Авантуры Пранціша Вырвіча, маршалка менскага

Раздзел пяты РУЖЫ I КАЛЮЧКІ СВЯТОЙ ДАРАТЭІ

Звычайна выяву Святой Даратэі можна пазнаць па трох ружах і трох яблыках.

Калі святую пакутніцу вялі на смерць, адзін паганскі філосаф здзекліва папрасіў, каб ейны нябесны жаніх перадаў ёй пладоў ды кветак са свайго саду.

Скуль то ўзяць, а трэба, каб было. Анёл і перадаў запрошанае Даратэі, тая адправіла філосафу.

Зразумела, усе ўверавалі, пакаяліся і гераічна загінулі.

Ружаў у кітайскай парцалянавай вазе на танканогім століку ў гасцёўні было якраз тры. Белыя, буйныя — непаэтычны чалавек сказаў бы, як качанчыкі капусты. I нават яблыкі тут жа ляжалі, на бялюткай талерцы, аблямаванай па краі такімі ж маленькімі кветачкамі, толькі ружовымі.

Вось толькі дабравернага спакою не было, паветра здавалася поўным нябачных пчолаў ды шэршняў.

— Я не магу яе забраць.

Пан Валенты Жылка выглядаў такім прыгнечаным, што цяжка было на яго злавацца. Нават схуднеў малады ваявода. А па вопратцы можна падумаць, што ў жалобе — рана адпявае жонку, паскуднік!

— Я па-ранейшаму настойваю, пан Жылка, каб мне далі магчымасць самому лячыць маю дачку. Якое б захворванне ў яе ні было, — у голасе Баўтрамея звінела дужа небяснечная сталь. — I хачу нарэшце пачуць сумленны расповед, што з ёй здарылася!

Даланя доктара стукнула па століку з ружамі, два белыя пялёсткі спалохана зляцелі на жоўтыя бакі яблыкаў нібыта нейкія анімалькулі ратаваліся на мізэрных «Скаральніках аблокаў».

Валенты кінуў хуткі позірк на маці — Ганулька з Макавецкіх сядзела тут жа, як намалёваная, з выпрастанай спінай, рукі годна счэпленыя на каленях, вусны падціснутыя, позіркам ні з кім не сустракаецца... Пранціш меў не адзін год працы суддзі, для яго падобныя прыкметы сведчылі, што чалавек нешта хавае.

— Бацька мае права ведаць, што здарылася з ягонай дачкою. Вы не шануеце святыя сармацкія звычаі?

Вырвіч ведаў, на што ціснуць: павага да дзядоўскіх святых традыцыяў для Ганулькі была неабвержнай. Кабета лёгенька кіўнула сыну, дазваляючы расповед. I адкуль толькі ў былой ціхмяна-рахманай прыслужніцы, папхні — павалюся, столькі ўладнасці, нават выраслага сына, галаву сям’і, ваяводу, на лейцах водзіць...

Падчас расповеду малады Жылка ў вочы цесцю не глядзеў і адразу папярэдзіў, што госці могуць яму не паверыць.

Карацей, важдалася Сафійка ў сваёй лабараторыі, якую выстаралася ў мужа, нягледзячы на буркатанне свекрыві. Нешта там пенілася ў прабірках-колбах, а даследчыца давяршала трактат ці пра солі, ці пра мінералы — Валенты так і не запомніў. Сужэнец зайшоў да яе, бо спазнялася — мусілі ехаць у госці да нейкіх важнецкіх фонаў-баронаў. Сафійка заявіла, што не паедзе — рыхтуе даклад для адкрытага дыспуту ў Венскім універсітэце. Ну павінны ж тамтэйшыя прафесары ўрэшце пераадолець свае забабоны і дапусціць гэтак вучоную жанчыну да скарбніцы навукі! А калі не пераадолеюць, апранецца ў мужчынскае і пад чужым імем выступіць.

Валенты не вытрымаў, пацягнуўся за стосам спісаных аркушаў, што ляжалі на стале каля жонкі. Не, не ў агонь кінуць хацеў... Ну, можа, хіба ў гарачцы такая думка мільганула...

Сафійка ў адчаі памкнулася за сваймі паперамі — і тыя... самі да яе падляцелі.

Далібог, панове, гэта не мана. Проста з рук ваяводы выслізнулі і шугануліся да ўладальніцы.

Сафійка сама спалохалася. Ускрыкнула, паперы пападалі на зямлю... А што да Валентага, дык ён не проста пералякаўся — ад жалю заплакаў... Бедную сужэнку апанаваў нячысты. Ад таго і ўсе ейныя выбрыкі. Таму і дзіця Гасподзь не пашле.

— Мы раіліся з найлепшымі знаўцамі, — сумна паківала галавой Ганулька. — Зразумела, таемна, каб не псаваць рэпутацыю вашай дачкі, пан доктар. — Перажагналася, уздыхнула. — Д’ябал мае шмат шляхоў і сцяжынак, з ім справіцца цяжка. Каго ён апанаваў — у таго не толькі душа, але i розум, i цела псуюцца. I вось не трэба зараз глядзець на нас, панове, як на нейкіх забабонных дзікуноў. Шпіталь Святой Даратэі лечыць i душу, i цела, туды прафесары з Вены прыязджаюць на кансультацыю. Нам ніякіх грошай не шкада, забяспечваем бедную дзяўчыну самым лепшым. Соф’я, дарэчы, добраахвотна туды паехала.

Вядома, настрашылі...

Лёднік рэзка выцягнуў руку над столікам — i да ягонай далані ўзляцелі пялёсткі, што ляжалі на яблыках.

— Як бачыце, гэтая ўласцівасць у Сафіі спадчынная.

Вой, дурань! Нашто свае фінты паказаў... Ганулька з Валентым ажно падскочылі ў крэслах i зараз глядзяць так, быццам госць ператварыўся ў гадзюку.

Пялёсткі вінавата апусціліся на стальніцу.

— Я таксама дужа баяўся такіх праяў... Маліўся, пасціўся, шукаў святых рэліквіяў. Я не прасіў такіх здольнасцяў. Але і пазбавіцца іх не магу. Проста ўвесь час памятаю, што магу скарыстацца імі і ўпасці ў грэх, — Баўтрамей глядзеў на свае складзеныя на каленях рукі — на далонях бялелі зорачкі шнараў ад набытых некалі, падчас вымушанага дзікага абраду, штучных стыгматаў. — Мой духоўнік у Вільні казаў: раз дадзена больш, чым звычайнаму чалавеку, значыць, больш адказнасці і больш рупіцца трэба пра чысціню душы. Здольнасці — гэта проста інструмент, у якім не закладзена ад пачатку зло ці дабро. У кагосьці больш востры зрок ці слых, чым у іншых, некаму дадзеная неверагодная цялесная моц... А хтосьці загойвае дотыкам раны, уводзіць людзей позіркам у сон альбо рухае нервовай энергіяй прадметы. Часам сёе-тое з маіх... дзіўных магчымасцяў служыла дабру. Гэта мой крыж, з якім жыву. Я спадзяваўся, што мае дзеці з гэтым не сутыкнуцца. Памыляўся... Сафійцы трэба асэнсаваць, што адбылося, навучыцца не паддавацца спакусе, гасіць гнеў, гардыню ці пустую цікаўнасць. Але тыя здольнасці не робяць яе ні пачварай, ні вар’яткай.

Ад размеранай лекцыі слухачы трохі супакоіліся. Валенты касавурыўся на матку, Ганулька нават ківала галавой у асабліва пакаяльных месцах Бутрымавай гісторыі.

— Вы ж ведаеце, пан Баўтрамей — добры хрысціянін, ходзіць да споведзі, да прычасця, у ягоным здаровым розуме таксама няма прычынаў сумнявацца, — Вырвіч падараваў Жылкам самую сонечную ўсмешку, сланечнік павярнуўся б у ягоны бок. — I дачка яго будзе здаровай, калі дасцё магчымасць бацьку ўсё направіць.

Валенты пахітаў сумна галавою:

— Прабачце, пан Лёднік, але забраць яе вам ніхто не дазволіць. Яна мусіць знаходзіцца ў намоленым месцы, каля святыняў. Я нават у Супрасльскі кляштар перавезці яе баюся, немаведама што д’ябал праз маю няшчасную жонку ўтворыць дарогай, — Жылку перасмыкнула, сапраўды верыць у апантанасць Сафійкі. — А ў кляштары Святой Даратэі ёсць рэліквіі, якія прызнаюцца ўсімі хрысціянамі. I мошчы самой святой, і часціцы рэшткаў святога Мікалая Мірлікійскага, і кавалачак Рызы Прасвятой Багародзіцы, і трэска ад Крыжа Гасподняга. Калі нават у такім атачэнні Люцыпар змушае яе да нялюдскіх учынкаў...

Валенты кінуў пагляд на пялёсткі ружаў, якія нядаўна таксама нялюдскі лёталі воляю цесця, павагаўся. Вырвіч, каб не быў добра знаёмы з Лёднікам, таксама б вагаўся ды асцерагаўся.

— Але наведаць Сафію я вам як ейнаму бацьку забараніць не маю права. Дам адпаведны ліст да маці Агнэсы, абатысы. Паехаў бы з вамі... Але не, больш не змагу. Не вытрываю...

Круглы твар ваяводы пачырванеў.

— Калі мой сын наведаў у мінулым месяцы сваю жонку, сітуацыя паўтарылася, — стрымана патлумачыла Ганулька. — У ейнай прысутнасці ў яго самі па сабе паляцелі некаторыя прадметы...

— Яна спалоханая, — не даслухаў доктар. — Разгубленая. Я дапамагу ёй.

Жылка кіўнуў, але не стаў менш прыгнечаным...

Лёднік трохі памаўчаў і прамовіў ціха і цвёрда:

— Разводзьцеся.

Ганулька пачала абураныя літанні пра парушэнне традыцый, а Валенты нат не здрыгануўся — значыць, думаў ужо пра гэта.

— Дзяцей у вас няма. Жыць разам пасля такога не зможаце.

Валенты ўскінуў пакутныя вочы на цесця.

— Я не буду вас асуджаць, — запэўніў ціха Лёднік. — Вы проста вельмі розныя, гэта я вінаваты, блаславіў.

Нават Ганулька, хоць і незадаволена, але замаўчала. Развод — сарамацішча, але мець за нявестку апантаную вар’ятку, якая ні з голаду, ні з холаду, а з дурэння ўвесь час ганьбіць сям’ю...

— Прычыны важкія: сямейная нязгода, няздольнасць мець дзяцей і душэўная хвароба, — разважыў Вырвіч. — Давядзецца патраціцца, але шлюб з вялікай верагоднасцю скасуюць. Земскі суд не праблема, вы ж ваявода... З духоўным таксама вырашыце. Вы ў царкве вянчаліся, так?

— Мы цяпер усёй сям’ёй праваслаўныя, вярнуліся да веры продкаў, — падціснула маленькія ўсё яшчэ яркія вусны Ганулька. — Валянцін мусіць ехаць у Санкт-Пецярбург, яму прапануюць вельмі добрую пасаду.

Вось яно што, Жылкі вырашылі звязаць свой лёс не з Рэччу Паспалітай, якая канала, а з Расійскай імперыяй... Гэтак хтось з іхніх продкаў, каб не адабралі пасады, не залічылі ў дысідэнты, перайшоў ва ўніяцтва, так і гэтае пакаленне прыстасоўваецца. Што ж, з нагоды добрай кар’еры шлюб з капрызлівай, нерадавітай Лёднічанкай, якая пры двары яшчэ якое штукарства ўтворыць, — толькі замінішча.

— Думаю, біскуп добразычлівы ў вас маецца, вы ж кляштары ды цэрквы фундуеце, — працягваў разважаць Вырвіч. — А калі што, у мяне быў прэцэдэнт, аднойчы шлюб праваслаўных сужэнцаў скасаваў уніяцкі біскуп з Полацка. Маёмасных спрэчак, думаю, не будзе?

Так, нявесту Жылка ўзяў не на сваім статусе, бедную. Хоць Лёднік аддаў у пасаг за дачкой дом у Полацку, што некалі належаў Саламеі Рэніч, не параўнаць, колькі магла прынесці ваяводзе Супрасльскаму якая магнацкая дачушка.

Вырвіч успомніў, як ва ўніверсітэце Манпелье адзін прафесар распавядаў пра Старажытную Грэцыю: вось там разводзься хоць штодня, дастаткова жадання. Хто жаніўся, прыносіў у дом у дзень вяселля рыззё і кавеньку. І калі вырашаў развесціся, апранаў тое рыззё, браў у рукі кавеньку, а жонка чэрпала попел з хатняга агменю і насыпала сужэнцу шлях да ганку. А той ішоў да дзвярэй па попеле басанож... На знак, што ўсё пакідае былой жонцы i дзецям. Бо дом заставаўся ім i муж мусіў утрымліваць іх да канца сваіх дзён. А калі паміраў, ягоны малодшы брат павінен быў ажаніцца з кінутай кабетай.

Та-ак, падумаеш добра, ці варта разводзіцца на такіх умовах.

Пранціш зірнуў на кірпаносага Валентага і ўявіў яго ў рыззі, як той паныла крочыць па попеле з дому ля касцёла Яна Непамуцкага.

Ага, так той і пайшоў, як вожык пагаліўся. Хоць бы Сафійку адпусціў з мірам.

— Падавайце на развод, пан Жылка. Неадкладна, — паўтарыў Лёднік. — Нават калі Сафію прызнаюць ацалёнай, яе асаблівасці нікуды не дзенуцца. I вы не зможаце на гэта забыцца.

Матка і сын прамаўчалі. Значыць, згодныя.

Сонечныя промні прасяваліся скрозь вітражнае акно з лілеямі, праз якое падшыванка Сафійка калісь вылезла, каб адправіцца ў навуковую кар’еру. А насамрэч патрапіла ў патаемны вясёлы дом графа Мануцы і ледзь не стала мэтрэсай Станіслава Панятоўскага.

— Яшчэ адно пытанне... Пра майго вучня, Калістрата Роўбу... — Лёднік гаварыў асцярожна, бы рухаўся па тонкім лёдзе. — Я ведаю, што ён нанёс шаноўнаму пану Жылку пашкоджанні. Але тое ж было праз гарачнасць, праз клопат аб маёй дачцэ. Хлопец і так расплаціўся, у вязніцы наседзеўся. Ці магчыма прасіць вас, шаноўны пан Жылка, каб вы адазвалі сваё абвінавачванне, даравалі маладому чалавеку?

Валенты ўраз змяніўся, ад злосці аж зубы рыпнулі. Каруся ён ненавідзеў да пячонак. На шчасце, звесткі пра ўцёкі пушчанскага дзікуна з Белай фартэцыі наўрад ці паспелі дайсці сюды, іначай размова была б інакшай. Выручыла і тое, што, па ўсім відаць, ваяводзе было сорамна перад бацькам Сафійкі, а мо і трохі страшнавата перад доктарам-ведзьмаком. Таму Валенты неахвотна пагадзіўся напісаць адпаведную паперу.

На развітанне Ганулька перажагналася, узняўшы горасна вочы і прамармытаўшы малітву за бедную рабу Божую Сафію, і рахманым сваім галаском паведаміла Лёдніку:

— У нас таксама просьба да вас ёсць, пан доктар. Як мы ўжо сказалі вам, майго сына чакае бліскучая кар’ера ў Санкт-Пецярбургу. Менавіта таму мы не можам прыняць прапанову вашага сына, пан Лёднік. Так яму i перадайце.

Бутрым з цяжкасцю стрымаўся, каб не паказаць узрушэння.

— Пра якую менавіта прапанову вы гаворыце, ваша мосць?

Адказаў Валенты, які час ад часу ўспамінаў, што менавіта ж ён галава роду:

— Месяц таму я атрымаў ліст ад пана Аляксандра Лёдніка. Я шаную задуму яго і ягоных паплечнікаў, аднак будучыня не за імі. Слава Вялікага Княства Літоўскага залежыць ад таго, як складуцца нашы адносіны з Расіяй.

Прамовіўшы апошнюю фразу, Жылка стрэльнуў вачыма на маці ў пошуках адабрэння. Пра пчолаў не скажу, а мёд салодкі... А бацька Валентага, здаецца, такім ужо быў ліцвінскім патрыётам, адэптам незалежнасці ад Расейскай імперыі... Гэх, беларусы...

Лёднік устрымаўся ад роспытаў.

— Пры магчымасці абавязкова перадам сыну, што просіце. Але ці магу я пабачыць пасланне Аляксандра?

Валенты павагаўся, зноў абмяняўся знакамі з матухнай.

— Вы як бацька маеце на гэта права.

У хуткім часе ліст быў прынесены, Бутрым прагна прачытаў...

— Можаце пакінуць сабе. Усё адно мы адмаўляемся ад гэтай прапановы.

Так ці не так — ператакваць не будзем. Доктар беражліва схаваў аркушык за пазуху. Па ягоным твары нельга было нічога адгадаць, і Пранціш згараў ад цікаўнасці.

Вітражныя лілеі трохі пацямнелі, бо сонца сышло далей — люстравацца ў новых забаўках. Пан Жылка ўрачыста пакланіўся непрыемным гасцям. Бутрым і Вырвіч таксама раскланяліся. Ну, дай, Гасподзь, ніколі больш не пабываць у гэтым доме з зялёнымі гаўбцамі, ля храма святога Яна Непамуцкага, на вуліцы слаўнага горада Бадэна, прапахлага смуроднымі лекавымі крыніцамі і няшчырымі абяцаннямі.

Аднак і той будынак, які яны праз нейкі час пабачылі, не выклікаў ніякага жадання ў яго трапляць.

Маленькі замак з вастраверхімі вежачкамі туліўся на адхоне ў гарах, як вырастаў з іх. Сцены з вельмі цёмнага каменю, высокая брама. Быццам сківіцы з чорнымі ікламі.

А вопратка насельнікаў прытулку Святой Даратэі сляпіла беллю. Мнішкі плылі ў доўгіх і шырокіх палатняных рызах і каптурах, што нагадвалі ветразі. I ўсе, халера на іх, усміхаюцца, як козы калядныя.

Аж непамысна.

У белым была і яе высокая мосць абатыса Агнэса, яна ж князёўна Магдалена фон Шнаўцэнваген-Караваеф.

Светлыя вочы маці абатысы былі добрыя-добрыя, з такімі вачыма толькі рыбу жывую трыбушыць.

Колькі гадоў маці Агнэсе, вызначыць няпроста — яе твар нібыта качалкай пачалі раскочваць, а пасля кінулі. Куток рота апушчаны i прыадкрыты, там блішчыць сліна. I словы вымаўляе не зусім выразна. Затое як важка!

— Вы з’явіліся вельмі дарэчы, гер Лёднік. Вашыя даследванні мозга — нешта ўнікальнае. Вы маглі б дадаць свой унёсак у методыкі лячэння нашага шпіталя. Мы збіраем усё самае лепшае з медыцыны.

Тонкія сухія пальцы маці Агнэсы бесперапынна перабіралі ружанец, як лёсы бедных грэшнікаў.

Бутрым, увесь такі ўрачысты, суворы i мудры медыкус, нахіліў галаву.

— Палічу за гонар, ваша мосць. Як толькі агледжу сваю дачку i дыягнастую ейнае захворванне, ахвотна пракансультую і іншых пацыентаў.

Па каменнай падлозе доўгага калідора кляштара-лячэбніцы прастукалі нечыя чаравікі... Не спыніліся. Пранціш стрымаў уздых. Ды што ж гэтая скурчаная баба цягне? Дзе Сафійка? Вунь Карусь зараз што-небудзь тут напалам пераломіць ад нецярпення... Хлапца давялося ўзяць з сабою, бо таго і ланцугі не ўтрымалі б. Меланхолія толькі валасы яго ўгаварыла падцямніць ды вусы пагаліць, каб не пазналі адразу, калі апісанне разаслалі... Застаецца спадзявацца, што пошукі збеглага вязня сюды, у горы, не дайшлі. Прадставілі пушчанца як вучня доктара.

— Ваша дачка — складаны выпадак, гер Лёднік, — вочы маці Агнэсы свяціліся спачуваннем. Хаця левае вока адрасавала тое спачуванне невядома куды, бо круцілася незалежна ад волі ўладальніцы. — Злыя духі, якія апанавалі яе цела, пакуль не паддаюцца, не сыходзяць. I пашкодзілі ўжо цялесную абалонку. Не даюць ёй прымаць разумныя рашэнні, якія маглі б палегчыць яе стан і выратаваць душу.

— Дазвольце мне самому паставіць дыягназ.

Лёднік ледзь стрымліваўся. I абатыса гэта выдатна разумела, яе скрыўленай усмешцы не хапала рахманасці.

— Вы думаеце, вы адзіны варты дыягност на свеце, гер Лёднік? Прафесар Фрыдрых Айзенхаўэр з Венскага ўніверсітэта, спадзяюся, для вас аўтарытэт? Менавіта ён апошнім часам лячыў фрау Жылкаф. Я таксама ўсё жыццё прысвяціла барацьбе з душэўнымі хваробамі i магу вызначыць, каму неабходная дапамога. Вось ваш слуга, дробны такі, якога вы пакінулі ўнізе, дакладна мае патрэбу ў нашым лячэнні. Абмен ягоных вадкасцяў небяспечна парушаны, пераважае флегма, а гэта прыцягвае шкодныя нематэрыяльныя сутнасці. Шкада, што мы не бяром на лячэнне пацыентаў мужчынскага полу.

«Ну, шчасце для беднага Ясючка, што не патрапіць у дабрадзейныя ручкі мясцовых мнішак», — усміхнуўся пра сябе Вырвіч. Але ж адзінае здаровае вока ў маці Агнэсы як у каршука... Калі паспела Ясючка вывучыць? Яго i Сцяцка разам са зброяй давялося пакінуць унізе, у кавалергардыі ля брамы, дзе размясціўся невялікі гарнізон, які ахоўваў кляштар. З тузін вояў, мусіць, ёсць. I не звычайныя жаўнеры, а таксама нейкі ваяўнічы ордэн кшталту манаскага, у сініх кароткіх туніках са срэбнымі крыжамі. Пысы злыя, падазроныя...

Зрэшты, нічога дзіўнага — вайна не канчаецца ніколі, і па гэтым мястэчку шмат разоў прайшлася. Мала якая банда ўздумае зноў пажывіцца з багатых мнішак... Да таго ж замак, кляштар — адзіная абарона не толькі для мніхаў — для ўсяго навакольнага люду, які сюды, як што, хавацца прыбяжыць.

Меланхолія-шпяжанка прыкмеціла б слабасці абароны, але адмовілася ісці з імі. Сказала, не хоча засмучаць Сафійку, з якой развіталіся не лепшым чынам, і выведае ўсё сваімі метадамі. На гэты раз яна выдавала сябе за сакратара Лёдніка. А што — караля іграе світа. Чым болей пры пане абслугі, тым болей пана стануць паважаць. I вучань пры эскулапе, і сакратар, і двое слугаў, і сябар-шляхціц, таксама з сябе ўвесь важны.

Малыя дзеткі — малыя бедкі. А ёсць жа яшчэ і таямнічы ліст Алеся, пра які Бутрым пакуль адмаўляўся гаварыць — трэба арэхі па адным расколваць.

Між тым нарэшце цяжкія дзверы з пазалочанымі накладкамі-галінкамі паўзверх чорнага лаку расчыніліся. Увайшлі тры постаці ў белым. Дзве мажныя мнішкі з шырокімі ўсмешкамі на бляклых тварах — на абедзвюх засталося дваццаць зубоў — і заціснутая між нявестамі Хрыстовымі тоненькая постаць са складзенымі на жываце рукамі. Белы твар, амаль зліваецца колерам з хусткай, ледзь вылучаецца ружаваты след ад апёка на шчацэ, цёмныя вочы абведзеныя чорнымі кругамі, мілы носік завастрыўся...

Толькі Карусёў выдых з нейкім усхліпам змусіў Вырвіча асэнсаваць: гэта ж яго хросніца! А божачкі, і так трысцінка была, а тут як з паперы выразалі...

Адна з мнішак штурханула пацыентку, і сухія вусны той паслухмяна расцягнуліся ва ўсмешцы, нібыта нехта тузануў нябачныя ніткі, замацаваныя ў куточках рота.

Гэта было вусцішна. Тым болей што вочы глядзелі некуды ў нетутэйшыя эфіры...

Лёднік кінуўся да дачкі.

— Гер доктар, трымайце сябе ў руках! Ніякіх самавольных умяшальніцтваў! — выкрыкнула абатыса.

Але наўрад Баўтрамей яе чуў. Ён ліхаманкава аглядаў, асцярожна абмацваў крывіначку. Зазірнуў зблізу ў адсутныя вочы.

— Што за блёкат ёй даяце?

Абатыса падціснула скрыўленыя вусны, выцершы хустачкай нітку сліны з апушчанага кутка рота.

— Усе пацыенты атрымліваюць супакаяльнае.

Доктар адкінуў доўгія рукавы сукенкі. Худзенькія рукі ваяводзіны Жылкавай былі складзеныя накрыж і абматаныя на запясцях белай стужкай.

Доктар так ірвануў перавязь, што тая разляцелася на шматкі, расцёр запясці, памацаў пульс.

— Знясіленне. Адурманьванне. Гэта ваша лячэнне?

Вырвічу і тое было непамысна ад гнеўнага тону Лёдніка. Зрэшты, яму самому хацелася звярнуць крывую шыю абатысы. А Каруся ўвогуле давялося адчувальна схапіць за руку, каб не ўчыніў тое, што ў доме Жылкаў. З боем наўрад праб’ешся.

— Злы дух не павінен мець у распараджэнні моцнае цела, тады хутчэй яго можна змусіць шукаць іншы сасуд, — князёўна фон Шнаўцэнваген-Караваеф завяла літанне пра слушнасць лячэння.

Лёднік, не азіраючыся на абатысу, працягваў агляд. Асцярожна зняў з галавы Сафійкі хустку, не зважаючы на злоснае буркатанне мнішак. Тыя ўсё-ткі не асмельваліся перашкаджаць доктару ў прысутнасці раз’ятраных дужых мужчын і адышліся на крок ад сваёй падапечнай, аднак працягвалі захоўваць нялюдскія ўсмешкі.

Валасы Сафійкі былі чыстыя, акуратна расчасаныя, але не блішчэлі, не ліліся, як раней, чорным шоўкам — быццам пылам прыпарушыліся. Доктар павольна памацаў галаву дачкі — тут Сафійка першы раз выявіла нейкую рэакцыю, тузанулася, уздыхнула...

— Што за апарат вы ўздзявалі ёй на галаву?

Ад пагляду доктара магло што-небудзь загарэцца.

— Думаю, вы маеце на ўвазе вынаходніцтва прафесара Айзенхаўэра, — ахвотна патлумачыла маці Агнэса. — Металічныя штыры націскаюць на пэўныя кропкі чэрапа, ствараецца адпаведны ціск, і рэгулюецца плынь мазгавых флюідаў...

— Лухта! — Бутрым ледзь стрымліваў гнеў. — Я бачыў падобныя прыстасаванні, нічога, акрамя пакутаў яны хвораму не нясуць. Доўгае сцісканне чэрапа можа, наадварот, парушыць мазгавыя працэсы, а жалезныя мацаванні раняць скуру галавы і могуць выклікаць нагнаенне.

Сафійка раптам пахіснулася і пачала падаць. Карусь ірвануўся і паспеў падхапіць сваю любую паненку раней за ўсіх. Ён туліў яе да сябе з невымоўнай пяшчотай i жалем. У яго быў такі твар...

Памутнелыя вочы Сафійкі раптам страцілі адсланёнасць, і ў іх мільганула пазнаванне.

— Карусь... — галасок ценькі, амаль нячутны — трава гучней шуміць.

Вырвіч павярнуўся да абатысы.

— Ваша княская мосць маці Агнэса, я хросны бацька гэтай дзяўчыны, маршалак Менскага павета, i я настойваю, каб яе лячэннем займаўся Баўтрамей Лёднік, які мае аўтарытэт...

— Я ведаю рэпутацыю гера Лёдніка, — нецярпліва перабіла яго абатыса, на якую пасада Вырвіча, натуральна, не зрабіла ніякага ўражання. — Ведаю не толькі з добрага боку. Нават ягамосць Жылкаф дае зразумець у сваім лісце, што ў яго цесця могуць быць тыя ж праблемы з уплывам нячыстай сілы, што ў ягонай дачкі.

Ну вось закарцела ж доктару дэманстрацыю сваіх здольнасцяў у доме Жылкаў учыняць...

— Таму змены ў лячэнні могуць быць толькі пасля кансіліума, — вока маці Агнэсы круцілася, быццам жыло сваім жыццём. — У канцы месяца вернецца з Берліна гер Айзенхаўэр, запросім таксама з Граца айца Амадэуса, прызнанага экзарцыста. Доктар Лёднік выкажа ім свае меркаванні. Нагадаю, што гер Валянцін фон Жылкаф, муж i апякун гэтай хворай, даў нам права лячыць яе душу i цела.

— Ён збіраецца разводзіцца, ваша святая мосць! — запэўніў Вырвіч.

Абатыса пахітала галавой:

— Не магу пана Валянціна за гэта асуджаць, хаця разводы — грэшная справа. Калі шлюб будзе скасаваны, так, фрау Сафія можа быць перададзеная пад апеку ейнага бацькі... Пры пацвярджэнні ягонай дзеяздольнасці. Dura lex, sed lex[6].

Вырвіч кінуў трывожны позірк на Баўтрамея: каб яшчэ доктара не абвясцілі апантаным ды не пазбавілі права апекавацца Сафійкай...

— Але, пакуль не будзе афіцыйнага пацвярджэння разводу, ipso jure[7] Сафія фон Жылкаф застаецца пад уладаю яе мужа, пачцівага Валянціна фон Жылкаф, а значыць, пад юрысдыкцыяй кляштара Святой Даратэі, якой гер Жылкаф гэтую ўладу цалкам перадаў.

Развод за некалькі дзён не зладзіш... Карусь шчыльней прыгарнуў да сябе Сафійку, трымаючы яе на руках беражліва, як немаўля, і нешта шаптаў ёй на вуха... Мнішкі паспрабавалі спыніць плюгаўства, змусіць пушчанскага дзікуна перастаць датыкацца да іхняй падапечнай... Вырвіч здагадваўся, што яны прачыталі ў блакітных вачах нахабніка, бо адкаснуліся, ледзь захаваўшы свае прыклееныя ўсмешкі.

Толькі б не рвануў гэты лось з каханай на руках прабівацца на волю.

— Я не думаю, што смерць жонкі пачцівага Валянціна фон Жылкаф будзе да гонару кляштару і асабіста вам, маці Агнэса, — Вырвіч не хаваў гневу. — Semper in dubiis benigniora praeferenda sunt![8]. Дазвольце доктару Лёдніку лекаваць яго дачку, і заадно ён дапаможа з лячэннем усім хворым кляштара, i вам у тым ліку.

Маці Агнэса зацікаўлена слізнула вачыма па доктару. Якая б сумніўная ні была рэпутацыя Лёдніка ў вачах пільнавальнікаў традыцый, але лячыцца, калі прыцісне, усе беглі навыперадкі менавіта да гэтага суворага блюзнера.

— Я магу паспрабаваць зменшыць вашыя болі і часткова зняць сутаргі цягліцаў, — глуха прамовіў Лёднік, апусціўшы вочы. — Прыгатую бяспечныя супакаяльныя лекі на ўсіх хворых. Мне ўдавалася лячыць выпадкі харэі з дапамогай адмысловага масажу. Маю шмат прэцэдэнтаў удалага лячэння нервовага паралюшу... Можаце правяраць мяне і мае лекі якімі заўгодна свяшчэннымі рытуаламі ды рэліквіямі. Толькі не хавайце ад мяне дачку. Яна сапраўды ў вельмі кепскім стане.

У Каруся вырваўся амаль звярыны прыглушаны рык... Пасля такога звычайна хрумсцяць нечыя косткі. Мнішкі адступілі яшчэ на крок.

Урэшце сышліся на тым, што Лёдніку дазволяць падлячыць Сафійку, каб высокі кансіліум пабачыў вынікі і прыняў рашэнне наконт далейшых працэдураў. Правялі Бутрыма і да некаторых іншых хворых, вынікам былі гнеўныя размовы, разбітыя шкляніцы з нейкай атрутай, адна гістэрыка і некалькі жарынак надзеі, якія запаліліся ў вачах пацыентак.

Як лёгка запальваюцца тыя жарынкі, і як рэдка ім даюць разгарэцца ў вогнішча...

— Я мог бы амаль усіх там вылечыць... — Бутрым сядзеў, панурыўшыся, у чужой аптэкарскай лабараторыі, чорна-сівыя патлы завешвалі худы твар. — Калі б толькі перасталі няшчасных хворых марыць голадам, апойваць дурманам і выпрабоўваць на іх усялякія вычварныя механізмы.

Побач, у суседнім пакоі, гучалі галасы — нехта зайшоў у аптэку, а значыць, яе ўладальнік на нейкі час будзе заняты.

Вось і добра, хоць трохі без шпега. Вырвіч нахмурыўся: усё ехала на крывой казе. Думалі, паселяцца ў кляштары, дзе мусяць жа быць памяшканні для паломнікаў, агледзяцца... Тым больш у знаёмага аўстрыйскага банкіра Вырвіч нарэшце разжыўся на грошы. Але ў кляштары Святой Даратэі мужчын не сялілі — нават ахоўнікі месціліся ў адасобленым памяшканні ўнізе. Бутрыму прапанавалі працаваць тут, у аптэцы мястэчка пад гарой, на якой знаходзіўся манастыр.

Ну як мястэчка — шапкай накрыць можна, дамкоў дваццаць, што нагадвалі калядныя пернікі. Нават назвы сваёй няма. Кажуць «ля Святой Даратэі». Тут пакаленнямі жылі тыя, хто абслугоўваў багаты кляштар, ягоных ахоўнікаў ды паломнікаў, якія сюды з’язджаліся круглы год. Адзін з тубыльцаў шыў, другі вырошчваў гародніну, той гадаваў курэй, а гэты пёк хлеб, здабываў воск i мёд... Хтось жыў з таго, што здаваў багатым прыезджым, якіх не пускалі ў кляштарныя келлі, памяшканні.

Звычайна менавіта ў кляштарах рабілі найлепшыя лекі, працавалі адметныя фармацэўты. Ды што там, нават порах вынайшаў мніх Бяртольд па мянушцы Чорны, бо дым у твар ягоны ўеўся. Але прытулак Святой Даратэі стагоддзямі карыстаўся паслугамі аптэкі ў паселішчы ўнізе. Яе цяперашні ўладальнік, худы да жаўцізны і з’едлівы да костак Ганс Папяльман, працаваў на Святую Даратэю, як калісь ягоны бацька і ягоны дзед. Нос у аптэкара на свята рос, а ён яго па буднях насіў. Паколькі ў Папяльмана дзяцей не мелася, сямейная традыцыя мусіла перарвацца, што не дадавала геру аптэкару лагоды, асабліва ў зносінах з навязанай на ягоную галаву бандаю чужынцаў. Тым больш які гэта майстар спакойна сцерпіць, калі яго змушаюць саступіць сваю майстэрню іншаму, які нібыта ўмее рабіць тое, што ён не можа?

Згодна з атрыманым ад маці Агнэсы загадам, Папяльман даваў падазронаму чарнавалосаму доктару ўсё для працы, але мусіў сачыць, каб той не ўжываў магію і не намешваў атруту.

Ці трэба казаць, што магію і атруту пан Папяльман падазраваў у кожнай мензурцы, да якой датыкаўся ліцвінскі доктар?

Лёднік ужо нават на крык пару разоў зрываўся ў бясконцых дыспутах, хоць гэта было як на пень брахаць.

Асаблівае падазрэнне ў Папяльмана выклікаў Ясючок, якога Лёднік прыстасаваў сабе ў дапамогу, а заадно адукоўваў як мог, лекцыі чытаў па натуральных навуках. Недарэка быў злоўлены Папяльманам, калі навязваў нейкую нітку на ножку лабараторнага стала.

Вось і цяпер таўчэ нешта ў каменнай ступцы, а сам мармыча: «На востраве Буяне, на Алатыр-камені...» Цьху... Яму пра сульфат натрыя, а ён пра шышыгу.

Хаця, па сутнасці, тут было зручна — лабараторыя абсталяваная багата, пасяліліся па суседстве, знялі дом у нейкага бюргера, невялікі, але двухпавярховы... Зрэшты, усе дамкі ў паселішчы былі каменныя і на два паверхі. Крытыя чырвонай дахоўкаю, беленыя, аканіцы ўсе разьблёныя... Вось бы ў беларускіх вёсках так будаваліся.

— Як Сафійка?

Вырвіч ажно баяўся пытацца. Лёднік моўчкі ўстаў, узяўся калбаціць нешта ў мядзянай місе. Нарэшце выціснуў адказ:

— Лепей. Прынамсі, пагаварыць з ёю можна. Каецца, што за Жылку выскачыла.

Праз імкліва адчыненыя дзверы ўварваўся скразняк. I яшчэ нехта.

— Зняволенне і здрада добра ставяць мазгі на месца, — гэта прыскакала Меланхолія ў вобразе сакратара шаноўнага доктара Лёдніка, прафесара-эскулапа. — Усім прывітанне, каго сёння не бачыла. Добра, што дажджы скончыліся, паломнікаў наехала... Падагнала кліентаў нашаму Папяльманчыку, нагаварыла з тры кошыкі пілавіння. Там цётка адна, з тых, што, як гарох купляюць, кожную гарошыну асобна ўзважаць. Так што нейкі час аптэкар будзе заняты...

Пакуль Вырвіч неахвотна думаў, што варта куртуазна саступіць кабеце месца, бо вольных крэслаў бракуе, яна спрытна прысела проста на край стала, самым нежаноцкім і непалітэсным чынам, і ўтаропілася сур’ёзна ў мужа.

— Ты ўжо думаў, як забраць Сафійку?

Лёднік мацней закалбаціў рашчынне, якое згушчалася і страчвала празрыстасць.

— Думаў.

Пранціш няўважна расцёр у пальцах узяты са стала белы шарык, зроблены нібыта з цукру. Усё адно такіх шарыкаў насыпана вунь цэлая міса, а Лёднік яшчэ наробіць.

— Як былы суддзя мушу сказаць, што адзіны правільны спосаб — дачакацца, пакуль Жылка дасць развод. Можа, прыспешыць пана, настрашыць?

Бутрым кінуў размешваць загусцелае рэчыва, акуратна паклаў срэбную лыжку на сурвэтку побач з місай.

— Працэс можа не адзін год заняць... Дый ці наважыцца мой зяць? А ў наступным месяцы прыедзе Айзенхаўэр — а мы так на ягоную дапамогу спадзяваліся. Але я ведаю, што ён будзе настойваць на тым, каб працягваць свае эксперыменты.

Гэта значыць, уздзяваць на галаву механізмы, сціскаць чэрап... Бр-р-р-р!

— Нават калі ўсе ўпэўняцца, што без ягонага лячэння дзяўчыне стала лепей? — засумняваўся Вырвіч. — Яны ж зацікаўленыя, каб Сафійка добра пачувалася...

— Вой, панове, адкуль у вас наіўнасці столькі, — з горкай насмешкай працадзіла Меланхолія. — Скуль вы ведаеце, у чым начальства кляштара дый самі Жылкі зацікаўленыя? Развод — ганьба і вялікія затраты. Пахаваць нябожчыцу куды прасцей.

Пранціш трывожна зірнуў на збялелага Бутрыма і асадзіў Чуму:

— Не гарадзі абы што, выстаўляеш Ганульку ды Валентага нейкімі пачварамі.

— Я ж не кажу, што яны наўпрост загадалі Сафійку замучыць да смерці, — Меланхолія саскочыла са стала і скрыжавала ўпарта рукі на грудзях. — Яны не пачвары, і дактары венскія не пачвары, i экзарцыст той з Граца дабра ўсім хоча, і маці Агнэса — галубка шызакрылая... I кожны ў глыбіні душы, можа, сам сабе не прызнаючыся да канца, падумвае: «Бедная дзяўчынка, ці не лепей ёй будзе, калі перастане мучыцца ды бліжніх сваіх мучыць?» Колькі я такіх злачынстваў з самых добрых намераў бачыла, спадарства. Колькі даручэнняў гнілых сама атрымлівала — заказчык, бывае, слязьмі заліваецца, шкадуе сваю ахвяру... А грошы плаціць.

Ясючок у сваім куце перастаў стукаць песцікам, спыніў мармытанне і зацікаўлена падняў галаву. Каламутна-блакітныя вочы з разуменнем глядзелі на ведзьму, што раскаялася.

— Ды ўваскрэсне Бог, ды растачацца ўразі яго... — спачувальна замармытаў змагар з нячысцікамі.

— Гальшка мае рацыю, — ускочыў і Бутрым, захадзіў па пакоі. — Сафійку трэба забіраць. Калі што — звярнуся да канцлера Каўніца, дабяруся да імператара Ёзафа... Падыму навуковыя колы супраць вычварэнства, што ў гэтым кляштары ўчыняецца...

Ага, плач, галасі, рады не дасі... На вуліцы бадзёра, старанна забрахалі сабакі, якіх у мястэчку было багата, і ўсе вялікія, калматыя ды шэрыя — мяркуючы па грукаце колаў па бруку, ехала цяжкая павозка. У кляштар штось павезлі, добра, калі не жыцці на злом.

Пранціш адчуў, што ў яго пачынае пячы ды казытаць скуру на пальцах, якімі ён раздушыў белы шарык, — і давай абціраць іх аб палу камзола.

— Супакойся, Бутрыме. Карусь вунь таксама планы строіць, толькі з выбухамі і збройным нападам. Твая задача цяпер — падлячыць Сафійку, каб даўжэй пратрымалася. Давесці маці Агнэсе сваю карыснасць. I быць як мага больш пераканаўчым падчас кансіліуму. А там будзе відаць. Аднойчы разбіралі мы справу, калі бацька звёз сваю замужнюю дачку, бо муж кепска з той абыходзіўся. Звады было на ўвесь павет... Бацьку таго разам з дачкой ледзь не анафематствавалі, абражаны муж караць абаіх горлам патрабаваў. Але ж скончылася скасаваннем шлюбу.

А пальцы ж пячэ... Вырвіч крадма плюнуў на іх і зноў абцёр. Нешта ўпала на стол перад ім. Скураны мяшэчак з нейкім парашком...

— Пасып пашкоджаныя месцы. I няма чаго хапаць незнаёмыя рэчывы голымі рукамі.

Вось жа доктар пільны, заўважыў.

Добра, што Вырвіч той шарык атрутны на смак не пакаштаваў.

Та-ак, гэта не яблыкі з анёльскіх садоў.