Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

ПОКЛІЧ КРЭЎНАСЦІ

У чэрвені 1962 года Ніна Іванаўна ў складзе турысцкай групы адправілася ў падарожжа — круіз па Дунаі, Тады, пасля дзесяцігоддзяў «жалезнага занавесу», у часы «хрушчоўскай аддігі», гэта пачало рабіцца модным — азнаямляльныя паездкі за мяжу. Мне з цяжкасцю ўдалося ўгаварыць яе на гэта сціплае дзесяцідзённае падарожжа. Сам я тым часам збіраўся з сябрамі-пісьменнікамі на Далёкі Усход. У плане круізу я ўбачыў гарады, у якіх будзе спыняцца група, і сярод іх, з адхіленнем ад Дунаю, сталіцу Чэхаславацкай рэспублікі — Прагу. Успомніў, натуральна, што там жыве знакаміты беларускі спявак Міхась Забэйда-Суміцкі — жывая легенда нашага нацыянальнага пеўчага мастацтва, яго прызнаная светам слава. Імя Забэйды было мне вядома даўно, у апошнія гады я не аднойчы гутарыў пра яго з Максімам Танкам, Рыгорам Шырмам, з некаторымі сябрамі-равеснікамі. Азарыла ідэя: трэба, каб Ніна Іванаўна, будучыў Празе, знайшла магчымасць абавязкова наведаць славугага земляка. Адрас Забэйды ўзяў у знаёмага літаратуразнаўцы А. Мажэйкі, які быў звязаны з Чэхаславакіяй сваімі навуковымі інтарэсамі i праз гэта меў сувязі з Міхасём Іванавічам. Просьба мая была вельмі гарачай, i Ніна Іванаўна паабяцала ўсімі праўдамі i няпраўдамі атрымаць ад кіраўніка групы (а мы ведаем, каго назначалі кіраўнікамі) дазвол на сустрэчу. Ужо ў самой Празе, раніцай, Ніна Іванаўна заявіла кіраўніку, што ёй трэба кроў з носу пабачыцца вось з такім чалавекам i яна вымушана дзеля гэтага ахвяраваць экскурсіяй па гораду, можа, неўсёю, але палавінай дня напэўна. Кіраўнік, відаць, зразумеўяе просьбу-заяву па-свойму, відаць, падумаў, што ў Мінску яму не ўсё сказалі, i спачатку збянтэжыўся, але паколькі турыстка была членам КПСС, — не запярэчыў. А, можа, і чалавек быў добры, разумны, i ведаў, хто такі Міхась Забэйда: не толькі беларус-эмігрант, але i гонар нацыі.

Калі ў траўні наступнага года ў Беларусі рыхтаваліся да прыезду Забэйды на гастролі, Ніна Іванаўна апублікавала да гэтай падзеі ў газеце ЛіМ невялікі артыкул «Чакаем яго песень» (пад сваім дзявочым прозвішчам Н. Кавалёва). У артыкуле засведчыла:«Будучы летась у складзе турысцкай групы ў братняй Чэхаславакіі, мне давялося сустрэцца i пагутарыць з нашым дарагім земляком, які праславіў на ўвесь свет сваім цудоўным выкананнем лепшыя ўзоры беларускай народнай песеннай творчасці». «Давялося сустрэцца i пагутарыць» — i ўсё. I ні слова пра самую сустрэчу i гутарку. Інфармацыя наколькі звышсціслая, настолькі i звышсціплая. Бо насамрэч на сустрэчу пайшоў амаль увесь дзень, пабачыць выдатнасці Прагі ёй не выпала. Так, амаль цэлы дзень Ніна Іванаўна прабыла ў гасцях у Забэйды. Апавядала, вярнуўшыся: «Два разы спускаліся ўніз, у кавярню, піць каву, у яго там свой персанальны столік. Мне ён амаль нічога не даў сказаць — я толькі слухала. Каб ты пабачыў, як яму хацелася выгаварыцца! Гаварыў і гаварыў, не запыняючыся, і пра многае перажытае, ад часоў маленства, і пра свае сцэнічныя поспехі ў вялікіх тэатрах свету, а найбольш, мабыць, пра свае сённяшнія балючыя клопаты. Як яму не хапае людзей з Радзімы і самой Радзімы, духу-водару яе, як моцна прамаўляе ў ім покліч крэўнасці! Ён спяшаўся не толькі выгаварыцца, але і выспявацца — з дапамогай пласцінак (на яго мове — кружэлак, ці плітак). Сёе-тое выканаў і жывым голасам, з нашых народных, з яго рэпертуару...» Мяркуючы па ўсім, ён быў незвычайна рад сустрэчы з зямлячкай і ў знак удзячнасці лёсу абрынуў на яе, ва ўзнагароду, цэлы лівень аповедаў і спеваў. Падараваў і вялікую кружэлку з запісамі яго любімых беларускіх народных песень. А Ніна Іванаўна яму — мой зборнік «Неспакой» і здымак, на якім нас трое: яна, я і сын Сяргей.

I вось чым яшчэ была ўражана Ніна Іванаўна ў часе гэтай незабыўнай сустрэчы. «Ты знаеш, у яго вельмі адметная мова — не наша сучасная, якою мы тут гаворым, а якаясьці трохі архаічная, ці што. Гэта заўважаецца і ў лексіцы, і ў сінтаксісе, у інтанацыі. Наогул, нейкі трохі іншы стыль гаворкі. I стыль адносін, зваротаў іншы — і да людзей, назірала ў кавярні, і да мяне як да госці. Нешта вельмі нашае, але ці старамоднае, ці сапраўды шляхетнае, забытае намі? Я ніколі тут не сустракалася з такім стылемгаворкіі пачцівасці...» Мне, больш начытанаму ў заходнебеларускай, віленскай прэсе, гэта было зразумела. Тое маўленне, той стыль мы туг, у БССР, на працягу дзесяткаў гадоў трацілі. I ўрэшце амаль страцілі.

Пасля той сустрэчы ў Празе на наш адрас у Мінску пачалі прыходзіць ад Забэйды лісты. Завязалася перапіска, якая цягнулася цэлых трынаццаць гадоў. Лісты адрасаваліся або Ніне Іванаўне, або нам абоім, або мне. («Даражэнькая Ніна Іванаўна!», «Дарагія сябры Гілевічы!», «Дарагі Ніл Сямёнавіч!») Паступова гэтае ліставанне стала пераважна маім клопатам. Выканаўшы маю просьбу — (кантакт з М. I. Забэйдам быў устаноўлены), Ніна Іванаўна няйначай як палічыла сваю місію ў асноўным выкананай, далей няхай вядзе рэй той, хто быў ініцыятарам. Дарэчы, яе першыя словы пры суетрэчы са знакамітасцю былі: «Я — жонка паэта і фалькларыста Ніла Гілевіча і зайшла да вас па яго просьбе». Прызнацца, лістоў я паслаў Міхасю Іванавічу няшмат, часцей адпраўляў віншавальныя тэлеграмы і паштоўкі, і абавязкова — свае новыя кнігі паэзіі, манаграфіі па фалькларыстыцы і зборнікі выдаваных мною беларускіх народных песень.

Але гэта — асобная старонка ўжо ўласна маёй біяграфіі, а я хацеў бы тут яшчэ трохі сказаць пра моманты, якія датычаць перш за ўсё Ніны Іванаўны. У першым жа лісце, адрасаваным ёй, Міхась Іванавіч повен і захаплення і ўдзячнасці сваёй новай знаёмай зямлячцы. «Вы, напэўна, заўважылі, што калі мы прачытаем добрую кнігу, убачым харошы фільм (кінакарціну), праслухаем прыгожую песню, то нам хочацца быць лепшымі. Вось такое ж самае ўражанне зрабіла на мяне і Ваша пісьмо. (...) Вельмі-вельмі Вам дзякую за харошыя, шчырыя, душэўныя словы, якімі Вы мяне абдарылі. Вы ведаеце, мая мастацкая дарога не была лёгкай... Часта я сябе пытаўся, ці не заблудзіў, ці не памыліўся, ідучы па ёй. Але словы, падобныя Вашым, адказваюць мне, што так і трэба было рабіць, і дадаюць мне сілы да далейшае працы, узмацняюць веру ў чалавека, якую я не раз траціўці мог страціць...» (15.07.1962). Ліст ад 22.10 таго ж года: «У першую чаргу вітаю Вас з перамогай, што значыць з аспірантурай. Вельмі рад, што Вы выбралі сабе «Беларускую мову», якая і спеўная і мілагучная, але вельмі-вельмі патрабуе распрацоўкі. Калі б я быў малодшы, дык зрабіў бы тое самае, што і Вы зрабілі». I далей: «Я ўжо Вам казаў, што да пісання я «цяжкі», але затое многа-многа аб Вас, маіх дарагіх суайчынніках, думаю. Справа ў тым, што мне прадпісана памалу, але шмат хадзіць. Вось у такія хвіліны я Вам і «пішу», размаўляю з Вамі, і калі б Вы ўсё гэта «прачыталі», дык напэўна маглі б знайсці і нешта цікавае.(...) За Ваша другое пісьмо (без даты) шчыра дзякую: чытаючы яго, адчуваеш цяпло на душы. З тых, каго Вы «заразілі» Забэйдам, напісаў мне адзін Саламевіч I. Ул.». Далей Міхась Іванавіч палічыў патрэбным паведаміць, што гэны здымак, на якім нас трое (Н. I., я і Сяргей), «стаіць у мяне на раялі разам з іншымі выдатнымі суайчыннікамі (Глебка, Танк, Шырма, Александроўская і інш.)». Дарэчы, пра гэта — што здымак на ганаровым месцы — казалі нам і сябры, якія пабывалі ў Забэйды пазней.

У лісце за 28.XII. 1962 Забэйда піша: «Дарагія Гілевічы! Вельмі мяне парадавала, што ўспомнілі. I я ўспамінаю Вас часта, а лепш кажучы, у думках бываю больш з маімі дарагімі суайчыннікамі, чым з тымі, хто блізка мяне. (...) Нашы пісьменнікі і паэты часта мяне падтрымліваюць. Напішыце мне больш аб сабе. Ці Сяргей усё яшчэ кажа: «Пастаў Забэйду»? Пацалуйце яго за мяне (люблю дзяцей!)». Відаць, Ніна Іванаўна штось пытала ў Забэйды наконт яго архіву, бо ў лісце за 03.02.1963 г. М. I. піша: «Беларускаму Музею (архіву) памагу, чым змагу, і без грошай: пакуль што маю, што есці». Праз колькі дзён Ніна Іванаўна атрымала ад яго яшчэ адзін ліст. «За 7 ліпеня (дзень спаткання ў Празе. — Н. Г.) мне дзякаваць не трэба: Вы ж прыблізілі да мяне Радзіму, аб якой цяпер яшчэ больш думаю, чым раней». Вельмі важнае прызнанне! Можна і паганарыцца.

У траўні 1963 года Міхась Забэйда прыехаў—нарэшце! — на гастролі ў Беларусь. «На гастролі» — сказана занадта гучна: адбыліся ўсяго тры-чатыры канцэрты. Праўда, яны праходзілі з фурорам, поспех быў незвычайны. А мне не пашанцавала: ні пабачыць, ні паслухаць Забэйду не змог, — быў у Балгарыі. На пероне, у дзень прыезду Забэйды, разам з Шырмам і Танкам, сустракала яго і Ніна Іванаўна, з шыкоўным букетам кветак. I ўручыла газету ЛіМ са сваім артыкулам пра яго. У артыкуле, між іншага, гаварылася: «Значэнне М. Забэйды ў справе папулярызацыі беларускай песеннай культуры вельмі вялікае і яго нельга пераацаніць. (...) Шкада, што да гэтага часу ў нас не знойдзеш у продажы пласцінак з запісамі беларускіх песень у выкананні М. Забэйды». Не сказаць гэтага Ніна Іванаўна не магла.

Па ад'ездзе Міхася Іванавіча з Беларусі перапіска працягвалася. «Ужо два тыдні, як я сяджу ў спакойнай Празе, і кветкі Вашы ўжо апалі, але той шчыры, сардэчны прыём, з якім я спаткаўся на Радзіме, астанецца ў памяці назаўсёды. I пра «дундукоў» забыўся. Шкада толькі, што так мала ўдалося зрабіць у параўнанні з тым, колькі зрабіць хацелася. Ні радыё, ні тэлебачанне не змаглі выкарыстаць. А колькі новых людзей змаглі б яшчэ пачуць нашу прыгожую жывую песню. А грампласцінкі?! Таксама—нічога. А час уцякае! I мой жыццёвы акраец танчэе...» (Ліст за21.06.1963). У адным з наступных лістоў піша: «Вельмі шкадую, што на канцэрце ні разу не быў Ніл Сямёнавіч. Я ж для яго ўключыў у праграму «Чырвоную калінаньку» (29.ХІ. 1963). I маё шкадаванне было вялікае: была страчана, як аказалася, адзіная магчымасць спаткацца. Другой, на вялікі жаль, не выпала. Шмат гадоў я прыносіў на практычныя заняткі па фальклору яго «кружэлку», каб студэнты паслухалі і зразумелі, які гэта Божы цуд — беларуская народная песня. Ён ведаў пра гэты мой педагагічны клопат і высока яго цаніў. Добрыя водгукі я атрымліваў ад Міхася Іванавіча і на пасыланыя яму мае кнігі. «Дарагі Ніл Сямёнавіч! Шчыра Вам дзякую за Ваш новы зборнік «А дзе ж тая крынічанька». Чытаў і чытаю з асалодай, з захапленнем. Якая мілагучнасць, колькі музыкі ў Вас у нашай роднай матчынай мове! Ваш верш — гэта песня, якая так і льецца з душы. Я меў білет на вячэрні канцэрт, але як пачаў чытаць Вашу кнігу, так і астаўся ўдома. I на сэрцы стала лягчэй. «Адну трывогу ўсё ж не заглушу: А колькі родных танцаў, родных песень Тым часам будзе на адну душу?» (23.03.73). «Шчыра дзякую за кніжку «Песні сямі вёсак». Добрая праца! I патрэбная, і цікавая. Якія каштоўнасці там знаходзяцца! (...) Не раз у бяссонныя ночы лезуць у голаў думкі: каму патрэбна была мая праца? Колькі энергіі і часу каштавала пашырэнне і наспяванне на пліткі нашых песень! А хто іх чуе? І таму парадавалі мяне Вашы радкі: «У тым, што гэта кніга выйшла, ёсць і Ваша вялікая заслуга: Ваша песня натхняла мяне ў працы!» (07.07.1973).

Бацькаўшчына, сум па роднай зямлі, горыч і крыўда за глухату чыноўніцкіх душ, усё яшчэ не пагаслыя спадзяванні і канцэрты, канцэрты, сустрэчы з публікай — перш-наперш усе гэта запаўняла яго лісты да мяне. Але раптам і такое: «Чаму нічога не пішаце пра сям'ю? Яна ж стаіць у мяне на раялі. Хачу ведаць, як усім жывецца».

Папрок быў справядлівы: канечне ж, яму хацелася ведаць пра жыццёвыя справы і клопаты той, што аднойчы так неспадзявана светла ўзварушыла ў самотнай душы выгнанніка покліч крэўнасці.