Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Фарбы і водар роднай зямлі

Вясною 1967 года Іван Давыдкаў запрасіў мяне, госця Саюза пісьменнікаў Балгарыі, на святкаванне Тыдня дзіцячай кнігі ў Радопы, куды ён разам з паэтам Аляксандрам Муратавым збіраўся ехаць. Ахвотна даючы згоду, я ведаў, што падарожны па Радопах будзе цікавым, што яно прынясе мне нямала радасных сустрэч з новымі людзьмі, адкрые перада мною раней невядомыя цудоўныя краявіды. Не падумаў я толькі тады, што гэтае падарожжа адкрые для мяне яшчэ і творчую душу аднаго з лепшых балгарскіх паэтаў, з якім у нас было ўжо нямала сустрэч — і ў Балгарыі, і ў Беларусі, паэзію якога я даўно любіў, перакладаў на родную мову і, як мне здавалася, няблага ведаў.

Калі ў горадзе Смоляне — у самым цэнтры Радопаў — удакладнялі наш маршрут і месцам выступлення назвалі сяло Забырда, помню — Давыдкаў ажывіўся і ўзрушана сказаў мне:

— Брава! Ты ведаеш, што гэта за сяло? Можа быць, нідзе ў Балгарыі не ткуць такіх прыгожых коўдраў і пасцілак, як у Забырдзе. Яно славіцца гэтым на ўсю краіну. Абавязкова паглядзім іх там — цуды, брат, убачыш! Лічы, што табе здорава пашанцавала: у Забырду нават з нашай балгарскай браціі мала хто заглядваў. Гэта — далёкі горны закутак, туды нялёгка дабрацца...

Так ці прыкладна так ён гаварыў мне яшчэ некалькі разоў — да таго, як надышла чарга ехаць у Забырду, і моцна такі паспеў заінтрыгаваць. Але пазней, успамінаючы паездку, я павінен быў дзеля справядлівасці прызнацца, што з нас траіх больш чым каму пашанцавала самому Давыдкаву. І не таму, вядома, што ў Забырдзе яму было паказана нешта асобна ад нас. Не. Проста таму, што ён быў асобным чынам падрыхтаваны да сустрэчы з узорамі народнага ткацтва ў Радопах. Проста таму, што шчаслівы лёс надзяліў яго асобным талентам.

У Забырдзе мы хадзілі з хаты ў хату — да самых вядомых ткачых, якія даставалі з куфраў рознакаляровыя «халішты» (тоўстыя коўдры з воўны) і «козяцы» (коўдры або пасцілкі з казінай шэрсці) і рассцілалі іх пасярод хаты так, каб былі відаць усе ўзоры і колеры з усімі іх адценнямі, пераходамі і пералівамі.

Трэба было бачыць, якімі вачыма глядзеў на гэтыя саматканыя цуды Давыдкаў, як ён сам памагаў іх распраўляць і пераварочваць, як забягаў то з аднаго, то з другога боку, каб знайсці лепшы ракурс, як удакладняў, распытваючы, што ў якой прапорцыі бярэцца, каб атрымалася тое ці іншае спалучэнне. Яркія — чырвоныя, жоўтыя, аранжавыя, карычневыя, чорныя — колеры прыводзілі яго ў захапленне, якое ўвесь час вызначалася аднымі і тымі, адрасаванымі сабе і ўсім прысутным, воклічамі накшталт: «Вось яно, во!.. Глядзіце!», «Вось яно, ага... Бачыце?» Толькі позняе змярканне спыніла нашу экскурсію па хатніх музеях народнага ткацтва ў Забырдзе — трэба было вяртацца ў Смолян.

Але назаўтра нешта падобнае паўтарылася ў Смолянскім этнаграфічным музеі. Пакуль мы з Муратавым абыходзілі залы, дзе сабраны вельмі арыгінальныя, цікавыя экспанаты з вясковага быту,— Давыдкаў праз увесь гэты час разглядаў радопскія саматканыя кілімы. Разглядаў не так, як другія: па некалькі разоў абыходзіў іх кругом, прысядаў на кортачкі і прыглядаўся зблізку, адступаўся далей, пасля даставаў з кішэні складзены аркуш паперы і пераносіў на яго ўсю кампазіцыю кіліма, памячаючы, які колер за якім ідзе і якое месца займае. Паэт вывучаў сакрэты майстэрства народных мастакоў.

А праз некалькі дзён я быў госцем Івана Давыдкава ў яго сафійскай кватэры, дзе мілая баба Данка частавала нас сваім самаробным віном і адмысловаю шопскай салатай — з брынзай і лютым перцам. Тут мяне чакала адкрыццё, якое толькі напачатку здалося неспадзяваным, а калі я ўспомніў паездку ў Радопы — усё аказалася зусім натуральным і лагічным. У кватэры паэта амаль усе сцены былі завешаны незнаёмымі мне творамі жывапісу.

— Купляеш? — спытаўся я.— Ці знаёмыя дораць?

— Знаёмыя дораць,— адказаў гаспадар, неяк хітравата ўсміхнуўшыся вачыма.— Вось гэта — ад народнага мастака такога-то, вунь тая — ад народнага мастака такога-то... Рэпрадукцыя во гэтай карціны будзе на вокладцы маёй аповесці «Далёкія брады» — яна хутка выйдзе з друку... Табе падабаюцца?

— Падабаюцца,— адказаў я шчыра. Карціны — пераважна пейзажы — мне сапраўды былі па душы.

— То пачакай, я зараз прынясу болей, у мяне яшчэ іх многа, толькі не асаджаны ў рамкі.

Усе хітрыкі майго сябра раптам, сама таго не жадаючы, выкрыла баба Данка. Пакуль Давыдкаў падбіраў у другім пакоі карціны, яна зайшла ў залу, паставіла на нізкі столік талерку з тонка наструганай луканкай і спытала:

— Ну, як мой Іван малюе? Ці хораша?

Я весела засмяяўся — не столькі ад таго, што так забаўна атрымалася, колькі ад радасці, што ўсе гэтыя творы «народных мастакоў» намаляваны, аказваецца, рукой сябра, што яго выдатнаму таленту паэта так удала спадарожнічае добры талент мастака-жывапісца.

— Хораша малюе ваш сын, баба Данка, хораша! І кнігі вельмі хораша піша. І мне цяпер зусім зразумела, чаму ў яго вершах так многа фарбаў і колераў роднай зямлі...

Сапраўды, бадай што ні ў кога з сённяшніх балгарскіх паэтаў мы не знойдзем такога раскашавання колераў, такой шматфарбнай маляўнічасці, як у Івана Давыдкава. Цяга да жывапісу словам, да мовы фарбаў — адна з характэрных асаблівасцей яго таленту. Беларускі чытач можа заўважыць гэта нават па перакладах. Адсюль — невыпадковы і вобраз мастака ў яго вершах, і такое частае звяртанне да мясцовай балгарскай флоры. (Зазначу, што, перакладаючы яго вершы, прыходзілася дзесяткі разоў заглядаць у спецыяльны «Слоўнік-траўнік і кветнік», каб знайсці дакладныя адпаведнасці ў раслінным свеце Беларусі.)

Але адзначыўшы гэту каштоўную якасць паэтычнага таленту Давыдкава, трэба сказаць, што ёсць у яго паэзіі і нешта больш істотнае, больш важнае, можа быць, самае галоўнае, чым яна прываблівае да сябе шырокія колы чытачоў і забяспечвае аўтару сваё, адметнае месца ў шэрагу сур'ёзных майстроў паэтычнага слова. Гэта — яго нязменная ўвага, павага і любоў да чалавека працы, да селяніна і рабочага, да тых, хто сваімі мазолістымі рукамі стварае ўсе багацці на зямлі. Хлебаробы, садоўнікі, пастухі, лесарубы, чыгуначнікі, рабочыя — вось яго любімыя героі, з якімі ён не расстаецца бадай што ні ў адным вершы. А ці ж не яны з'яўляюцца і сапраўднымі героямі нашага часу, мужнымі і сціплымі ў сваім высокім подзвігу, імя якога — будаўніцтва сацыялістычнага ладу? Безумоўна, так. Давыдкаў не шукае тэм выключных, незвычайных, грандыёзных. Ён спыняе ўвагу на з'явах жыцця самых простых, буднічных, штодзённых, але ўмее апаэтызаваць іх так, што заўсёды ўздымаецца да значных ідэйных абагульненняў, дзякуючы чаму творы набываюць высокае грамадскае гучанне. Яго паэзія — вельмі канкрэтная, зямная, чалавечная. І па-зямному яркая.

Адзін са старэйшын балгарскай паэзіі Атанас Далчаў пісаў: «Іван Давыдкаў недастаткова ацэнены крытыкай, але ва ўсведамленні сваіх сабраццяў ён належыць да ліку самых лепшых нашых сучасных паэтаў. Ён мае душу жывапісца, адкрытую насцеж для жыцця і з'яў, для святла і фарбаў. Прага загрэбці іх як мага больш прымусіла яго, як мне здаецца, адмовіцца ў сваіх апошніх кнігах ад традыцыйнага вершаскладання з яго абмежаваннямі. Ягоны верш, які цяпер — акцэнтаваны толькі рыфмай — развіваецца свабодна, напамінае вялікі невад, важкі ад вылаўленых вобразаў і хараства».

Справядлівая ацэнка і вельмі дакладная характарыстыка.

1979