Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Вачыма і сэрцам — да факта

Вось і яшчэ адно грунтоўнае, пераканаўчае сведчанне, што ў беларускім літаратуразнаўстве адбыўся своеасаблівы паварот: яно павярнулася вачыма і сэрцам да факта. Паварот гэты пачаўся не сёння і нават не ўчора, а гадоў дваццаць назад, патроху набіраў сілу і маштабы, і нарэшце абазначыўся зусім выразна. Зборнік «Пачынальнікі» — бясспрэчна, адна з самых значных вех на гэтай плённай дарозе.

Чытаў і думаў: як гэта было здарылася, што ў нашай навуцы аб літаратуры на доўгі час — калі не зусім, то ў досыць адчувальнай меры — прапала была цікавасць і павага да факта, да дакументальнага гісторыка-літаратурнага матэрыялу, што пыліўся ў архівах і на старонках даўно забытых, малавядомых выданняў? Дзе былі прычыны гэтай ненармальнай з'явы? У недастатковай агульнай культуры адных, якія проста не разумелі значэння і ролі дакумента і лічылі, што літаратуразнаўства можа абыходзіцца і без яго? У бесцырымоннасці другіх, для якіх факты і дакументы былі перашкодай, бо ішлі ўразрэз з іх невуцкавульгарнай канцэпцыяй і таму наогул адкідваліся і замоўчваліся па прынцыпу: раз факт не адпавядае пастаўленай задачы — тым горш для факта? «У такім разе мы яго проста ігнаруем! Яго для нас не існуе! Яго няма! К чорту яго, а не на свет божы!..» Ці, можа, і ў звычайнай ляноце нашай? «Ат, палезу я ў тыя архівы ды кнігасховішчы, тым больш — у далёкія, нават замежныя! Дысертацыю сяк-так зварганю, перапеўшы, пераядаўшы нанава агульнавядомае, усталяванае, абкатанае. Толькі яшчэ мацней зраблю выгадны акцэнт, націск на пэўным моманце!..»

Мабыць, і першае, і другое, і трэцяе часцей за ўсё спалучаліся разам, і ў выніку — выходзілі «гісторыі» ці «нарысы па гісторыі», якім якраз і не хапала гістарызму, не хапала добрасумленнага, навукова аб'ектыўнага стаўлення да дакументаў. Таму на старонках іншых літаратуразнаўчых «опусаў» пераважала навукападобная рыторыка, «агульшчына», і што яшчэ горш — трапляліся вывады і абагульненні зусім не ў карысць роднай літаратуры і культуры, бо яны былі занадта адвольныя, пабудаваныя, як-то кажуць, не на фактах, а на пяску. Дзякуючы гэтаму некаторыя значныя і вартыя ўвагі літаратурныя імёны або наогул утойваліся ад чытача, або называліся з такімі ярлыкамі, што лепш бы і не ўспамінаць іх зусім, а творчасць некаторых іншых таленавітых паэтаў і пісьменнікаў трактавалася ў пэўных адносінах несправядліва і ацэньвалася няправільна.

Зборнік «Пачынальнікі» ў гэтым сэнсе дае вельмі цікавы матэрыял для роздуму. А іменна: міжволі становіцца відочным, што наша дакастрычніцкая літаратура была значна багацейшай, чым мы прывыклі ўяўляць. У ёй намнога больш заслужаных імён, толькі трэба выцягнуць гэтыя імёны з несправядлівага забыцця, паставіцца да іх сціплай спадчыны па-гаспадарску, з дзяржаўнай мудрасцю. Свядома ці па нядбайству прыбядняцца — значыць, прыніжаць сябе, сваю годнасць.

Ну, вось, напрыклад, артыкулы і пісьмы вучонага і пісьменніка Аляксандра Ельскага. Наколькі помню, яшчэ з педвучылішча, гэтае імя — я сустракаў яго нязменна і безагаворачна ў рэзка адмоўным кантэксце, як прадстаўніка рэакцыйнага лагера ў беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Толькі ў канцы 60-х гадоў паявіўся нарэшце больш-менш аб'ектыўны пагляд на творчую дзейнасць гэтага пісьменніка — (маю на ўвазе 2-гі том «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры»). Кажу «больш-менш», бо, як мне цяпер уяўляецца, у цэлым месца і роля Ельскага ў літаратурна-грамадскім жыцці Беларусі 70-90-х гадоў недаацэнены. Вядома, творчая эвалюцыя яго з гадамі хілілася ўсё больш управа, у глыбокай старасці (на восьмым дзесятку) ён напісаў твор, у якім прапаведаваў класавае адзінства беларускага народа. Але ж быў і іншы перыяд у жыцці і творчасці Ельскага, калі ён з'яўляўся адной з відных постацей беларускага нацыянальна-вызваленчага руху (нездарма ж доўгі час жыў пад наглядам паліцыі), быў палымяным абаронцам беларускай мовы, правоў беларускага народа на развіццё нацыянальнай літаратуры і культуры, выказваў упэўненасць у шчаслівую перамену гістарычнага лёсу свайго краю. «Што ж да беларускай мовы,— пісаў ён у артыкуле «Пра беларускую гаворку»,— ...то паколькі незалежна ад цалкам індывідуальнай, уласцівай ёй характарыстыкі з'яўляецца яна мовай сярэдняй паміж польскай і рускай мовамі,— барацьба супроць яе з любога боку была б бясплённай, таму што ні беларуская гаворка не зменіцца цалкам і добраахвотна на польскую або рускую, ні таксама націск ніякім чынам не здолеў бы тут дабратворна ўздзейнічаць на духоўнасць народа, на яго маральную сутнасць». Ацэньваючы вядомы слоўнік І. Насовіча, ён піша, што з гэтага часу «беларуская мова можа быць спакойная за будучыню і развівацца на ўласнай глебе, толькі б добрая грамадзянская воля аўтараў умела выказаць гэтай мовай усё высакароднае, прагрэсіўнае і карыснае». «Каб паказаць, наколькі беларуская мова здольная адлюстроўваць самую ўзнёслую паэзію», паказаць «дастатковую гнуткасць беларускай мовы і запас слоў, адпаведных развітой мове ў яе вершаванай форме», ён сам робіць эквілінеярны пераклад першай кнігі «Пана Тадэвуша» А. Міцкевіча. «Калі народ любіць і ўшаноўвае песняй сваё гняздо, ужо гэта адно добра аб ім сведчыць; у такім выпадку, хто можа, няхай памагае яму палюбіць і захаваць для ўласнай славы і шчасця айчынную мову, якая з'яўляецца для яго сапраўдным скарбам, без якога не быў бы ён тым, чым ёсць, і не спяваў бы так чулліва і слаўна, як спявае пра родны край!..» Так ён заканчвае артыкул «Пра беларускую гаворку». А ў адным з лістоў да Яна Карловіча чытаем: «Свет знаходзіцца напярэдадні катаклізмаў, пасля якіх павінны прыйсці новыя грамадскія групоўкі. Ад гэтага паваротнага пункту пачнецца свабодны нацыянальны рух, дык і некалькімільённы беларускі народ разаўе свой дух у натуральным кірунку». «...Беларусь дачакаецца яшчэ свайго Шаўчэнкі». «Не, шаноўны папе, нельга сумнявацца, што яшчэ і Беларусь будзе жыць сваім духоўным жыццём і выпрацуе сваю «гаворку» да ступені «мовы». (...) Беларусь, амаль некранутая, мае будучыню не народаў, што аджылі, а тых, якія цягнуцца да жыцця, як кветка пад праменнымі сонца». Усё гэта прагучала за чвэрць веку да Купалы і Коласа, Цёткі і Багдановіча і трохі раней знакамітай «прадмовы» Багушэвіча! Хто яшчэ ў тыя змрочныя часы рэакцыі так гаварыў аб беларускай мове і аб самой Беларусі?! І хіба такія выказванні не ўплывалі на беларускую моладзь (асабліва студэнцкую), не распальвалі ў яе сэрцах жадання — працаваць дзеля вызвалення і ўзвышэння роднага краю? Яшчэ як уплывалі! Асабліва калі ўлічыць, што аўтарытэт Ельскага ў беларускім культурна-грамадскім асяроддзі быў вельмі высокі, бо гэта быў чалавек агромністай эрудыцыі, незвычайнай шырыні духоўных інтарэсаў і здзіўляючай творчай энергіі (на яго рахунку звыш тысячы публікацый на польскай, рускай і беларускай мовах!).

Значыць, пры сапраўды гістарычным, навукова аб'ектыўным падыходзе мы павінны, відочна, трохі іншымі вачыма паглядзець на постаць Аляксандра Ельскага ў гісторыі беларускай культуры і з-за некалькіх яго старэчых «опусаў» не закрэсліваць таго, што ён зрабіў для свайго народа і краю. Яго зусім слабая ў мастацкіх адносінах «гутарка» 1906 года пра класавую згоду паноў і мужыкоў была проста смешным анахранізмам, яна не зрабіла і не магла зрабіць ніякага рэзанансу — бо ўжо грымелі магутныя раскаты рэвалюцыйных рытмаў Купалы і Цёткі, і новыя пакаленні моладзі слухалі сваіх, новых песняроў. Але тады — у сярэдзіне 80-х — слова Ельскага ў абарону роднай мовы і нацыянальнай годнасці беларусаў, у падтрымку ідэі нацыянальнага адраджэння Беларусі,— мела рэзананс вялізны. І хто ведае — сведчанняў, на жаль, няма — як шмат абавязаны яму тыя, што крыху пазней склалі касцяк дэмакратычнай беларускай літаратуры? Ніхто ж не вырастаў на пустым месцы, а на пэўнай культурнай глебе.

Гэтак жа думаў я, чытаючы, і яшчэ пра аднаго з пачынальнікаў — пра Наддзвінскага Дудара — Арцёма Вярыгу-Дарэўскага. Вельмі абаяльнай паўстае ў маім уяўленні постаць гэтага апантанага ідэяй беларушчыны чалавека! Ён быў старэйшым сучаснікам Ельскага, і яго кіпучая літаратурна-грамадская дзейнасць абарвалася з разгромам паўстання 1863 года. Змешчаны ў зборніку яго славуты «Альбом» — неацэннай каштоўнасці літаратурны дакумент дарэформеннай эпохі. А яго карэспандэнцыі ў «Рух музычны» і яго пісьмы! Колькі клопатных думак, колькі перажыванняў і балючага болю ў іх скупых радках — і ўсё пра Бацькаўшчыну, пра родны беларускі край! «Ажыві маё рассеянае беларускае сэрца! Падмацуй мой дух!» — просіць ён Уладзіслава Сыракомля). «З беларушчынай не разбратаўся. Гэта мой ідэал!» — піша ён Адаму Кіркору. Ідэал! — а не проста захапленне ці даніна модзе. Сэнсам жыцця і сваім жыццём — вось чым была для Наддзвінскага Дудара «беларушчына». «А, можа, вам, браты надвіслянцы, цікавай будзе паэзія вашых наддзвінскіх братоў, сялян Белай Русі? Змяшчаем тут узоры са шчырым пажаданнем, каб вы з імі пазнаёміліся,— і не сумняваюся, што зразумееце іх. Гаворкі ж славянскіх плямёнаў, хоць і падзеленых месцам і акалічнасцямі, маюць шмат супольнага, такога, што пры першым сутыкненні можна лёгка зразумець. Пераканаліся мы ў гэтым пры сустрэчах з сербамі і пры чытанні чэшскіх вершаў». Вось і яшчэ адзін цікавы штрых да так званай «славянскай супольнасці»: аказваецца, чыталі і чэшскія вершы і сустракаліся з сербамі! І пераконваліся пры гэтым, што свая мова — не горшая! І думалі: калі ў гэтых братніх славянскіх краінах так інтэнсіўна ідзе працэс нацыянальнага адраджэння, то чаму ж у нас, у Беларусі?.. То ці можам мы, беларусы, сядзець склаўшы рукі?..

Дзесяткі беларускіх вершаў Вярыгі-Дарэўскага загінулі бясследна. Сэрца працінаюць гэтыя кароценькія, набраныя петытам, радкі ў заўвагах: «твор не захаваўся», «твор не захаваўся», «твор не захаваўся». А калі б яны ўсе захаваліся? Калі б лёс аказаўся спагадлівы? Якое паэтычнае багацце мелі б мы сёння побач з выдатнай спадчынай яго сучасніка і сябра Дуніна-Марцінкевіча!.. Але добра: сёе-тое ўсё ж такі захавалася, ёсць. Ды ці ведаем мы тое, што ёсць? Ці не пара сказаць на ўвесь голас пра гэтага выдатнага дзеяча беларускай нацыянальнай культуры — як зрэшты і пра многіх іншых, чые імёны значацца справядліва сярод «пачынальнікаў».

Як і пра многіх іншых... Л у, так. Хіба, напрыклад, не варты ўвагі журналіст і літаратурны крытык Рамуальд Падбярэскі, які яшчэ ў 1844 годзе напісаў вялікі артыкул «Крытычны погляд па беларускую літаратуру». Удумаемся толькі: яшчэ ў 1844 годзе! — калі і сама назва Беларусь афіцыйна была «адменена». Ды тады адно вызначэнне «беларуская літаратура», увядзенне ва ўжытак самога гэтага паняцця, а тым больш надрукаванне гэтых слоў на тытульным лісце кнігі (зборніка Я. Баршчэўскага «Шляхціц Завальня») сведчылі і аб мудрасці і аб мужнасці аўтара. У названым артыкуле Р. Падбярэскі пра ананімную беларускую паэму «Энеіда навыварат» пісаў, што гэта ёсць «помнік духу, сілы і самых чыстых форм беларускай гаворкі» і таму «вечна жыць будзе ў народнай памяці». Той, хто амаль паўтараста гадоў назад не толькі бачыў хараство беларускага паэтычнага слова, але і так цвёрда верыў у яго моц і сілу, у несмяротнасць яго духу — той і сам, бясспрэчна, мае права па доўгую і добрую памяць удзячных нашчадкаў.

І вось яшчэ пра што думаў я, гартаючы (з прагавітай цікавасцю!) старонкі зборніка «Пачынальнікі». Трэба нам неяк у прынцыпе вырашыць пытанне, якой жа літаратуры належаць паэты і пісьменнікі, ураджэнцы Беларусі, акаталічаныя і выхаваныя ў польскай школе беларусы, якія ўсё жыццё пражылі на беларускай зямлі і пісалі творы на беларускім матэрыяле, бо ведалі перш за ўсё гэты край і яго прыроду, гэты народ і яго жыццё, яго нацыянальны характар, яго культуру, звычаі і абрады, казкі, паданні і песні. Праўда што: яны пісалі пераважна на польскай мове і менш ці зусім мала на беларускай. Але што з гэтага? Самі сябе яны лічылі беларускімі пісьменнікамі — няхай сабе найчасцей і ў значэнні «тутэйшымі», «мясцовымі», а не нацыянальна беларускімі. Зрэшты, амаль усіх іх мучыла гэтае раздваенне «нацыянальнай душы», адчуванне, што яны памыляюцца, залічаючы сябе да пануючай культуры суседняга славянскага народа. Нават найбольш прапольска настроены сярод іх А. Рыпінскі на старасці гадоў напіша ў пісьме да А. Плуга: «Можа, дарэмна мы горнемся да гэтай няшчаснай Польшчы як народжаныя на Русі...» Вядома, дарэмна! — маглі б адказаць на сумненні Рыпінскага, як і на сумненні многіх іншых яго сучаснікаў, сённяшнія іх нашчадкі, іх літаратурныя праўнукі. Але ж гэта была не віна іх, а бяда. Для іх асабіста — бяда, а для беларускай нацыянальнай культуры — трагедыя. Між іншым, усе гэтыя людзі ў гісторыі польскай культуры значнага месца не займаюць. Калі для нашай культуры яны хоць і «блудныя», але ўсё-такі «свае дзеці», то для польскай — яны ўсё-такі «дзеці чужыя», народжаныя на чужой зямлі і заклапочаныя чужымі клопатамі.

Нам нельга ніяк забываць, што літаратурнай мовай на Беларусі была альбо польская, альбо руская, і беларускія пісьменнікі ў друку маглі карыстацца ці той ці другой, але не роднай беларускай. Што ж ім заставалася рабіць, калі родная мова афіцыйна была забаронена для культурнага ўжытку, была гвалтоўна выцеснена з дзяржаўных устаноў, са школ, з друку і г. д. і жыла толькі ў беднай хаце селяніна? У такіх умовах інструментам выяўлення дум і пачуццяў народа, сродкам адлюстравання яго жыцця для перадавой інтэлігенцыі служыла іншая мова, а іменна — польская (пазней — часткова руская). Але што, апрача мовы, польскае было ў саміх творах? Можа, вобраз Польшчы і польскага народа? Нічога падобнага!

Ну, вось, скажам, Ян Баршчэўскі. Хіба яго «Шляхціц Завальня» — не твор беларускай літаратуры, калі ён увесь цалкам трымаецца на беларускім этнаграфічна-фальклорным матэрыяле, калі там з кожнае старонкі беларускім духам цягне? Як ён пісаў гэтую сваю кнігу? Звернемся зноў да артыкула Р. Падбярэскага: «Аднак каб добра зразумець сказанае мною, трэба ведаць яго асабіста, трэба бачыць яго з кіем пілігрыма ў руках, так як я спатыкаў яго ў маіх падарожжах, пешкі, сярод простага беларускага люду, на плытах Дзвіны, у прыдарожных корчмах, на сцежках, ледзь назначаных у лесе, і на вялікіх гасцінцах!» Там жа чытаем: «Тое, што піша п. Баршчэўскі прозай, не датычыць прама ні гісторыі, ні літаратуры, ні мовы Беларусі, але рэчы больш: важнай, а менавіта духу і паэзіі народа, адкуль выйшлі і гісторыя, і літаратура, і мова. Ухапіўся ён за самую жыццёвую аснову і вырашыў паказаць у мастацтве вялікі народны вобраз». І далей: «Ёсць у яго асаблівы талент да апісанняў прыроды роднага краю, якія ўсюды дыхаюць такой свежасцю, такой праўдай, так пераносяць у тыя ваколіцы...» І яшчэ: «У апавяданнях Баршчэўскага бачу я першае праяўленне духу беларускага простага народа...» Дык што ж замінае нам лічыць гэты твор сваім? Здаецца, нічога. Усім сваім духам і зместам ён наш, беларускі, і напісаны беларусам. А калі так — чаму мы яго не перавыдаём, з адпаведнай прадмовай і каментарыямі, для сучаснага чытача на роднай мове?

У Балгарыі, у другой палавіне XIX стагоддзя быў паэт і асветнік Грыгор Пырлічаў. Найбольш значныя свае творы «Артамалос», «Скендэрбей», «Ваявода» — у сілу пэўных гістарычных прычын — ён напісаў на грэчаскай мове. У двухтомнай анталогіі балгарскай паэзіі (Сафія, 1969) (урыўкі з паэм «Скендэрбей» і «Ваявода» пададзены ў перакладзе на сучасную балгарскую мову. Справядліва? Несумненна, справядліва! Бо хіба Г. Пырлічаў грэчаскі паэт, хаця і пісаў па-грэчаску? Ды ні ў якім разе! Там у кожным радку крычыць душа і сэрца балгарына! Падобных прыкладаў у гісторыі сусветнай літаратуры нямала. Змушанае, па няволі, выкарыстанне пісьменнікам іншай мовы, а іменна — мовы пануючай культуры, не пазбаўляе права лічыць яго сваім, прадстаўніком літаратуры народа, да якога ён належаў. Інакш — гэта будзе неразумнае і вартае жалю самаабкраданне, ганебная непавага да саміх сябе.

Як сведчаць навейшыя выданні па гісторыі беларускай літаратуры, у тым ліку і зборнік «Пачынальнікі», мы пачынаем пра гэта думаць сур'ёзна, пачынаем паважаць сябе. І трэба рашуча прадаўжаць у гэтым кірунку! Трэба вярнуць беларускай літаратуры ўсё, што ёй налеяшць па праву, вярнуць законным спадчыннікам тое, што было створана іх дзядамі і прадзедамі на роднай беларускай зямлі. Бо працэс развіцця беларускай літаратуры ў стагоддзях быў неперарыўны— незалежна ад таго, на якой мове нейкая яе часціна стваралася: ці на лацінскай у часы Гусоўскага, ці на рускай у часы Сімяона Полацкага, ці на польскай у часы Чачота і Баршчэўскага. Адна эпоха наследавала спадчыну другой, папярэдняй эпохі і развівала прафесійную мастацкую культуру Беларусі далей. Выкідваць з гэтага паступальнага руху пэўныя эпохі ці перыяды з іх набыткамі і дасягненнямі — значыла б дапускаць грубую памылку. Не кажучы пра тое, што гэта было б антыпатрыятычна і проста не зусім маральна.

Тым больш калі падумаеш, у якіх жахлівых умовах пачыналі гэтыя першыя апосталы новай беларускай літаратуры. Якіх трудоў і пакут каштавала ім прабіць дарогу да чытача хаця б адной кнізе, хаця б аднаму вершу, хаця б аднаму радку на роднай мове! Хоць у якім-небудзь календары, у дадатку да газеты, калі не асобным выданнем! І калі наш сённяшні малады чытач усё гэта будзе ведаць — будзе ведаць, якія людзі былі і як шчыра ахвяравалі яны сілы і сродкі на падтрымку роднай літаратуры — з надзеяй і верай, што прыйдзе час яе ўзвышэння і росквіту — то напэўна ж прызадумаецца ён, гэты наш малады сучаснік, і зразумее, што перад іх памяццю, перад грамадзянскім подзвігам «пачынальнікаў» сорамна не даражыць сёння роднай літаратурай, не шанаваць яе і не клапаціцца аб будучым яе лёсе. Каб узвышэнне і росквіт набывалі яшчэ большы размах і маштабы!

Ну, што ж! Клопатамі нястомнага рупліўца на ніве беларускай гісторыі і літаратуры Генадзя Кісялёва паявілася гэта выдатная кніга «Пачынальнікі». Нямала было ім зроблена і да гэтага. З пачуццём сардэчнай удзячнасці думаю пра навуковыя набыткі таленавітага даследчыка. І як добра, што ён не адзінокі, што ў гэтым жа кірунку — вачыма і сэрцам да факта — ідуць поплеч з ім Сцяпан Александровіч і Адам Мальдзіс, Аляксандр Коршунаў і Вячаслаў Чамярыцкі, маладзейшыя іх калегі Вячаслаў Рагойша і Рыгор Семашкевіч ды і іншыя літаратуразнаўцы. Паздароў вас божа, хлопцы!

1978