Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

КНІГІ «ПАД РУКОЮ»

Па пераездзе нашай сям' і ў пісьменніцкі дом на вуліцы Карла Маркса (1969, красавік) Ніна Іванаўна займела асобны пакой, які быў і яе рабочым кабінетам і спальняй. Уздоўж дзвюх сцен у пакоі сталі паліцы з кнігамі, набітыя бітком, але — з захаваннем пэўнага прадметна-тэматычнага парадку. Паасобку — слоўнікі, агульнае мовазнаўства, акадэмічныя і розныя іншыя граматыкі, стылістыка і культура мовы, красамоўства і рыторыка, пісьменнікі і мысляры аб мове, манаграфіі і зборнікі артыкулаў літаратуразнаўцаў і крытыкаў, кнігі па тэорыі і практыцы мастацкага перакладу, творы мастацкай літаратуры, нарэшце — даведнікі па медыцыне і кнігі па дамаводству (так, так, дзве палічкі займала і гэтая нефілалагічная літаратура — штрышок да характарыстыкі духоўнага аблічча гаспадыні пакою). Зразумела, што ўсе гэтыя кнігі складалі толькі невялікую частку нашай багачэзнай (тысяч пятнаццаць адзінак) хатняй бібліятэкі. Ніна Іванаўна забрала бліжэй да сябе кнігі, найбольш патрэбныя ёй па спецыяльнасці — каб былі, так бы мовіць, «пад рукою», але пры неабходнасці заходзіла па тое ці іншае выданне ў мой кабінет або адшуквала на кніжнай «сценцы» ў гэтак званай «зале». Часта было і наадварот: я заходзіў у яе пакой па кнігу, асабліва. — па які-небудзь слоўнік. Значная частка слоўнікаў мясцілася і ў маім пакоі, найперш — шматлікія балгарскія, славенскія, сербскія, польскія, славацкія, чэшскія, македонскія, лужыцкія, само сабой — рускія, украінскія, англійскія. Але самыя грунтоўныя, знакамітыя ў свеце славістаў выданні ўпрыгожвалі кніжныя паліцы яе кабінета. Сёе-тое з іх варта, для паўнаты ўяўлення, назваць.

Тры велічэзныя фаліяшы I. Сразнеўскага «Матэрыялы для Слоўніка старажытнарускай мовы», чатырохтомны «Этымалагічны слоўнік рускай мовы» М. Фасмера, двухтомны «Этымалагічны слоўнік рускай мовы» А. Праабражэнскага, чатырохтомны (яшчэ даваеннае выданне) «Тлумачальны слоўнік рускай мовы» Д. Ушакова, чатырохтомны «Слоўнік рускай мовы» (1957-1961) пад рэдакцыяй калектыву вядомых лексікографаў, знакаміты «Слоўнік рускай мовы» С. Ожэгава, на форзацы якога — дата пакупкі (1953) і подпіс уладальніцы, «Слоўнік замежных слоў», таксама з датай пакупкі (1955). Даты падаю наўмысна, каб засведчыць, што гэтыя нятанныя і па тым часе кнігі яна купляла за рублі са стыпендыі, якая надта чакалася кожны раз дома, каб быць далучанай да мізэрнага сямейнага бюджэту. Жылі — маці, айчым і Ніна — зусім бедна, Марыя Захараўна не працавала, а Дзмітрый Васілевіч атрымоўваў сціплую зарплату дробнага службоўца беларускай чыгункі. Кожная капейка на строгім уліку, ашчаднасць і ашчаднасць ва ўсім. I менавіта ў той дзень, як дачка-студэнтка купіла «Слоўнік рускай мовы», здарылася катастрофа: у яе выцягнулі ў аўтобусе стыпецдыю. Гартала стоячы пакупку (дзе ж ты ўцерпіш!), партфелік з канспектамі і грашамі быў пры боку, — гэтым і пакарыстаўся злодзей. Жахнулася, бедненькая, агледзеўшы прапажу. Сказаць маці ні ў якім разе нельга — даканае лаянкай (« Разёпа! Як гэта можна, каб грошы выцягнулі!»). Пазычыла назаўтра ў сяброўкі аднакурсніцы палавіну сумы і прынесла матцы, сказаўшы, не гледзячы ў вочы:«Далі палавіну стыпендыі, другую аддадуць пасля...»

Апрача названых, — дзесяткі слоўнікаў рускай мовы іншых, у тым ліку спецыялізаваных; напрыклад, некалькі фразеалагічных, арфаграфічных, слоўнікі сінонімаў, антонімаў, паронімаў, эпітэтаў, даведнікаў па літаратурнаму вымаўленню, па націску, па пунктуацыі, слоўнікі мовазнаўчых і літаратуразнаўчых тэрмінаў. «Вопыт слоўніка» рускай савецкай паэзіі (у кнізе «Паэт і слова») — калі ласка, «Слоўнік скарачэнняў рускай мовы» — калі ласка, «Даведнік мер» — калі ласка, і іншыя і іншыя.

Гэта — што датычыць слоўнікаў. Але асноўную масу рускамоўных кніг на яе паліцах складалі граматыкі і выданні тэарэтычнага і прыкладнога характару па самых розных праблемах рускай мовы і агульнага мовазнаўства. Сярод іх — фундаментальныя акадэмічныя «Граматыкі рускай мовы» (два двухтомныя выданні), грунтоўныя працы такіх знакамітых расійскіх мовазнаўцаў, як акад. Ф. Буслаеў («Гістарычная граматыка рускай мовы» — кніга, якую штудзіравала не адно пакаленне студэнтаў), як акад. А. Шахматаў («Сінтаксіс рускай мовы», даваеннае выданне, паводле апошняга прыжыццёвага, 1881 года), — і адзін і другі — слава і гонар класічнай рускай філалогіі. Затым: акад. В. Вінаградаў («Праблемы літаратурных моў і заканамернасцяў іх утварэння і развіцця» і яшчэ некалькі яго кніг), акад. Ф. Філін («Паходжанне рускай, украінскай і беларускай моў»), акад. Л. Булахоўскі (двухтомнік «Курс рускай літаратурнай мовы», выдання яшчэ 1952года), вельмі знаны на пачатку XX ст. лінгвіст праф. А. Пяшкоўскі («Рускі сінтаксіс у навуковым асвятленні», капітальнае даследаванне!). Поруч — вялізны том В. Лапцевай «Рускі гутарковы сінтаксіс» (О, якая гэта раскоша! — сінтаксіс жывое рускае мовы! Сотні і тысячы яркіх, каларытных прыкладаў!). Дзесяткі два кніг па фразеалогіі рускай мовы — ад падставовага лемантара «Што такое фразеалогія?» да такіх грунтоўных тэарэтычных прац, як «Асновы фразеалогіі рускай мовы» А. Малаткова. Да гэтай галіны мовазнаўства Ніна Іванаўна была вельмі нераўнадушная заўсёды.

Па прыблізных паддіках, у яе «пад рукою» было звыш ста кніг, у назве якіх ёсць спалучэнні «Руская мова», «Сучасная руская мова», «Руская літаратурная мова» і да г. п. Асобна — звыш паўсотні кніг па культуры і стылістыцы рускай мовы, сярод якіх і такі рарытэт, як «Уводзіны ў стылістыку» М. Рыбнікавай, 1937-га года выдання, — незвычайна цікавая кніга, незвычайна! На гэтай жа паліцы — аж тры кнігі па стылістыцы французскай мовы. Навошта — па французскай? Ды яшчэ і тры? А ў іх — шмат вартага ўвагі па агульных праблемах стылістыкі. (Менавіта ў адной з іх Ніна Іванаўна вычытала, што зафіксавана аж 106 азначэнняў да слова «стыль». 106! А колькі ведаем мы, філолагі, так бы мовіць, сярэдняй рукі? Высокі стыль, нізкі, вульгарны, патэтычны, канцылярскі, які яшчэ?)

Вось гэта тыя некаторыя выданні, агулам кажучы, па рускай мове, якія Ніна Іванаўна пачала купляць яшчэ будучы першакурсніцай. Яна хацела іх мець, яна, лічыла, павінна іх мець, каб пастаянна карыстацца імі, бо яна хацела быць філолагам не намінальным, а прафесіянальным, высокапрафесіянальным. Рускую мову трэба ведаць дасканала — гэта было яе перакананнем. I з павагі да свайго дыплома («выкладчыца беларускай і рускай мовы і літаратуры»), і з увагі на ролю і месца гэтае мовы ў краіне (СССР), і з вялікай шчырай любові да рускай, асабліва класічнай, літаратуры, — любові, прывітай ёй яшчэ ў маленстве бацькам-настаўнікам. Але і гэта не ўсё.

Добра, можа сказаць шаноўны чытач, добра, рускую мову нам, беларусам, канечне, трэба ведаць. Але ж Ніна Іванаўна — філолаг беларускі, даследчыца лексікі, фразеалогіі, дыялекталогіі, стылістыкі і культуры мовы беларускай. Зусім так, вядома. Дададзім: і палымяная, самаахвярная патрыётка роднага слова, заступніца і абаронца яго. Дык вось яна разумела: засваенне навуковай літаратуры па рускай мове вельмі дапамагае ёй глыбей разумець тэарэтычныя і практычныя пытанні роднай беларускай мовы і такім чынам расці і дужэць прафесіянальна. Русістыка — адна з самых аўтарытэтных філалагічных навук у свеце. Ігнараваць навуковыя школы расійскай філалогіі можа толькі самадзейнік-аматар, а не прафесіянал. Калі мы гэтага не зразумеем — наша мовазнаўства будзе заставацца на правінцыйным узроўні.

«Беларускія» паліцы ў яе пакоі-кабінеце былі таксама вельмі багатыя. Слоўнікаў — сотні паўтары, ці не ўсе, бадай, што былі выдадзены за пасляваеннае паўстагоддзе ў нас, з іх — каля палавіны дыялектныя. Трэба сказаць, што за беларускімі слоўнікамі пільна паляваў і я. Яшчэ ў самым пачатку 1960-х мне пашчасціла запалучыць з букіністычнай кнігарні Ленінграда славуты «Слоўнік беларускай гаворкі» I. Насовіча — першавыданне, у ідэальнай захаванасці (зрэшты, другое выданне паявіцца толькі ў 1983-м). Удалося «ўпаляваць» яшчэ ў тыя ж гады «Расійска-беларускі слоўнік» С. Некрашэвіча і М. Байкова (1928-га года выдання), абсалютны рарытэт — «Маскоўска-беларускі слоўнік» братоў М. і Г. Гарэцкіх, выдадзены ў Вільніў 1920-м годзе. (Колькі гадоў назад падарыў яго акадэміку Радзіму Гарэцкаму, дазнаўшыся, што ён гэтага выдання не мае.) «Краёвы слоўнік Усходняй Магілёўшчыны» I. Бялькевіча падарыла ўдава мовазнаўцы Ніна Мікалаеўна Улашчык-Бялькевіч. (Падпісалі і Вольга Улашчык, і Мікалай Улашчык, і яго жонка Наталля.)

На антыкварныя выданні беларускіх кніг грошай я ніколі не шкадаваў. Але аднойчы пераканаўся, што Ніна Іванаўна ў пэўных сітуацыях бывала яшчэ больш безаглядна рашучай — сапраўднай бібліяманкай. Неяк прыходзіць з працы і кажа: «Паглядзі, што я купіла». Расчыняе тэчку, вымае і падае мне вялікага фармату том, не вельмі тоўсты, у пацёртых скураных вокладках. На карашку залатым цісненнем прапісана: «Опытъ областнаго великорусскаго словаря». Адкрываю і кідаю позірк на годвыдання: 1852. Ого! Старэйшы за слоўнік Ул. Даля. Вось гэта антыка! «Ну і колькі ж аддала, калі не сакрэт? » — «Многа, вельмі многа. — Глядзіць і вінавата ўсміхаецца. — Сорак пяць». Уразіла. Ды і як не ўразіць. Мая зарплата — 170, яе — 110. Амаль палавіну сваёй зарплаты адваліла. «Я думаю, яна варта гэтых грошай, — сказала. — Пагартаеш—пераканаешся. Мне ўступіў яе наш студэнт (назвала прозвішча, цяпер вядомы літаратар), ён купіў у букіністычным, і, відаць, нявыкрутка з фінансамі. А можа і, убачыўшы, як я загарэлася — адшкадаваў...» Пачаў гартаць. Цуд, а не слоўнік! Суцэльная старажытная язычніцкая паэзія! Вельмі шмат каларытных слоў несумненна беларускага паходжання — з губерняў Смаленскай, Пскоўскай, Курскай, Цвярской ды і з іншых. «Я знала, што ты ўзрадуешся», — сказала, улавіўшы мой удзячны позірк.

Так, на патрэбныя выданні Ніна Іванаўна грошай не шкадавала. Карысталася службай «Кніга — поштай» і атрымлівала бандэролі з Масквы, Ленінграда, Кіева, Саратава, Казані, Растова і іншых гарадоў краіны. Сачыла за навінкамі па газеце « Книжное обозрение », на якую я рэгулярна падпісваўся. Як на прыклад — спашлюся на атрыманую з Масквы кнігу В. Грыгор'ева «Словатворчасць і сумежныя праблемы мовы паэта» («Наука», 1986). Помню, як прыйшла гэта бандэроль. Назва кнігі заінтрыгавала і мяне. Аказалася — даследаванне пра мову творчасці Велеміра Хлебнікава. Падумалася: ці многія ў нас лінгвісты азнаёміліся з гэтай надзвычай змястоўнай кнігай? Яна — апытала. Ёй — было цікава. Гэтак жа атрымала поштаю кнігі: Ю. Лотман, «Структура мастацкага тэксту», Ю. Апрэсян, «Ідэі і метады сучаснай структурнай лінгвістыкі», В. Звягінцаў, «Тэарэтычная і прыкладная лінгвістыка». Гэта быў яе натуральны клопат пра ўласны тэарэтычны ўзровень.

Дарэчы, названую кнігу Ю. Лотмана Ніна Іванаўна аднойчы паклала на стол мне (яна так рабіла часта). «Тут, дзе закладзена, — для цябе. Пакуль не прачытаеш — размаўляць не буду», — прыгразіла звыклым традыцыйным жартам. Разгарнуў і паглядзеў: загаловак раздзелу— «Стих как мелодическое единство». Паспрабуй, вершатворац, такое не прачытаць.

Пільную ўвагу праяўляла яна да прац навукоўцаў, якія былі, так бы мовіць, першапраходдамі ў сферы агульнага мовазнаўства, заснавальнікамі і распрацоўшчыкамі новых тэорый, метадаў, падыходаў. «Не адстаць, не адстаць, не адстаць! — інакш будзе сорамна перад студэнтамі.» Калі не паспявала прачытаць навінку ўважліва — дык хоць перагортвала і спынялася на тым, за што зачэплівалася, у сілу нейкіх інтэлектуальных законаў, яе філалагічнае «вока».

Рупліва падбірала для свайго кабінета кнігі, якія можна аб'яднаць рубрыкай «пісьменнікі аб мове». Па-першае, гэта велічэзны том анталагічнага характару «Русские писателн о языке», кнігі з нататкамі аб мове Л. Лявонава, К. Федзіна, С. Маршака, К. Чукоўскага, У. Салавухіна, Ю. Бондарава, С. Шуртакова, Л. Успенскага, Л. Цімафеева... Аднойчы папрасіла: «Ты не мог бы дастаць кнігу Яна Парандоўскага «Алхімія слова»? Сустрэла ў часопісе цытату з яе, што ўвасабленне — самы старажытны троп, у якім «найбольш глыбока выражае сябе дух народа». Уяўляеш: найбольш глыбока — дух народа!» Я ўжо чуў пра гэты незвычайны філалагічны трактат таленавітага польскага літаратара. «Пастараюся», — адказаў. I пастараўся. Трэба было бачыць, як яна была рада гартаць гэты перанасычаны фактамі, кніжнай мудрасцю, поўны элегантнай дасціпнасці том!..

Я любіў дарыць ёй рэдкія каштоўныя выданні знакамітых даследчыкаў мовы — і айчынных, і еўрапейскіх. Так на яе паліцу сталі кнігі «Выбраныя працы па мовазнаўству» Вільгельма фон Гумбальдта, «Заметкі па агульнай лінгвістыцы» Фердынанда дэ Сассюра...

Вельмі даражыла Ніна Іванаўна кнігамі калегаў, падпісанымі ёй у знак пашаны, удзячнасці, любові. Многа іх, шчырых дароўных надпісаў, можа, і каля сотні, некаторыя — досыць разгорнутыя і красамоўныя. У ліку тых, што засведчылі такім чынам пашанаванне яе асобы, імёны вельмі вядомыя: дактары навук Леў Шакун, Мікалай Улашчык, Уладзімір Анічэнка, Фёдар Янкоўскі, Адам Супрун, Браніслаў Плотнікаў, знакамітыя пісьменнікі Іван Мележ, Янка Брыль, Васіль Быкаў, Мікола Лобан, Янка Сіпакоў, Генрых Далідовіч, Сільва Капуцікян, Уладзімір Багамолаў, Івайла Пятроў і яшчэ, і яшчэ, і яшчэ...