўся здаля, як прыгожа Сафійка ў новых уборах выглядае, у багатай карэце.

Ваявода супрасльскі пан Валенты Жылка на юную жонку, здаецца, надыхацца не мог. Хаця пляткарылі месцічы — як жа не абгаварыць маладую пару? — часам засмучоны пан быў праз капрызы красунькі. Якія — можна было здагадацца з рэдкіх лістоў, што Сафійка Карусю, аказваецца, усё-ткі дасылала. Скардзілася: вось цемрашалы, не даюць дома лабараторыю зладзіць, свякроўка, Ганна з Макавецкіх, змушае больш гаспадаркай займацца, а не кніжкі чытаць ды смярдзючыя рэчывы ў колбах змешваць. Валентага вучоная пані ледзь угаварыла ў Вену пад’ехаць, на адкрытую лекцыю ва ўніверсітэцкім анатамічным тэатры, куды дам таксама пускалі. Здаецца, падбіла была мужа і зладзіць шпіталь для бедных, дзе яна стaне практыкаваць, але Валенты, свякроўю адгавораны, марудзіў...

— Забралі ў мяне яе лісты, калі арыштоўвалі, — глуха прагаварыў Карусь. — Вось усё, што змог прыхаваць...

Палез за пазуху, дастаў беражліва складзеную чыстую анучку, а ў ёй — адарваны ад ліста шматок, з два пальцы, з абрыўкамі слоў, выведзеных круглым дзявочым почыркам.

Калі паненка знікла, а адна прыслуга з дому Жылкаў прагаварылася Карусю пра вар’яцтва беднай фрау і шпіталь Святой Даратэі, хлопец памкнуўся з пытаннямі да гаспадароў. Ну і далей усё як Вырвіч і ўяўляў: Валенты, які і раней не зносіў нахабнага слугу, накрычаў на таго і пачаў праганяць, пушчанскі хлапец, у якога годнасці бы то не менш, чым у якога нобіля, упёрся.

Здаецца, Валентаму руку зламаў і сківіцу набок звярнуў.

Ну, калі ёсць вол, знойдзецца і дышаль.

У вязніцы студыёзус прабыў тры месяцы. Потым яго пакаранне замянілі на жаўнерскую службу. Муштра, казармы...

— Колькі разоў спрабаваў збегчы? — сумна папытаўся Лёднік.

— Чатыры разы, пан Баўтрамей, — з няёмкасцю адказаў хлапец. — Пяты раз месяц таму... Злаўчыўся схавацца ў павозцы, што дастаўляе камяні. Сабакі ўнюхалі.

Не трэба было распытваць, каб ведаць, чым заканчвалася кожная няўдалая спроба. Добра, што да смерці хлапца не замардавалі.

Жаўнераў пагналі будаваць фартэцыю. Каруся паставілі насыпаць хітрамудры абарончы вал... Студыёзyc заявіў наглядчыку, што канструкцыя абавязкова абрушыцца, бо няўдала спланаваная... Заявіў пераканаўча, агучыў уласныя разлікі. На шчасце, наглядчык аказаўся разумны. Пра здарэнне даклалі Кемпялену, старому знаёмцу банды Чорнага Доктара. Пасля таго як на троне імператара Аўстра-Венгрыі апынуўся Фрыдрых, Кемпелена старыя зласліўцы адапхнулі ад двара. Той з радасцю перабраўся ў родную Венгрыю, але заданні кшталту вось гэтага працягваў выконваць. Праект ягоны быў амбітны, з усякімі фокусамі, якія маглі спадабацца заказчыку... Толькі зроблены на хуткую руку.

Кемпелен, якому паказалі занадта вучонага жаўнера, Каруся пазнаў — у палацы Шэнбрун доктар і пушчанскі дзікун дапамаглі прыдворнаму механіку пазбегнуць выкрыцця ягонага шалберскага вынаходніцтва, механічнага шахматыста, якім кіраваў насамрэч схаваны ў пастаменце чалавек. Тады Лёднік змусіў рухацца аўтамат сваймі асаблівымі ўменнямі, а Карусь падказваў хады шахматнай партыі.

Карацей, увішны Кемпелен прыстасаваў студыёзуса сабе ў дапамогу, тым больш усе дзівіліся здольнасці пушчанскага дзікуна імгненна рабіць у галаве любыя вылічэнні, нават самыя складаныя. Кемпеленаўская вылічальная машына блізка да таго не падпаўзла.

Чым далей, тым болей неабходным рабіўся новы інжынер. Ён фактычна перарабіў увесь праект, а паколькі быў сумленны аж да згубы, назіраў за кожнай дэталлю, і Кемпелен з задавальненнем пераклаў на студыёзуса ладную частку сваіх абавязкаў... Зразумела, пасля ўзвядзення крэпасці хлапцу абяцалі волю, багатую ўзнагароду і добрую кар’еру. Але насамрэч, хутчэй за ўсё, яго чакалі новая вязніца і далейшая служба на ланцугу. Навошта пану Кемпелену дзяліцца заслугамі з нейкім бяспраўным вязнем-жаўнерам? Бачылі ўжо, як ён выкарыстоўваў няшчаснага шляхціца Варонскага, якога садзіў у свой аўтамат у шахматы каралёў абыгрываць.

Toe, што сапраўднай волі Карусю не відаць, пацвярджалася тым, што ён аніяк не мог дабіцца, каб яго выпусцілі хоць на дзень — ірваўся даведацца пра панначку. Не давалі нават ліст адаслаць. Ён заставаўся вельмі каштоўным, але вязнем, ахоўвалі яго як скарбніцу. Умовы жыцця і працы зладзілі добрыя, мэблю з палаца герцага Абервальтэрса старую падабралі. А паколькі інжынер па-ранейшаму спрабаваў збегчы, біць не білі, але надзелі ланцугі.

— Пан Лёднік, вы мусіце неадкладна ехаць да Жылкаў, патрабаваць, каб забралі з вар’ятні панну Сафію! — Карусь ажно кулакі сціснуў у бяссілым адчаі. — Вас яны паслухаюць! Паабяцайце ім, што самі яе вылечыце, прыгразіце судом за неадпаведнае абыходжанне. Ніхто, акрамя вас, не мае такога права!

— Так i зраблю, хлопец, — Лёднік паклаў руку на плячо былога слугі. — Толькі ты паедзеш з намі.

Легка сказаць — а як зрабіць? Каб можна было ўцячы — Карусь i сам справіўся б.

Вырвіч, Лёднік і Меланхолія абгледзелі апартаменты пана інжынера. На другі паверх з ягонага пакоя вяла вузкая драўляная лесвіца — проста праз квадратны праём у столі. Лабараторыя была нішто сабе, малодшыя Вырвічавы дзеткі Паўлюк ды Касенька тут пішчалі б ад захаплення, ды і старэйшы, Янук, хоць падлетак ужо, заліп бы. На адным са сталоў стаяў макет фартэцыі, якую ўзводзілі. Нават маленькія гарматкі былі, і масты падымаліся. Усе будынкі пафарбаваныя ў белы колер, вось чаму фартэцыю называюць Белай — значыць, задумана зрабіць аднаго колеру з герцагскім палацам.

Былі і макеты нейкіх хітрых механізмаў.

— Не ўсё гэта я рабіў, вунь тую марціру пан Кемпелен прыдумаў, — няўважна махнуў рукой Карусь. — I хай бы ён лепш і надалей акведукі, фантаны ды шахты праектаваў і мне даручаў... Нядобрая справа — прыдумляць, як істотаў Божых лацвей нішчыць.

— Праўду гаворыш, Карусь, — ціха прамовіў доктар і нагнуўся ніжэй над макетам фартэцыі. — Надзвычай дакладна зроблена. Сам усё?

— Дапамагалі, — сказаў інжынер. — Адкуль у мяне хапіла б часу? А за дакладнасць адказваю... Пайшлі, зараз самі ўбачыце.

У столі гэтага паверха таксама аказаўся невялікі, з няроўнымі краямі, праём, закрыты зверху дошкамі. У яго мусілі ўсталяваць бервяно — пратарчаку хітрага пад’ёмнага механізма, макет якога стаяў у куце, як замардаваны трасучкаю лясун. Карусь лёгенька падставіў да адтуліны вялізныя драбіны, якія Пранціша, мусіць, прыдушылі б вагай, спрытна палез наверх, ссунуў накрыўку з грубых дошак убок...

I нечакана ўсе аказаліся на верхняй круглай пляцоўцы вежы, адкуль відаць як на далані ўсё будаўніцтва. I светлы палац герцага Абервальтэрса са шматлікімі вежачкамі, гаўбцамі і галерэяй, быццам карункавы капялюш, пакладзены на траўку. I прыліплыя ўшчыльную да дзівоснага палаца выродлівыя шэрыя прастакутнікі казармаў, і пляц перад імі, падобны да лапаты, на якой гаспадыня засоўвае ў печку булкі. З другога боку срэбная змяя ракі прапаўзала якраз ля падножжа гэтай вежы, утвараючы натуральную абарону.

Мусіць, пасля сцяна вежы зраўняецца з адхонам, а пакуль што па насыпе над ёю прабег шэры дог.

За рэчкай, адразу за поплавам, пачынаўся гай, якому хутка, відаць, належала быць ссечаным, каб не даць ворагу незаўважным падабрацца да сценаў.

— Адмыслова мне сюды выходзіць дазволілі, каб планаваць дакладней, — Карусь падышоў да цаглянага мура па пояс вышынёй, які адгароджваў пляцоўку ад бездані. — Хоць які глыток волі...

Праўда, воля была адноснай. Бо ўсё гэтак жа гаўкалі сабакі, а ў вартаўніка на версе другой вежы тырчала за плячом стрэльба.

— На маёй вежы таксама вартаўніка часам ставяць для ўрачыстасці, калі герцаг прыязджае ці з імператарскага двара хто, — буркатнуў Карусь. — А звычайна жаўнеры там, паміж паверхамі, у косткі перакідваюцца.

Дысцыпліна ў гарнізоне ўсё-ткі мела прарэхі... Нанач накрыўку з грубых дошак над адтулінай, што вяла ў Карусёву вязніцу, проста прывальвалі тоўстым бервяном, нарыхтоўкай для будучага механізма пад’ёмніка, якое валялася тут жа.

Акрамя адтуліны, праз якую госці вылезлі наверх, збоку пляцоўкі спускалася ўніз дыхтоўная каменная лесвіца. Праз колькі прыступак яна ўпіралася ў жалезныя дзверы, прыробленыя абы-як, паміж металёвым вушаком і цагляным мурам пальцы ўсунеш. Калі прыслухацца, унізе чуваць галасы жаўнераў. Ну, хай іхняя гульня будзе як мага больш захапляльнай.

З вышыні будоўля яшчэ больш нагадвала мурашнік. З усіх бакоў капалі каналы, якія мусілі напоўніцца вадой з ракі.

— Ну і як адсюль уцякаць? — забедаваў услых Вырвіч. — Нат калі выберашся з вежы незаўважна — перастрэнуць.

— Перастрэнуць, пан Вырвіч. Апрабавана, — глуха пацвердзіў Карусь. — I сабак па начах бегаць выпускаюць. Каб дазвалялі мне з імі важдацца — прыручыў бы. А так...

Хлопец міжвольна пацёр сцягно. Пранціш западазраваў, што там — сляды сабачых зубоў.

Па сінім пастаральным небе прагульваліся бесклапотныя хмаркі, якія немагчыма было ані прыціснуць каменем, ані навязаць на ланцуг.

— А што, ці ж намнога гэтая вежа вышэйшая за той Алімп, што плыў па слонімскім канале? — раптам весела спытала Меланхолія. — Думаю, «Скаральнік аблокаў» справіўся б і з гэтай вышынёй. Вунь той лужок за рэчкай — вельмі зручная пляцовачка, каб прызямліцца...

— Здурэла? — фыркнуў Вырвіч. — I вежа вышэй, і таго «Скаральніка» ў нас няма, і без падрыхтоўкі хлопец толькі разбіўся б.

— Periculum in mora![5] Я гатовы на любы спосаб уцёкаў, калі ў вас ён ёсць! — палка запэўніў інжынер Белай фартэцыі.

— Марная фантазія, — прабурчаў Лёднік, учэпіста аглядаючыся вакол у пошуках больш рэальных шляхоў. — Калі выбірацца — дык уночы, а ноччу ўсё адно гэты лаз зачыняюць.

— Зачыняюць? Гэта яны беларускай сілы не ўяўляюць. Праверым? — падміргнула Карусю Меланхолія.

Пушчанскі дзікун спусціўся ўніз, Вырвіч і Лёднік усцягнулі ўдвух на накрыўку бервяно. Нейкі час таўшчэзны, абсечаны да квадратнага профілю дубовы камель толькі трохі тузаўся ад магутных штуршкоў знізу, але ўрэшце прыўзняўся і зваліўся ўбок. Інжынер вылез, як казачны волат з кургана, нат не асабліва задыхаўшыся.

— Ці ж вам, панове, не ведаць, як самыя неверагодныя фантазіі ўвасабляюцца? — выскалілася Чума. — А Пфальцманава лятальнае прыстасаванне — гэта ж не карэта i не гармата. Некалькі аршынаў добрага шоўку, тузін кітовага вусу, скрутак вяроўкі, трохі папруг... Пару дзён працы, калі талакой узяцца. Чарцяжы ты ж зробіш, Бутрым? Як карыстацца — я падкажу.

Пакуль Гальшка кароценька тлумачыла Карусю сутнасць вынаходніцтва Пфальцмана, Лёднік абмяняўся паглядамі з Вырвічам — у бадзёрым байкаскладанні Чумы мелася доля праўдападобнасці.

— Добра, пашыем, зробім... А перадаць Карусю як? Не іголка...

Гальшка павярнулася да інжынера.

— У цябе поўна ўсялякіх штуковінаў у лабараторыі... Нешта ж па тваёй просьбе табе прыносяць?

Карусь кіўнуў:

— Замовы раблю, дастаўляюць што трэба ў кошт будаўнічых расходаў. Правяраюць, вядома. Зараз якраз збіраўся прасіць паперы, некалькі дэталькаў для макета... Кемпелен праз пару тыдняў гразіўся наведацца, трэба скончыць узор машыны для вычэрпвання зямлі па ягоным чарцяжы, каб усё пралічыць.

— Вось і выдатна! — пляснула ў ладкі Меланхолія. — Калі дасылаць часткі скаральніка аблокаў паасобку, можна іх выдаць за штось іншае.

Доктар трывожна зірнуў уніз, на бераг ракі.

— Галена, твая прапанова можа яго забіць.

Чума трохі панурылася, потым ускінула з выклікам галаву.

— Можа. А можа і не.

Доктар уздыхнуў горасна ды прытуліў шпяжанку.

— Прабач... Ты ж сама нядаўна так... А я дапусціў.

Дзеўка ткнулася тварам Баўтрамею ў шыю і нешта радасна-супакойліва замармытала.

Пакуль спускаліся ўніз, Карусь шэптам звярнуўся да Вырвіча:

— Пан Баўтрамей і панна Чорная Меланхолія... яны...

— Ажаніліся, — буркатнуў маршалак менскі. — I не пытайся, чаму, як. Нервы зберажэш.

Карусь мудра прамаўчаў.

Схему Пфальцманавага вынаходніцтва Лёднік намаляваў хутка і даходліва. Меланхолія патлумачыла, за што тузаць, як мацаваць, чым кіраваць...

— Частка з тканіны мусіць быць пашытая загадзя, з усімі мацаваннямі для раменьчыкаў і кітовага вусу, — пацёр мнагамудры лоб Лёднік. — I пад выглядам чаго, шаноўнае спадарства, гэта можна даставіць чалавеку, які займаецца будаўніцтвам фартэцыі?

Блакітныя вочы абнадзеенага Каруся ярка бліснулі.

— А вось балдахін на ложак сабе замоўлю. А каб падазрэнняў не было, яшчэ і коўдру новую. Кемпелен сказаў, каб спрыялі майму здароваму стану.

— А вяроўкі ды раменьчыкі? — Вырвічу гэтая частка дастаўкі падавалася найбольш складанай, бо адразу ж падумаюць: ці не збіраецца вязень уцякаць?

— Вяровак ў мяне трохі тут ёсць. Частку можаце ўшыць у «балдахін», нібы для мацавання. Раменьчыкі і кітовы вус замоўлю нібыта для макетаў.

Час няўмольна сыходзіў.

Меланхолія нецярпліва пакручвала ў руках капялюш:

— Так, хлопец, у доме, дзе мы знялі пакоі, на першым паверсе — швейная майстэрня. Я пазнаёмілася з гаспадыняй, някепская цётка, гаваркая. Фрау Марта Герлавіц. Пасылай да яе заказ, а мы прасочым, каб ты атрымаў менавіта тое, што трэба.

Грукат дзвярных засоваў засведчыў, што спатканне закончанае. Абед, прынесены на чацвярых, між іншым, астыў некрануты. Пранціш ухапіў хаця б булку з каўбаскаю, чаго дабру прападаць. Правіла падарожнага: ёсць магчымасць выспацца — спі, ёсць шанец паесці — еш, не грэбуй.

Лёднік і Меланхолія, далёкія ад жыццёвай мудрасці, пайшлі нашча. А вось Карусь, зноў у ланцугах, таксама сунуў у кішэню чым перакусіць. Яму ж яшчэ працаваць сёння да змяркання.

Вырвіч адшкадаваў сяржанту і ахоўнікам жменьку манетаў, каб турэмшчыкі не злаваліся на доўгае гасцяванне. А Меланхолія што ўтварыла: на развітанне як кінецца ў ногі «дарагому братку», як заные пра разбітае сэрца радні! Тады на шыі «браткі» павісла... Карусь напачатку аж разгубіўся.

Потым кіўнуў сур’ёзна:

— Дзякую за ўсё.

Ужо калі конна заязджалі ў горад, Лёднік ціха прамовіў жоначцы:

— Нашто было рызыкаваць? Не дай гасподзь, згледзяць, што ты замок на ланцугах Карусёвых папсула.

Вось яно што Чума прымудрыла!

Меланхолія толькі зубкі бялюткія паказала:

— Не хвалюйся, Бутрым, не згледзяць. Выпадкова тую хібу не знойдзеш, а вось зняць гэтыя ланцугі цяпер можна без ключа. Я шапнула Карусю, як менавіта. А то раззлуе яшчэ начальства, перастануць жалеззе з яго здымаць... I будзе замінішча.

Гэх, трэба было Пранцішу пазаймацца з хлапцом навукаю, як замкі шпількаю ці сагнутым цвіком нат у цемры адчыняць — Лёднік у свой час шкаляра Вырвіча такому майстэрству навучыў. У Слуцкім замку, калі давялося вызваляць з палону Саламею Рэніч. Не раз пасля тая навука Вырвічу прыдалася, хоць носам тады круціў: ці ж шляхецкая гэта справа, ці не ганьба — з жалеззем поркацца?

А тым больш з голкаю. Згодна са Статутам Вялікага Княства Літоўскага, шляхціц, які шыццём зарабляе, звання свайго пазбаўлены мусіць быць.

Не, нават шляхціц мусіў умець сам і мундзір зашыць, і падпругу паправіць, калі парвецца — падчас вайны не заўсёды побач акажацца слуга. Але маршалак менскі справядліва лічыў, што з шыццём «Скаральніка аблокаў» і без ягонай шляхецкай дапамогі справяцца.

Так што наступныя пяць дзён Пранціш намагаўся болей часу правесці ў якой карчомцы, піва пацягваючы. Бо іхнія здымныя пакоі і ўдзень, і ўначы, i нат у святую нядзельку былі занятыя шыццём.

Калі Ясючок пачаў пішчаць пра бяду на галовы тых, кто у нядзелю працуе — у пячонцы голкі прарастуць, — Лёднік нагадаў прыпавесць біблейскую пра любімую авечку, якую гаспадар дастаў з калодзежа ў суботу, калі ў юдэяў забароненая ўсялякая праца. Бо не чалавек для суботы, а субота для чалавека — так Госпад сказаў. I цяпер Госпад бачыць, што працай вартага чалавека ратуюць. Ясючок падумаў і ўзяўся за іголку.

Гальшка адсачыла, калі фрау Герлавіц даставілі замову з фартэцыі. Худая высокая жанчына з трохі конскім тварам доўга хвалілася выгаднай здзелкай пастаяльцу з Уроцлава Гальяшу, ветламу, вясёламу юнаку, які шчыра цікавіўся кравецкай справаю, бо збіраўся на радзіме адкрыць крамку тканінаў. Фрау дужа хацела дагадзіць заказчыку, пану інжынеру фартэцыі, які, кажуць, малады i гожы, а галоўнае, добры. Заступаецца за рабочых. Жаніха адной са швачак абараніў: той цэбар з вапнавай рошчынай перакуліў, дык наглядчык хацеў шкодніка галавой у тую рошчыну апусціць... А пан інжынер не даў, хоць сам у ланцугах ходзіць, дэзерцір ён. А як не паспрабаваць уцячы, калі герцаг Абервальтэрс без посвісту шпіцрутэнаў над спінамі жаўнераў ранішнюю каву піць не сядае — з гаўбца ягонага палаца як на далані пляц казарменны.

Фрау Герлавіц нават раілася з мілым Гальяшам, якую тканіну выбраць для балдахіна на ложак пана інжынера. Заказчык прасіў пашыць не з аксаміту, а з шоўку, каб клапы не разводзіліся, і сціплага колеру. Гальяш параіў трывалы юлёвы шоўк. Яго, на шчасце, у майстэрні было шмат. Бо гарадок маленькі, не тое каб выбар тканінаў уражваў.

Зразумела, пацвярджала правільнасць выбару тое, што ў гэты ж дзень шыракаплечы чарнявы слуга нейкіх праезжых паноў закупіў два скруткі таго ж самага юлёвага шоўку.

Так што праца віхурылася і на першым паверсе, у швейнай майстэрні, і на другім, у здымных пакоях. Змоўшчыкам належала скончыць усё не пазней за швачак. Лёднік, успомніўшы дзяцінства, праведзенае ў гарбарнай майстэрні бацькі, ладзіў з рамянёў мацаванні... «Скаральнік аблокаў» атрымліваўся дакладна такі, як у Слонімскім палацы.

Праз пяць дзён вар’яцкая праца была скончаная. Якраз да пятніцы — бо, згодна з расповедамі Сцяцка, які шчодра дзяліўся за працай украінскімі казкамі ды байкамі, пятніца — дзень Макошы, паганскага баства, што адказвала за прадзенне, ткацтва ды шыццё. I, каб шанаваць яе, жанчыны не мусяць у пятніцу ані прасці, ані шыць, бо іначай Макоша будзе сколатая голкамі. Ясючок, які ўжо паводзіўся больш смела ў гэтай стракатай кампаніі, страпянуўся, бы кацяня пры зумканні нахабнай мухі, і зараз жа пачаў распытваць, як тая Макоша людзям шкодзіць ды чым яе адагнаць можна.

Сам жа над пашытым палотнішчам замовы шаптаў. Пранціш расчуў нешта кшталту: «Госпадзе Божа, багаславі, Царыца Нябесная, памажы. На Кітаі-моры ляжыць камень, з-пад таго каменя выходзіла красна дзеўка з залатымі ключамі, і адмыкала ружжо, і дазваляла біць не на жывое, а на мёртвае...»

Ад кулі замову чытае.

Калі розуму у галаве няма, дык шапка не дасць.

Заставалася падмяніць заказ. Што было бліскуча прароблена Меланхоліяй на пару са Сцяцком. I на павозцы, якая з’явілася з фартэцыі, паехалі да заказчыкаў сярод іншага чатыры плеценыя з лазы скрыні для пана інжынера. У адной быў балдахін з юлёвага шоўку, ён жа — «Скаральнік аблокаў», у другой — хітра пераплеценыя рамяні, якімі «Скаральнік» мусіў мацавацца да адчайнага чалавека, у трэцяй — тузін пласцінаў кітовага вуса, якія належала зацягнуць у спецыяльныя пазы «Скаральніка», каб ён напнуўся, у чацвёртай — пуховая коўдра з зялёнага атласу, то-бок проста коўдра. Усё паасобку разглядай, мацай — нічога падазронага.

Але, калі маеш справу са зняволеным чалавекам, быць пэўным цяжка. Мала што здарыцца... Перавядуць у другое памяшканне, не аддадуць пасылку, прыставяць варту дзень і ноч... Ды ці правільна збярэ Карусь усе часткі скаральніка, ці не перашкодзяць яму?.. Не кажучы ўжо пра небяспеку самога скачка з вышыні. Карусь жа ўдвая за Меланхолію цяжэйшы! Лёднік, вядома, унёс папраўку ў разлікі, але пабаяўся моцна нешта мяняць без выпрабаванняў.

Невядомасць узмацнялася ад таго, што сваякоў болей да інжынера не дапусцілі. Ротмістр Глокс заявіў, што з дня на дзень гер Кемпелен можа прыехаць i ён, сумленны афіцэр, не жадае надалей рызыкаваць ні за якія грошы. Ну хіба за гэтак трыста... не, лепей за трыста пяцьдзясят гульдэнаў.

Але ні трохсот, ні тым болей трохсот пяцідзесяці лішніх гульдэнаў у кішэнях усёй кампаніі Чорнага Доктара ўжо не набіралася, як i часу ix здабыць.

Вось жа аўстрыйскія п’яўкі.

Вечарам таго ж дня, як да інжынера адправіліся чатыры скрынкі, банда Чорнага Доктара атабарылася ў гаі за рэчкай ля Белай фартэцыі. Сцяцко і Ясючок з коньмі і дармезам чакалі на зручным раздарожжы, а Вырвіч, Меланхолія i доктар па чарзе пільнавалі на ўскрайку гаю, каб не прапусціць момант уцёкаў.

Калі сцямнела, на ўсіх сценах фартэцыі, недабудаваных і збудаваных, запаліліся ліхтары, адлюстраванні загайдаліся на рачных хвалях. Вежа, дзе трымалі інжынера, высілася чорнай гарой, толькі адно акенца гарэла чырвоным цмокавым вокам. У Пранціша, чыя чарга была пільнаваць, ажно ў вачах слязілася. Вельмі хацелася спаць. Добра, ночы былі цёплыя і ніжняя галіна віхлы амаль да зямлі даставала, сядзець зручна.

Раптам агеньчык у акне вежы згас, запаліўся, зноў згас. Няўжо чаканы знак?

Лёднік і Меланхолія падсунуліся бліжэй. Доктар напружана стаіўся за ствалом віхлы.

— Вар’яцкі план... Каб не падстрэлілі...

— Нічога, наш Ясючок над шоўкам замову ад куль прачытаў, — хмыкнуў Пранціш.

Меланхолія прыхінулася да мужа са спіны, абняла за шыю.

— Поўня... Кепска. Хмарка б якая...

Лёднік цяжка ўздыхнуў, пагладзіў жончыну руку, якая ўмела аднолькава добра забіваць і лашчыць.

— Ці не памыліліся мы страшна? Mo хай бы Карусёк тут заставаўся. Умовы добрыя. Вучыцца, досведу набіраецца. Можа, кар’еру зробіць... Іншы дзесяць год жыцця аддаў бы, каб такой будоўляй кіраваць. А што, калі ўпадзе... — голас доктара задрыжаў.

— Кінь, Бутрым, — Вырвіч не адводзіў позірку ад вежы па той бок рэчкі. — Не выпусцяць яго на волю. Кемпелен яшчэ і згноіць, каб згасіць чуткі пра іншага праекціроўшчыка. Згадай, які ён зайздрослівы ды помслівы. А жыць у ланцугах? Ды Карусь рана ці позна шыю сабе скруціць, уцякаючы. Не для клеткі гэны птах.

Меланхолія ціхенька завяла песню, на гэты раз для разнастайнасці не ангельскую ці нямецкую, а беларускую, адмыслова журботную:

Аж сабака дзесь у фартэцыі завыў, быццам пачуўшы, i хмарка на месяц напаўзла.

— Сціхні, Гальшка, i без цябе нуда... — буркатнуў маршалак.

А добра б гучала балада пра харобрага рыцара Плексігласа! Во, трэба выбраць самы гожы кавалак паэмы ды папрасіць каго на ноты пакласці. Ды хоць Меланхолію...

— Ён! — шпяжанка першай угледзела пляму, якая спускалася з вежы... Надта ж хутка спускалася, хутчэй, чым калісь багіня Ніка да князя Багінскага.

Пакуль Вырвіч ачомаўся, Гальшка ўжо слізнула да берага, зарослага высокай травой, доктар ірвануў за жонкай, ледзь не паваліўшыся ў суцэльнай цемры. Малайчына Карусь, дачакаўся, пакуль хмара на месяц наплыве!

Усё адбылося так хутка, што не паспелі спалохацца. Нешта цяжкое звалілася ў камышы, заплёхалася... Жывы!

Пад аховай аўстрыйскага лесу Бутрым ліхаманкава абмацваў мокрага ўцекача.

— Тут не баліць? Галава не круціцца? Гахнуўся ты здорава...

Карусь адпляваўся ад рачной вады, якой паспеў сербануць, і прахрыпеў:

— Нічога, пан Баўтрамей. Косткі цэлыя. Вы лепей скажыце, ці з’явіліся весткі пра панначку?

Здаецца, у Пранціша накмеціўся план новага, найсучаснага, перажывацельнага і кахацельнага рамана.