Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

ЯЕ РАЗУМЕННЕ СЯБРОЎСТВА

У адзін з вясновых вечароў 1954-га мы пайшлі з Нінай у тэатр Оперы і балета на якісьці спектакль. Калі зайшлі ў залу — народу было ўжо шмат, амаль поўна. Зарыентаваўся, убачыў нашы два незанятыя крэслы, і мы падаліся туды. Але з аднаго раду пачуўся вокліч: «Ніл, пачакай!» Глянуў — мой даўні знаёмы, яшчэ з гадоў вучобы ў педвучылішчы, малады паэт А. Што такое тэрміновае, што аж «пачакай» ? Прыпыніліся, бо ён, паўтараючы «пачакай!», імпэтна выбіраецца паўз суседзяў да нас, на праход. На твары — непрыгожая блазенская ўхмылка. Кажу: «Прабач, але нам яшчэ трэба ўсесціся...» — «Я на адну секунду, — і ў радасным захлёбе выпаліў — голасна, каб і людзі чулі: — Слухай, а здорава табе ўсыпаў Кучар у ЛіМе, здорава! Не крыўдуй, браток, але — справядліва ўсыпаў, справядліва!..» А. Меў на ўвазе нядаўна апублікаваны ў ЛіМе артыкул крытыка А. Кучара пра творчасць маладых паэтаў, у якім ён рэзка адмоўна ацаніў маё лірычнае вершанё на вечную тэму кахання. Здзіўлены і абражаны «сяброўскай» радасцю А-я, я адно зласнавата буркнуў: «Пасля пагаворым» — і мы пайшлі садзіцца. Настрой у мяне быў сапсаваны ўшчэнт. I не толькі ў мяне. Праз нейкую хвіліну няёмкага маўчання Ніна ціха спытала:

— Што гэта за пачвара?

— Гэты?.. Малады паэт А. С. Паглядзела на мяне з недаверам:

— Але ж ты называў яго, помню, у ліку сваіх сяброў...

— Ну, вось такі сябар, — адказаў, уздыхнуўшы, раптам пачынаючы нешта разумець наконт сяброў і сяброўства. Каб трохі супакоіць Ніну, дадаў: — Увогуле, у паэтаў прынята выказваць свае крытычныя заўвагі адкрыта...

Але Ніна запярэчыла:

— Крытычныя — гэта я разумею, але чаму з такой радасцю — на ўсю фізіяномію? Хіба сябры з гэтага радуюцца — нават калі крытыка і слушная?

Ідучы з тэатра, загаварылі пра гэты недарэчны выпадак зноў. Апасля, сам-насам, я ўспамінаў яго яшчэ неаднойчы. Не адразу, але ў досыць хуткім часе, пачуццё сяброўства да А-я пагасла ўва мне канчаткова; натуральна — і пачуццё павагі: якое ж сяброўства без шчырай чалавечай павагі? Цяжкія гэта для спасціжэння рэчы, вельмі цяжкія, у некаторых выпадках чалавек даходзіць да ісціны (дакладней, да горкага расчаравання) праз не адзін дзесятак гадоў.

Ніна Іванаўна, з яе выключна тонкім прыродным чуццём дабрыні і справядлівасці, праўды і фальшу, кроку маральнага і амаральнага, колькі разоў за доўгае сумеснае жыццё звярнула маю ўвагу на пэўныя моманты ў паводзінах маіх і нашых агульных сяброў, на тое, што яе бянтэжыла і прымушала задумацца. I кожны раз, як калісьці ў гэны вечар у тэатры, яна са скрухай гаварыла: «Сябры... Сябры... Падобна, што не ты іх выбраў, а яны цябе... Яны — хітрыя, практычныя, а ты — наіўны, страшна наіўны...» Аднойчы ж так пакрыўдзілася і абурылася ўчынкам майго блізкага сябра, што прыклала далоні да скроняў, пахітала галавой і горка-расчаравана вымавіла: «Як ён мог так — пра цябе? Ён жа ведае, чым ты жывеш і што табе баліць? — Памаўчаўшы, дадала: — Дык што ж выходзіць? Выходзіць, што — чорны поп?!»

Асабліва крыўдзіла Ніну Іванаўну тое, што некаторыя сябры без належнага разумення, а значыць і без падтрымкі ставіліся да майго змагання за беларускую мову, за беларускую школу, за беларускі друк і наогул за беларушчыну, — да таго, што было зместам і сэнсам майго жыцця, маёй літаратурнай, навукова-педагагічнай і грамадскай працы. Помню, як пасля аднаго пленума праўлення Саюза пісьменнікаў, на якім я выступіў з дакладам (было гэта ў 1988-м, у вельмі напружаны час перабудовы), прыйшоўшы дадому, я не змог утаіць ад Ніны Іванаўны пахмурнага настрою.

— Нешта здарылася? — спытала.

— Здарылася. Адбылася спроба скінуць мяне з пасады першага сакратара праўлення. Правалілася, канечне.

— I хто паспрабаваў скінуць? Маладыя?

— Не маладыя, а саракагадовыя. На чале з Бондар...

— I што яны табе інкрымінуюць, чым незадаволеныя? Слаба змагаешся за беларускую мову і за беларускую школу? Ахто ў нас змагаецца мацней? Хто больш кладзе на гэтае змаганне сіл і часу? Ды што больш! Хто робіць хоць блізу таго, што робіш ты? Адкрытым словам, публічна. I на ўсіх узроўнях — і ў Мінску, і ў Маскве?

— Рэч у тым, што некаторых гэты аспект зусім не цікавіць. Іх цікавіць улада. Ім лейцы патрэбны. Лейцы хочуць узяць у свае рукі, лейцы! А дзеля чаго? Пытанне лішняе.

— За цябе заступіўся хто-небудзь?

— Вядома. Асабліва — Уладзімір Калеснік. Такі даў ім адлуп, што ажно пырскі ляцелі. Сказаў: «Парадуйцеся, што такі чалавек у кіраўніцтве, ды пажадайце яму здароўя. Знайшлі супроць каго бунт замысліць! Чалавек да астатку выкладаецца на нашу агульную вялікую справу і робіць гэта мужна, пераканаўча — дык падтрымліваць яго трэба, а не бэсціць. Калі, вядома, і мы за гэтую справу». Вось так і асадзіў крытыканаў.

—Я ж думаю, ты не спалохаўся і не стаў прасіць, каб цябе вызвалілі?

— Не спалохаўся. I прасіць аб вызваленні не стаў, бо сёння гэта азначала б, што мяне скінулі. Я вызвалюся сам — бразну дзвярыма, калі палічу, што надышоў самы той момант. А пакуль — мо яшчэ паспею што добрае для ўсёй грамады зрабіць.

— Малайчына. Дык і супакойся, — сказала Ніна Іванаўна. — Заадно і я супакоюся. А то глянула, як зайшоў...

— Не супакоішся. На вялікі жаль, не супакоішся. Я не сказаў табе пра галоўнае.

Ніна Іванаўна падняла на мяне вочы і маўчала — чакала.

— На пленуме выступіў і мой дарагі сябра. I з усёй бальшавіцкай палымянасцю выпаліў, што за гады працы сакратаром у СП у мяне не прыбавілася ні дабрыні, ні светлыні, ні прынцыповасці...

— Так і сказаў? — перапытала зусім глухім голасам, памаўчаўшы.

— Так і сказаў. I што ж заставалася падумаць прысутным, калі адзін з самых блізкіх сяброў такое гаворыць?

Ніна Іванаўна сапраўды доўга не магла супакоіцца і яшчэ неаднойчы ў той вечар азадачана горка, амаль у роспачы, паўтарала: «Як жа ён мог такое сказаць? Гэта ж трэба вельмі не любіць, каб такі прысуд вынесці. Дык а трыццаць гадоў сяброўства куды падзець? А што было між вамі трыццаць гадоў?..» У адзін з наступных дзён сказала: «Паспрабавала ўявіць, каб Панчанка публічна, на людзях, выдаў такое свайму сябру Танку, ці Калеснік — Брылю, альбо наадварот — Танк выдаў такое Панчанку... Ці Куляшоў — Твардоўскаму... Не толькі ўявіць немагчыма, нават і падумаць брыдка...»

Менавіта пра Куляшова і Твардоўскага яна прыгадала таму, што шмат ведала аб іх сяброўстве, і не толькі з розных успамінных публікацый. Шмат расказала ёй жонка Куляшова Аксана Фёдараўна, да якой Ніна Іванаўна часта заходзіла і на Нарачы (жылі па суседству), і ў Мінску на кватэру. Аднойчы прынесла і дакументальнае пацвярджэнне дружбы двух вялікіх — перапісаныя з дазволу Аксаны Фёдараўны два лісты Твардоўскага да Куляшова. Папрасіла гэтага дазволу, бо надта ж хацела, каб і я прачытаў іх, ведаючы, што і мне будзе вельмі цікава. Адзін з лістоў, за 05.11.1968-га, падам тут: «Дорогой мой Аркаша! Позволь поздравить тебя и с праздником общим (Окт. рев.), и с твоим особо — присуждением тебе звания Народного поэта Республики, и тем самым—должностью первого заместителя Янки Купалы в белорусской и всей советской литературе. М. Танка я собственно мог бы назвать первым замом Якуба Коласа, но есть опасность, што вдруг обидится вторым по счету, хотя столь же почетным местом. Мне нет необходимости говоршь тебе о том, что чины и звания поэтам мало помогают, ты достаточно умён, чтобы знать это без меня. Но всякое даяние—благо, и если это звание принесет тебе хоть малую толику в смысле житейском, и на том спасибо. Обнимаю тебя, мой милый бывший маленькнй пьяница. Бывший большой пьяница А Т.» Вядомаж, Ніну Іванаўну не мог не ўразіць і гумар апошніх радкоў — і дасціпны, і па-сяброўску бязбоязны. У другім лісце, за 10.02.1965-га, вялікі паэт выказвае абурэнне, што кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў Беларусі не толькі не падтрымлівае кандыдатуру Куляшова на Ленінскую прэмію, але і чыніць нейкія перашкоды. «Дела твои на Неглниной, 15 в общем хороши и, как мне кажется, увенчаются желательным результатом, но должен сказать, что хитроумный маневр братьев-белорусов ставит в недоумение не только меня и вообще твоих друзей, но и лиц совершенно объективных. Ах, Пятрусь, Пятрусь!

До встречи! Твой А Т.»

Згаданае імя — тагачасны старшыня СП БССР Пятрусь Броўка. Як вынікае з тэксту ліста, не ўсе ў Беларусі хацелі, каб вялікі паэт атрымаў належную ўзнагароду. «Ну што ж, — зрабілі мы тады з Нінай Іванаўнай не новую выснову. — Беларусы застаюцца беларусамі. Вось так і сябруюць...»

Заканчваліся перабудовачныя 1980-я. Надыходзіла старасць — з такімі «радаснымі» адкрыццямі ў сяброўскіх узаемаадносінах. Ніна Іванаўна бачыла, як я намагаюся з усіх сіл выкарыстаць спрыяльную сітуацыю — галоснасць і свабоду слова — каб прапагандаваць ідэю беларускага нацыянальнага адраджэння, а найперш — каб надаць нашай роднай мове статус адзінай дзяржаўнай. У тыя гады пра гэты мой галоўны жыццёвы клопат я вельмі часта выступаў з артыкуламі ў газетах. Бадай не было выпадку, каб Ніна Іванаўна не прачытала яшчэ ў рукапісу тое, што я збіраўся несці ў рэдакцыю. Гэта ўжо стала для мяне амаль абавязковым правілам — паказаць напісанае дзеля пэўнасці, што і наконт зместу і наконт стылю я магу быць спакойны. Вядома, не абыходзілася іншы раз і без яе заўваг. Я разумеў, што і ў гэтым было маё вялікае шанцаванне, і я быў вельмі-вельмі ўдзячны ёй, а значыць — і Госпаду Богу ці лёсу. Можа, не адразу, але аднойчы да мяне дайшло, што яна перажывае за кожную маю публікацыю не меней, чым я сам. А, можа, нават і больш, мацней. Ну гэткім яна была чалавекам і гэткім сябрам свайго спадарожніка жыцця. «Ты не маеш права выходзіць на людзі са слабізной», — о, колькі разоў я пачуў ад яе гэты нязменны ў сваёй неадступнай патрабавальнасці напамін! Гэта датычыла, натуральна, не толькі артыкулаў, але менавіта маёй патрыятычна-адраджэнскай публіцыстыкі. Ніна Іванаўна надавала ёй асабліва вялікае значэнне, бо як мала хто разумела, што час патрабуе ад пісьменніка поўнай душэўнай самааддачы ў імя ажыццяўлення нашага спаконвечнага беларускага ідэалу, бо ёй як мала каму гэта балела, — балела несціханым, неўтаймоўным беларускім болем. Так, уся справа-рэч была ў гэтым: яе неўтаймоўны сардэчны боль быў беларускім болем. Як і мой. Гэта быў наш агульны боль — непадзельны. На многае ў жыцці мы маглі глядзець не зусім аднолькава, успрымаць і рэагаваць па рознаму, але боль быў у нас, у нашых душах, адзін. Ён найперш і яднаў нас, і трымаў разам, і ёй было патрэбна маё разуменне гэтага ў такой жа меры, як мне было патрэбна яе разуменне. З адным удакладненнем да сказанага: яе разуменне выяўлялася ў незвычайнай самаахвярнасці, з якою яна клала ўсе свае душэўныя сілы на ўспамогу мне — як літаратару, грамадскаму, апасля і дзяржаўнаму дзеячу (у 1990 —1995 гады — старшыня пастаяннай Камісіі ВС РБ па адукацыі, культуры і захаванні гістарычнай спадчыны, член Прэзідыума ВС РБ). Як яна разумела маё становішча і мой грамадзянскі абавязак, — мой свяшчэнны (даруй, Божа!) доўг перад Беларуссю і беларускім народам! Я гэтак самаахвяравацца ўзаемна на яе клопаты — не мог. А між тым яна была аўтарытэтным філолагам і педагогам, у яе было самастойнае і вельмі напружанае творчае жыццё на філфаку БДУ. Зусім коратка кажучы: яна была АСОБА. Вядома, я любіў слухаць яе дасціпныя аповеды пра падзеі факультэцкага жыцця, як і пра многае іншае, чым ёй хацелася са мною падзяліцца, але, але... Як часта яна бачыла, што я слухаю «адным вухам»: яе слухаю, а думкамі ўвесь у «сваім». I што з таго, што цяпер я вельмі-вельмі аб гэтым шкадую?