Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Урокі Маякоўскага

(Нататкі з нагоды 80-годдзя з дня нараджэння)

Маякоўскі, як вядома, не любіў юбілеяў, самога ж духу юбілейшчыны, які мярцвіць жывую працу, цярпець не мог. Для яго, нават жартам, немагчымым было ўявіць сябе — і ў прамым і ў пераносным сэнсе — забранзавелым.

Таму павага да яго памяці патрабуе, нягледзячы на круглую дату, гаварыць не ва ўрачыста-юбілейным тоне, а, па магчымасці, у дзелавым, як ён уважаў за лепшае размаўляць з класікамі сам. Тым больш што, звяртаючыся да нашчадкаў, паэт быў упэўнены: у будучыню ён прыйдзе да нас толькі «как живой с живыми говоря».

Думаю, што і юбілей вялікага савецкага паэта для сучаснай нашай літаратуры — гэта таксама зручны момант зрабіць «рамонт у дарозе», каб «гудзець далей» на імкліва скіраванай у «камуністычнае далёка» магістралі.

Для майго пакалення, у пару нашай камсамольскай маладосці (першае пасляваеннае дзесяцігоддзе), у вялікай краіне рускай паэзіі Маякоўскі быў — без сумнення і без параўнання — самым любімым паэтам. У гэтым сэнсе мы, маладыя паэты канца саракавых — пачатку пяцідзесятых, былі непахісна верныя ідэйна-эстэтычным арыенцірам нашых старэйшых таварышаў, мы ішлі ўслед за імі і побач з імі, таму што і для іх творчасць Маякоўскага была не толькі вялікай і шчырай любоўю, але і баявым сцягам, і свяшчэнным запаветам, і, вядома ж,— непераўзыдзеным узорам патрыятычнага служэння: сваёй краіне і народу, высокім прыкладам сапраўднага паэта-грамадзяніна. О, як натхнёна мы цытавалі — не, не тое слова «цытавалі»! — як шчыра і горача мы кляліся ягонымі словамі, у якіх бачыліся нам адзіна магчымыя адносіны і да паэзіі, і да жыцця, і да самога сябе:

Калі ў годзе пяцьдзесят другім ці трэцім перад студэнтамі Беларускага дзяржаўнага універсітэта выступала сястра паэта Людміла Уладзіміраўна,— агромністая зала не магла патоўпіць усіх, хто прагнуў яе паслухаць. У поўным сэнсе слова — яблыку не было дзе ўпасці. Людзей набілася ў тры разы больш, чым было месц для сядзення ў зале. Такой вялікай была цікавасць студэнцкай моладзі да жыцця і творчасці паэта, настолькі жывым і патрэбным для яе было слова «агітатара, гарлана-главара».

З той пары прайшло ні многа ні мала — дваццаць гадоў. Гады гэтыя, як вядома, былі незвычайныя. За гэты час у жыцці нашага сацыялістычнага грамадства — ва ўсіх яго аспектах — адбыліся істотныя перамены. Вялікія падзеі і перамены мелі месца і ў міжнародным — палітычным і культурным — жыцці. Няма патрэбы спыняцца тут на гэтым падрабязна. Падкрэслю толькі, што ў гэтыя гады і літаратура наша не стаяла на месцы: будучы эмацыянальна-вобразным адлюстраваннем рэчаіснасці, і яна развівалася ў тым жа кірунку, у якім ішло духоўнае развіццё грамадства. Не падлягае сумненню, што яе галоўныя, апорныя ідэйна-эстэтычныя прынцыпы — камуністычная партыйнасць, народнасць і рэалізм былі і застаюцца важнейшымі для кожнага савецкага пісьменніка і паэта. Прынцыпы, якія таленавіцей і палымяней за ўсіх сваіх сучаснікаў адстойваў і сцвярджаў Уладзімір Маякоўскі.

І вось, азіраючы і асэнсоўваючы рух жыцця ў яго канкрэтных духоўных праявах, бачыш: крыху змяніліся і адносіны да Маякоўскага. Не, не, нашы, так сказаць, афіцыйныя адносіны засталіся ранейшымі. Ніхто публічна, здаецца, не ставіў сабе мэты перагледзець і пераацаніць, змерыць якойсьці новай меркай яго літаратурную спадчыну, ніхто публічна нібыта не спрабаваў змаліць яго роль і значэнне ў гісторыі савецкай літаратуры. Такога не было. А што ж было? Што змянілася? У нейкай меры змяніліся адносіны масавага чытача да Маякоўскага, адносіны шматмільённага спажыўца паэтычнай прадукцыі ў нашай краіне. Масавы чытач ужо даўно не такі масавы, якім ён быў усяго дваццаць гадоў назад,— ён прыкметна скараціўся. У тым ліку (і на гэта хочацца звярнуць асаблівую ўвагу) — малады чытач, які заўсёды быў больш за іншых верны Маякоўскаму і на якога паэт перш за ўсё разлічваў. Сучасныя юнакі і дзяўчаты куды менш пытаюцца Маякоўскага ў бібліятэках і кнігарнях, прыкметна спакойней успрымаюць яго вершы ў выкананні на эстрадзе ці па блакітным экране, куды менш дэкламуюць іх на сваіх вечарах адпачынку, у праграмах мастацкай самадзейнасці (у нас калісьці ні адзін студэнцкі канцэрт не абыходзіўся без вершаў Маякоўскага). Не вельмі чутно, каб у сваім коле — ці ў калідоры інстытута, ці на камсамольскім сходзе, ці проста на вуліцы — маладыя людзі «сыпалі» на памяць досціпамі, трапнымі характарыстыкамі і афарызмамі аднаго з самых дасціпных паэтаў дваццатага стагоддзя (а мы калісьці пры кожным зручным выпадку звярталіся «за дапамогай і за падтрымкай» да яго).

Вось што адбылося ў агульнай сістэме «паэзія і чытачы» за апошнія дваццаць гадоў. Гэта — факт, які, натуральна, патрабуе свайго растлумачэння. Што ж здарылася? Чаму малады, ды і не толькі малады чытач неяк як-бы астыў да поўных грамадзянскай палкасці вершаў вялікага рэвалюцыйнага паэта? Хіба яго вершы ўстарэлі? Хіба тое, што ў іх выказана, ужо не зусім адпавядае духоўным памкненням сучаснай моладзі, іх погляду на свет, на жыццё і на свае абавязкі ў грамадстве? Ну, хаця б, напрыклад, вось гэта:

Або вось гэта:

Або, скажам, вось гэта — выказанае ў размове з паэтамі-сучаснікамі:

Хіба, паўтараю, гэтыя пачуцці і думкі не адпавядаюць цалкам і поўнасцю пачуццям і думкам нашага маладога сучасніка? А калі адпавядаюць — чаму ж іх аўтар, любімы паэт камсамольскай маладосці бацькоў — не з'яўляецца ў такой жа ступені любімым паэтам уступіўшых у камсамольскі ўзрост дзяцей? Ці, можа, сучасныя паэты выказалі гэтыя ж пачуцці і думкі лепш, ярчэй, мацней, больш адпаведнымі духу часу мовай і стылем?

Я не збіраюся тут, у гэтых беглых нататках, паглыбляцца ў прычыны, якія б адказалі па пастаўленае пытанне. Можа быць, для жаданага адказу неабходна правесці спецыяльнае, грунтоўнае літаратурна-сацыялагічнае даследаванне. Магчыма, што дастаткова і такога элементарна простага адказу, як: іншы час — іншыя песні або: у кожнага пакалення — свой пясняр. Вельмі нават магчыма, што іменна так яно і ёсць. У нас жа паэтаў многа, паэтаў «добрых і розных». Што ж за дзіва, што ім, сучасным аўтарам, аддаецца сёння перавага? Так, нібыта ўсё гэта зусім натуральна, здзіўляцца як быццам бы няма чаго, і ўсё-такі, як сказаў з іншага поваду Твардоўскі, усё-такі, усё-такі... Калі сённяшняя моладзь параўнаўча мала чытае Маякоўскага — гэта павінна нас занепакоіць. Я глыбока перакананы, што сам паэт вінаваты ў гэтым менш за ўсё. Цікавасць да яго творчасці знізілася не таму, зразумела, што час, маўляў, зрабіў пераацэнку каштоўнасцей і вялікі талент сёння ўжо не здаецца такім вялікім. Не, паэтаў, як Маякоўскі, час не робіць драбнейшымі. Я думаю, трэба прыглядзецца, ці не адбылося чаго-небудзь непажаданага з пэўнай часткай сучаснага масавага чытача. Ці не захапіўся ён — часткова, вядома, часткова! — той паэзіяй, якую бязлітасна высмейваў Маякоўскі, з якою ён на працягу ўсяго жыцця люта змагаўся? У маладосці, яшчэ да рэвалюцыі:

І шмат пазней, у спелым узросце:

Будзем шчырымі: ужо ж неаднойчы — і вусна і ў друку — з засмучэннем гаварылася аб тым, што адзін паэт-гастралёр збірае на свае літаратурныя вечары (платныя, прычым) агромністую аўдыторыю, чытае ёй сантыментальна-маралізатарскія «стишки» яўна мяшчанскага зместу і мае вялікі поспех. Зборнікі такіх вершатворцаў выдаюцца, на жаль, вялізнымі тыражамі: ёсць попыт. Ці будуць гэтыя слухачы і чытачы, што так цёпла прымаюць сучаснае «сконапель ля поэзи» «канарэек», зачытвацца і захапляцца ваяўніча-антымяшчанскай, высока грамадзянскай, наскрозь партыйнай паэзіяй Маякоўскага? Не, вядома, ні ў якім разе. Або — або: або Маякоўскі, або «барашек златошерстый», што «заблеял и пошел».

Хацелася б спадзявацца, што час выправіць гэту яўную анамалію ў духоўным развіцці некаторых маладых чытачоў, і рана ці позна яны таксама пойдуць за Маякоўскім і за тымі, хто працягвае і развівае ў паэзіі яго традыцыі.

Што ж трэба наследаваць у вялікага паэта Рэвалюцыі? Чаму можна і неабходна ў яго вучыцца?

Душу яго паэзіі, яе найпершую сутнасць складае грамадзянскасць — адкрыта партыйная мэтанакіраванасць, выразная класавая пазіцыя, баявы атакуючы тэмперамент. Грамадзянскасць — альфа і амега яго ідэйна-мастацкага светапогляду, галоўнае ў змесце яго эстэтыкі, якому падпарадкавана ўсё іншае. Грамадзянскасцю вызначаецца перш за ўсё і жыватворная сіла яго традыцый.

Немагчыма ўявіць сабе паэта, які быў бы ў большай ступені, чым Маякоўскі, сацыяльна і класава заангажыраваны, які б цясней, чым ён, «каплею лился с массами», які б паўней і больш рашуча «всю свою звонкую силу поэта» аддаваў «атакующему классу». Гэтак жа немагчыма ўявіць сабе натуру паэта больш цэласную і валявую, чым Маякоўскі, паэта, які б больш жорстка, чым ён, «себя смирял, становясь на горло собственной песне», які б з такой мужнасцю і так беспаваротна, «революцией мобилизованный и призванный, ушел на фронт из барских садоводств поэзии — бабы капризной».

Маякоўскі прыйшоў у рускую літаратуру ў незвычайны час — калі пад кіраўніцтвам ленінскай партыі бальшавікоў рыхтавалася апошняя, рашучая класавая бітва пралетарыяту за поўнае вызваленне ад гнёту эксплуатацыі. Яшчэ зусім малады дзяцюк, Маякоўскі ўсім сэрцам, усёй істотай сваёй адчуў і зразумеў, што няма і не можа быць у жыцці мэты больш высакароднай і велічнай, чым служыць барацьбе за сацыяльна-эканамічнае і духоўнае разняволенне працоўнага народа, чым пасвяціць сябе Рэвалюцыі, якая ідзе, каб ажыццявіць самыя прыгонныя ідэалы, самыя запаветныя мары чалавецтва. І таму малады паэт кідае подламу і гнуснаму свету бясстрашны выклік — свету, у якім усё несправядліва, у якім пануе зло і гвалт, рабаўніцтва і ашуканства, цемра і невуцтва:

З усёй неадменнай яснасцю Маякоўскі бачыў, што буржуазнае мастацтва, у тым ліку і паэзія, выраджаецца, што песняры «ананасаў у шампанскім» не могуць стаць вястунамі рабоча-пралетарскай «вуліцы», а тым больш — вешчунамі рэвалюцыйных перамог новага класа.

У сваіх дакастрычніцкіх вершах Маякоўскі зноў і зноў звяртаецца з гнеўным словам дакору да тых паэтаў і пісьменнікаў, якія цалкам пазбаўлены пачуцця грамадзянскай адказнасці перад часам. З імі, што прывыклі, «прилипши к стене, к обоям», бесклапотна «пить чай» і «построчно врать», у якіх, як у вартых жалю канцылярыстаў, «вытерся от строчения локоть плюшевый», паэт размаўляе іранічна-злосна:

Натуральна, што яшчэ з большай палымянасцю і пераканаўчасцю загаварыў Маякоўскі аб грамадскім назначэнні паэзіі і грамадзянскім абавязку паэта ў вершах і публіцыстычных выступленнях пасля перамогі Кастрычніка. Па ўяўленню Маякоўскага нямысліма, каб у перыяд найвялікшых рэвалюцыйных ператварэнняў у краіне хтосьці, называючы сябе паэтам, існаваў і пеў, як «пташка божая». «В испытанье битв и бед с вами, что ли, мы полезем? В наше время тот — поэт, тот — писатель, кто полезен». Прызванне сапраўднага паэта — барацьба: ён павінен сцвярджаць і адстойваць свае ідэі, ён павінен быць горача перакананым у справядлівасці справы, якой служыць, яго ідэйнасць павінна даваць пульс сэрцу, ток крыві.

Сапраўдны паэт не можа разлічваць, што ён будзе спакойна стаяць у баку ад чырвоных барыкад і бяскрыўдна «тинтидликать мандолиной, дундудеть виолончелью». Не, калі трэба — ён павінен «переорать н вьюги, и пушки, и ругань». Такім паэтам Маякоўскі заўсёды адкрыта лічыў сябе — і вельмі ганарыўся гэтым. І ніколькі не бянтэжыўся, што «лощеным ушам» яго верш здаваўся грубаватым, а рыфмы — каравымі. Галоўнае — быць самім сабой, быць Маякоўскім. А быць Маякоўскім — значыць не быць падобным па тых, у каго «ни агиток, ни швабр — чиста ажурная строчка без шва».

У апошнія гады мы вельмі многа гаворым аб неабходнасці пашыраць і мацаваць сувязі пісьменніка і паэта з жыццём народа, заклікаем саміх сябе і сваіх таварышаў часцей і глыбей унікаць у працоўныя і вытворчыя справы сучасніка, больш уважліва ўглядацца ў яго духоўнае аблічча, больш чуйна прыслухоўвацца да яго культурна-эстэтычных патрабаванняў. Будзем справядлівымі да памяці вялікага паэта: ён падымаў размову аб гэтым — неаднойчы і па ўвесь голас — яшчэ ў сярэдзіне дваццатых гадоў. Колькі ў яго па-маякоўску афарыстычных радкоў, накшталт: «У нас поэт событья берет — опишет вчерашний гул, а надо рваться в завтра, вперед, чтоб брюки трещали в шагу». Колькі ў яго трапных, вострых стрэл, пушчаных дакладна па адрасу! У вершатворца, які фанабэрліва называе сябе пралетарскім, у якога пыхі больш, чым пралетарскасці, паэт пытае: «Ну, скажите, уважаемый пролет,— вы давно динаму видели в глаза?» А з крытыка, што папракае іншых за няведанне сялянскага жыцця, паэт проста здзекуецца:

Як быццам сёння напісана, ці не праўда? Наколькі сам Маякоўскі быў чуйны да навізны жыцця, наколькі быў уважлівы да цікавых з'яў часу, як хутка і верна спасцігаў іх сацыяльна-грамадскую сутнасць,— красамоўна сведчыць хоць бы такі факт. У газетах мільганула паведамленне, што ў Амерыцы інжынерам Уэнслеем пабудаваны чалавек-аўтамат, названы «Тэлевокс». Маякоўскі, лёгка зразумеўшы, якая вялікая будучыня ў гэтага першага робата, піша вясёлы верш «Телевоксы? Что такое?», у якім гумарыстычна прадказвае некаторыя сацыяльныя і маральна-псіхалагічныя вынікі гэтага навукова-тэхнічнага вынаходніцтва.

А мы ж зусім нядаўна — на трэць веку пазней Маякоўскага — пачалі асвойваць паэтычна тэму «робата», у тым ліку і ў падобным сатырычным плане (на што здатны робат?). Пачалі — адны, а другія — і не пачыналі. А другія — калі меркаваць на зборніках іх вершаў — жывуць яшчэ ў век даэлектрычны, а не толькі ў век дааўтаматыкі.

Барацьба за паэзію высокага грамадзянскага гучання, за сапраўды камуністычную ідэйнасць зместу была для Маякоўскага барацьбой за якасць паэтычнай прадукцыі, барацьбой супроць беспрынцыпнай пісаніны, супроць «бессовестной, разухабистой халтурщины», супроць «циничного предположения, что неквалифицированный читатель сожрет все». «Халтура,— гаворыць паэт,— вядома, заўсёды беспрынцыпная, яна стварае абыякавыя адносіны да тэмы — пазбягае цяжкай, пазбягае слізкай» (Артыкул «А што вы пішаце?»). Сур'ёзную небяспеку для мастацтва Маякоўскі бачыў у тым, што «рыначны попыт становіцца ў многіх мерай каштоўнасці з'яў культуры» (Перадавы артыкул першага нумара часопіса «Новы Леф»), Здаецца, гэта папярэджанне вялікага мастака слова таксама не страціла свайго актуальнага значэння ў нашы дні.

Паміж патрабаваннем Маякоўскага рабіць «разлік дзеяння» ў паэзіі «па максімальную дапамогу свайму класу» і яго канкрэтнай працай як мастака і паэта ў вокнах РОСТА, у рэкламе, у палітасвеце — самая непасрэдная сувязь. Агульнавядома, што ў агромністай паэтычнай спадчыне Маякоўскага многія тысячы радкоў складаюць подпісы да палітычных і культурна-асветніцкіх плакатаў, вершаваныя тэксты да малюнкаў у сатырычных часопісах, зарыфмаваныя лозунгі і рэклама, нарэшце, газетныя вершы на выпадак, часцей за ўсё — растлумачальна-агітацыйнага назначэння і таму — зусім без прэтэнзій на даўгавечнасць. З аўтабіяграфічных нататак «Я сам» мы, напрыклад, даведваемся, што толькі за 1920 год Маякоўскі для вокнаў РОСТА «зрабіў тысячы тры плакатаў і тысяч шэсць подпісаў». Просты разлік паказвае, што кожны дзень паэт маляваў каля дзесяці плакатаў і пісаў да іх каля дваццаці вершаваных тэкстаў. Гіганцкая праца, нечалавечае напружанне фізічных сіл, розуму і волі!

У таго, хто сёння пераліствае старонкі поўнага збору твораў Маякоўскага, можа ўзнікнуць пытанне: а ці трэба было паэту такога маштабу, такога таленту займацца гэтай агітпрапагандай? Ці недарэмна было змарнавана ім столькі каштоўнага часу? За гэты ж час маглі нарадзіцца вершы і паэмы непадлеглай пераацэнцы вартасці!..

Зусім магчыма, што маглі б нарадзіцца і такія вершы і такія паэмы. І ўсё ж ставіць пад сумненне патрэбнасць працы Маякоўскага ў РОСТА, у палітасвеце, у рэкламе, на мой погляд,— абразліва для памяці паэта-рэвалюцыянера. Маякоўскі глядзеў на гэту працу як на свой рэвалюцыйны абавязак, да выканання якога ён ставіўся ў вышэйшай ступені сумленна і самаахвярна. Ён служыў Рэвалюцыі, працаваў па перамогу Савецкай улады, па будаўніцтва новага жыцця — і гэтым сказана ўсё. Сённяшняму маладому чалавеку трэба быць закончаным снобам, маральным вырадкам, каб не ацаніць гэту чорную, будзённую, няўдзячную працу паэта.

Так, «языком плаката» Маякоўскі зрабіў вельмі многа. Ён аддаваў гэтаму свае сілы, энергію, час з поўным перакананнем, што такім чынам дапамагае маладой Савецкай Рэспубліцы. Падкрэслю, між іншым, што Маякоўскі і на гэтай ніве працаваў па-майстэрску, таленавіта, хораша. Напрыклад, вось такі санплакат:

Або вось такі вытворча-бытавы лозунг:

У друку — перш за ўсё ў літаратурным — мы нярэдка пасмейваемся з нікчэмных спроб якіхсьці дамарошчаных аўтараў пісаць сучасную рэкламу, плакаты і лозунгі вершамі. Смяяцца лёгка, ну, а як дапамагчы справе сур'ёзна? Рэкламныя і іншыя падобныя тэксты павінны быць лёгка запамінальнымі, а гэтаму вельмі дапамагае рыфма. Таму нязграбныя саматужныя «сцішкі» складаліся, складаюцца і будуць складацца, колькі ні здзекуйся з іх і колькі ні абурайся гэтакай прафанацыяй паэзіі. Ну, а калі так — дык ці не лепш замест бездапаможнага вершападобнага варыва даць рэкламе і плакату разумныя, трапныя, запамінальныя двухрадкоўі і чатырохрадкоўі, зробленыя па-майстэрску, як у Маякоўскага?

Апрача подпісаў да плакатаў і лозунгаў Маякоўскі — таксама ў плане выканання сацзаказа — пісаў многа агітацыйна-прапагандысцкіх, публіцыстычных вершаў для газеты — накшталт «Твердые деньги — твердая почва для смычки крестьянина и рабочего», ОДВФ (Общество друзей воздушного флота), «Вот для чего мужику самолет». Гэта — газетныя вершы ў добрым сэнсе слова,— сапраўдная вершаваная публіцыстыка, разумная, канкрэтная, вобразная. І таму яго заклікі («Мускул свой, дыханье и тело тренируй с пользой для военного дела», «Выволакивайте будущее!» і г. д.) не павісалі голай рыторыкай у паветры — да іх нельга было не прыслухацца.

Уся гэта работа па выкананню канкрэтных заказаў была патрэбнай і карыснай не толькі для чытачоў, для грамадства, але — і для самога Маякоўскага як паэта. Па-першае, яна шырэй і глыбей пасвячала яго ў тое, чым жыве краіна, мацней уцягвала яго ў надзённыя праблемы часу, шчодра ўзбагачала неабходным для ўсякага сур'ёзнага літаратара жыццёвым матэрыялам. Па-другое, гэта была для Маякоўскага своеасаблівая лабараторная праца над словам, над рыфмай, над вершам,— а такая праца ніколі не можа быць бескарыснай.

У гэтым — таксама адзін з урокаў паэта.

Маякоўскага-паэта наш масавы чытач лепш ведае ў яго лірыка-публіцыстычнай іпастасі — па яго рэвалюцыйных гімнах і маршах (такіх, як «Гімн рэвалюцыі», «Левы марш»), па яго светлых, жыццесцвярджальных вершах (такіх, як «Прыгоды з Маякоўскім на дачы...», «Расказ ліцейшыка Івана Козырава пра ўсяленне ў новую кватэру», «Расказ Хрэнава аб Кузнецкабудзе і аб людзях Кузнецка», «Вершы аб савецкім пашпарце» і інш.), па выдатных паэмах «Уладзімір Ільіч Ленін» і «Добра». Усе гэтыя, як і многія-многія неназваныя, творы сцвярджаюць новую, рэвалюцыйную, сацыялістычную яву, сцвярджаюць у вобразах і карцінах моцных, яркіх, хвалюючых, у рытмах і інтанацыях энергічных, жывых, свабодных. Без лепшых твораў гэтага плана Маякоўскага проста нельга ўявіць. У іх — той вялікі і натхнёны пясняр Кастрычніка і савецкай Радзімы, якога мы любім і шануем, які нам вельмі блізкі і дарагі.

Крыху менш вядомы нашаму ўсесаюзнаму чытачу Маякоўскі ў сваёй другой творчай іпастасі — сатырычнай. А між тым, Маякоўскі — адзін з буйнейшых, калі не самы буйны паэт-сатырык 20-га стагоддзя. Ва ўсякім выпадку, нам невядома іншая постаць, якую б у гэтых адносінах можна было паставіць побач з ім.

Сатырыкам у нас нярэдка ахрышчваюць іншага творцу зусім беспадстаўна: толькі таму, што ён піша злосныя публіцыстычныя вершы (асабліва на актуальныя тэмы ўнутранага і міжнароднага жыцця). Але злосць, абурэнне, гнеў і іншыя пачуцці гэтага шэрагу — самі па сабе яшчэ не сатыра. Яны толькі могуць быць эмацыянальным вытокам для сатырычнай творчасці, зрэшты, зусім гэтак жа — і для лірыка-публіцыстычнай (успомнім, з якім лютым абурэннем напісаны лермантаўскі «На смерць паэта» — верш востра выкрывальны, але не сатырычны). Сатыра як від слоўнай творчасці мае сваю асаблівую прыроду, свой асаблівы погляд і падыход да з'яў рэчаіснасці, свой асобы ключ да раскрыцця чалавечых характараў і ўзаемаадносін. Зброя сатыры — смех, смех з'едлівы, здзеклівы, бязлітасны. Іронія і сарказм, шарж, карыкатура і гратэск — тыя прыёмы, спосабы і формы, у якіх смех рэалізуецца.

Маякоўскі — сатырык па прыродзе. Ён і пачынаў як сатырык. Сярод яго самых ранніх вершаў — наскрозь іранічныя гімны: «Гімн вучонаму», «Гімн крытыку», «Гімн здароўю», «Гімн абеду», «Гімн хабару», у якіх створаны вельмі выразныя і вельмі мярзотныя тыпы. Сіла сатырычнага абагульнення ў іх агромністая.

Гэта — з гімна абеду. Агідная і шкодная сутнасць такога скацінападобнага тыпа, яго арганічная варожасць маральнаму, духоўнаму пачатку ў чалавеку вельмі хораша падкрэслена ў перадапошняй страфе верша.

Яркія сатырычныя партрэты і характарыстыкі сустракаюцца і ў многіх іншых выкрывальных вершах паэта, якія цалкам магчыма і не палепшаць да «чыстай» сатыры. Вось, напрыклад, яшчэ адзін тын, сваяк толькі што прадстаўленаму (верш «Апрыкрыла») :

Натуральна, што вельмі моцную сатырычную афарбоўку маюць антымілітарысцкія вершы і паэмы Маякоўскага, напісаныя ім у гады першай сусветнай вайны. Забойчыя характарыстыкі крыважэрных паноў імперыялістаў і да сёння зусім не ўстарэлі — яны цалкам прыдатныя да сучасных майстроў бесцырымонна-цынічнага гвалту і разбою, якія прагнуць «выпарыць чалавецтва крывавай лазняй». Не ўстарэла і характарыстыка «масамясай, быкамордай зграі» — сытага, тупога і жорсткага буржуазна-мяшанскага натоўпу, гатовага пайсці за новаяўленымі фюрэрамі на новы перадзел свету.

Зброяй сатыры змагаўся Маякоўскі і пасля перамогі Кастрычніка — ужо супроць тых, хто хацеў стрымаць і запыніць поступ сацыялістычнага абнаўлення, павярнуць рух Рэвалюцыі назад, хто проста замінаў і перашкаджаў станаўленню і самасцвярджэнню новага грамадства, сцвярджэнню новых, камуністычных ідэй і новай, камуністычнай маралі.

На «завостраныя пікі» сатыры паэт падымаў не толькі Лойд-Джорджаў і Вільсанаў Вудро, што праглі задушыць маладую Савецкую Рэспубліку. Гэтымі ж «пікамі» ён пранізваў бюракратыю і фанабэрыю, хабарніцтва і зладзейства. Гэтай жа зброяй ён змагаўся з п'янствам і нядбальствам, з хуліганствам і прастытуцыяй. Дзесяткі і дзесяткі вершаў, якімі ён прыпякае, паліць і выпальвае смуродныя язвы на целе маладога арганізма, якія дасталіся яму ў спадчыну ад старога грамадства. Вось характарыстыка вузкалобага служакі, прыстасаванца, у якога «на сценцы дэкарацыяй Карлы-марлы барада»:

А вось характарыстыка начальніка-слупа, які «ничтоже сумняшеся» лічыць, што крытыка яго персоны ні больш ні менш як падарве дзяржаўныя апоры:

Усе мы помнім, як трапна і з'едліва высмеяў Маякоўскі бюракратычныя метады кіраўніцтва ў вершы «Празасяданыя» (не выпадкова яго заўважыў Уладзімір Ільіч Ленін). Я хацеў бы прывесці некалькі радкоў з другога аптыбюракратычнага верша паэта, у якіх ён стварае здзекліва-фантастычную карціну таго, да чаго можа прывесці празмернае захапленне папяровым рашэннем спраў.

Гэтак жа дасціпна і афарыстычна трапна вызначае Маякоўскі многія іншыя, вартыя асмяяння, з'явы, асобы, характары. Напрыклад, моднікаў: «В моде в каждой так положено, что нельзя без пуговицы, а без головы можно». Канцылярыста, для якога «ни восход, ни закат, а даже солнце — входящее и исходящее». Угоднікаў і кар'ерыстаў з ліку дзеячаў мастацтва: «Небось не напишут мой портрет,— не трут понапрасну кисти. Ведь тоже лицо как будто,— ан нет, рисуют кто поцекистей».

Бадай, няма такой катэгорыі адмоўных тыпаў, па якой бы не нанёс адчувальны ўдар паэт. Адна з вызначальных рыс Маякоўскага-сатырыка заключаецца ў тым, што ён не толькі абуджае ў чалавеку агіду да паказаных заган, але і талкова, як разумны лектар, тлумачыць іх сацыяльную сутнасць і вучыць, як ад іх пазбаўляцца.

У прадмове да зборніка вершаў «Маякоўскі ўсміхаецца, Маякоўскі смяецца, Маякоўскі здзекуецца» (1923), жартоўна названым «предиполсловием», паэт пісаў: «Трэба ўзброіцца сатырычнымі ведамі. Я перакананы — у будучых школах сатыру будуць выкладаць побач з арыфметыкай, і з не меншым поспехам». Вядома, у нашых школах такая дысцыпліна, як сатыра, не выкладаецца, але ўрокі Маякоўскага па гэтаму прадмету ўсім нам варта было б наведваць як мага часцей.

У апошнія гады неаднойчы даводзілася мне чуць думку, што Маякоўскі па самой сутнасці сваёй быў паэт трагічны. З гэтым пагадзіцца нельга. Трагічна абарвалася жыццё Маякоўскага — але гэта іншае пытанне, з якога не варта рабіць спрошчаных высноў. Па характару светаадчування і светаўспрыняцця трагічным паэтам Маякоўскі не быў. Аб трагічным у яго творчасці можна гаварыць толькі датуль, дакуль ён як вялікі паэт адлюстраваў у сваіх вершах і паэмах трагічныя супярэчнасці часу, асобы і грамадства. Але ў такім сэнсе — які сапраўды вялікі мастак не трагічны? Калі ён вастрэй за сваіх сучаснікаў бачыць, глыбей адчувае, ясней разумее,— ці можа яго сэрца не адзывацца невымерным болем, калі свет і душу чалавечую раздзіраюць найжорсткія супярэчнасці? У такі час не зможа падняцца да трагічнага гучання толькі бяздумны складальнік «сцішкоў» — той, што пяе, як салавей,— заплюшчыўшы вочы.

А Маякоўскі — падымаўся. Таму што яму вельмі балела. Таму што яго празмерна ўспрымальную і лёгка ранімую душу, яго гіпертрафіравана вялікае сумленне разрывалі і мучылі мукі. І тады — скрозь нянавісць і гнеў, скрозь іронію і смех — прарываўся голас усёабдымнага, усечалавечага болю. У вершаванай трагедыі «Уладзімір Маякоўскі», напісанай паэтам у дваццацігадовым узросце, Стары з кошкамі гаворыць аўтару:

Прыкладна гэта ж самае годам пазней паўторыць паэт у вершы «А ўсё-такі»:

Так, многае мучыла вялікага паэта: і агіднасці жыцця, і подласць людзей, і без узаемнасці каханне. Але ён быў вялікі і таму гаварыў: «Но мне — люди, и те, что обидели — вы мне всего дороже и ближе». У свеце несправядлівым, варожым, няўтульным душы высокай, чыстай, даверлівай — вельмі неспакойна, вельмі трывожна.

Маякоўскі быў вельмі вялікай, выдатнай асобай, таму і яго трагічныя пачуцці — сапраўдныя, гэта значыць — высокія. Ён не рабіў трагедыю з прышчыка на ўласным носе. Ён вельмі тонка — незвычайна тонка — адчуваў мяя«у паміж вялікім і смешным і ніколі не зрываўся ў смешнае.

Колькі мы ведаем паэтаў — здольных, надзеленых уменнем здзіўляць метафарамі, вобразнымі асацыяцыямі, рыфмамі, але— зусім не вялікай душы, не моцнай волі, не маштабнага мыслення, дробных і нікчэмных як асобы, як грамадзяне. Такім ніколі не стаць буйнымі, а тым больш — вялікімі. Таму што ўсё вызначаецца асобай. З гэтага і трэба пачынаць, аб гэтым і трэба перш за ўсё клапаціцца. Галоўнае — быць Чалавекам і Грамадзянінам з вялікай літары. Як Маякоўскі, які быў вялікі ва ўсім. У марах і жаданнях. Помніце? «Моих желаний разнузданной орде не хватит золота всех Калифорний». У нянавісці да тыранства рэакцыі і да цемрашальства. Помніце? «Я тебя, пропахшего ладаном, раскрою отсюда до Аляски!» У любві да свабоды, да Рэвалюцыі, да Радзімы. Помніце? «П я, как весну человечества, рожденную в трудах и в бою, пою мое отечество, республику мою!»

Як творчую асобу незвычайна моцную і яркую (паэт-рэвалюцыяпер, паэт-гігант), Маякоўскага ненавідзелі не толькі ворагі Рэвалюцыі і сацыялізме, усіх масцей нядобразычліўцы новага ладу. Яго ненавідзела таксама (больш дакладна: баялася і ненавідзела) пасрэднасць з пісьменніцкага і журналісцкага асяроддзя, якую ён вельмі трапна ахрысціў «літаратурнай шаціяй».

Яна не магла дараваць яму волатаўскага чалавечага (не ў фізічным сэнсе) і паэтычнага росту і ўзненавідзела яго так, як толькі можа пасрэднасць ненавідзець генія: злобна, дробна, баязліва, задыхаючыся ад зайздрасці, ад уласнага смуроду, які яна распускала вакол яго імя. І не толькі ненавідзела, але і помсціла, старалася помсціць — бо бяздарнасць у літаратуры і мастацтве не была бяздарнасцю ў справах практычных і жыцейскіх, у справах службовых і адміністратарскіх. Па нашых сённяшніх уяўленнях, Маякоўскаму павінна было быць вельмі цяжка. Але ён не здаваўся. Ён ведаў, што іменна гэта і ёсць яго адзіны шлях, яго вялікі лёс.

І, нарэшце, яшчэ аб адным уроку Маякоўскага.

Пачынаючы ад школьнікаў і канчаючы акадэмікамі, у нас усе больш-менш пісьменныя людзі любяць цытаваць радкі паэта аб тым, што «паэзія — тая ж здабыча радыя» і што працаўніку ў паэзіі даводзіцца дзеля аднаго слова пераводзіць «тысячы тон слоўнай руды». І, здаецца, асабліва ахвотна карыстаюцца гэтай цытатай таварышы, якія залічаюць сябе да работнікаў пяра. Тое, што мы ведаем на памяць што-кольвечы з Маякоўскага,— добра, нават варта пахвалы. Горш, што пададзеныя вышэй радкі цытуюцца многімі занадта лёгка, амаль машынальна, намарна, у той час як у іх выказана вельмі і вельмі сур'ёзнае папярэджанне ўсім, хто бярэцца ці думае брацца за «сціло». Права зрабіць гэта папярэджанне Маякоўскі ў поўным сэнсе слова выпакутаваў, і крылаты выраз пра «здабычу радыя» — самая дакладная характарыстыка яго адносін да пісьменніцкай працы. Легкадумнае стаўленне да пісання вершаў як да занятку несур'ёзнага паэта абурала: «Калі ж зразумеюць, што паэзія праца, што месца трэба і час ёй».

Дазволю сабе прывесці два выказванні паэта не ў вершах. Роўна за тры тыдні да трагічнай гібелі, на вечары, прысвечаным 20-годдзю творчасці паэта, Маякоўскі тлумачыў слухачам, якія задачы ставіў ён, арганізоўваючы сваю юбілейную выстаўку. «...Паказаць, што не тое што васьмігадзінны рабочы дзень, а шаспаццаці-васемнаццацігадзінны рабочы дзень характэрны для паэта, перад якім стаяць агромністыя задачы. (...) Паказаць, што нам адпачываць няма калі, але трэба з дня ў дзень не пакладаючы рук працаваць пяром». Другое выказванне Маякоўскага — гэта адна з аўтарскіх высноў з артыкула «Як рабіць вершы?». Падкрэсліваючы і завастраючы думку, што «паэзія — вытворчасць, найцяжэйшая, найскладаная, але вытворчасць», паэт зазначае: «Нават вопратка паэта, нават яго хатняя размова з жонкай павінна быць іншай, падпарадкаванай усёй яго паэтычнай вытворчасці».

Нават хатняя размова з жонкай...

Вось як глядзеў вялікі працаўнік пяра на адносіны паэта да сваёй працы. Усё, літаральна ўсё ў ім павінна быць падпарадкавана творчасці і працаваць на творчасць, на якасць верша. Бліскучы, павучальны прыклад гэтага — праца Маякоўскага над вершам «Сяргею Ясеніну», падрабязным чынам прааналізаваная ім самім у артыкуле «Як рабіць вершы?».

Кузьма Чорны, як вядома, любіў пры выпадку напамінаць калегам, што, не валодаючы выдатна мовай, нельга быць пісьменнікам. Па гэтаму пытанню Чорны і Маякоўскі былі самымі вернымі аднадумцамі. У вялікага рускага паэта можна знайсці мноства выказванняў, якія пацвярджаюць яго перакананне, што галоўнае для паэта — слова: пачуццё слова, пошукі слова, праца над словам. Яшчэ ў 1914 годзе зусім малады Маякоўскі, звяртаючыся да паэтаў-сучаснікаў, пісаў: «Паэзія, панове, не цёплая коўдра, сшытая з пятачковых шкуматоў фельетоннай думкі, не пішацца потам філолага, які вынасіў ва універсітэце ямбы. Паэзія — штодзённа па-новаму любімае слова».

Любіць, шукаць і знаходзіць слова паэт вучыўся «ў народа моватворцы».

Адказваючы на пытанне, якія даныя неабходна мець для паэтычнай працы (артыкул «Як рабіць вершы?»), Маякоўскі пунктам трэцім піша: «Слова. Пастаяннае папаўненне хавальняў, кладовак вашага чэрапа патрэбнымі, выразнымі, рэдкімі, вынайдзенымі, абноўленымі, утворанымі і ўсякімі іншымі словамі».

Абыходжанне Маякоўскага са словам я ахарактарызаваў бы як бясстрашнае. Такое смелае і свабоднае абыходжанне, такое ўменне «выбіць» са слова патрэбнае адценне думкі і пачуцця, здабыць неабходную форму — уласціва аднаму толькі «народу-моватворцу».

Дарэчы, аб адносінах Маякоўскага да народнай паэтычнай творчасці. Зыходзячы з таго, што Маякоўскі — паэт-наватар, буйнейшы рэфарматар верша і паэтычнай мовы, многія з тых, што пісалі пра яго, або ўвогуле замоўчваюць гэта пытанне (а гэта ўясо адносіны і ацэнка), або напамінаюць, што паэт іранізаваў над «плоскасцю раешнікаў і ерундой частушак». Такое разуменне праблемы Маякоўскі і народная творчасць аддае невуцтвам, яно ідзе ад літаратурнай паўпісьменнасці, ад людзей, якія дрэнна ведаюць і творчасць паэта і фальклор. Па-першае, фальклор, хоць і традыцыйная творчасць, аднак не застылае, не мёртвае штосьці, гэта вечна жывы працэс выпрацоўкі мастацкай мовы. Па-другое, Маякоўскі добра ведаў вопыт народнай мастацкай творчасці і выдатна выкарыстоўваў яго. Адзін толькі прыклад (з дзвюма ілюстрацыямі): «ощетинив щетину, выперев перья, с отчаянным любопытством висят на окошке»; «Под Марксом, в кресло вкресленный, с высоким окладом, высок и гладок, сидит облеченный ответственный». Дасведчаныя ў фальклоры ведаюць, што выдзеленыя мной таўталагічныя ўтварэнні Маякоўскага — вельмі і вельмі распаўсюджаны ў вуснай народнай паэзіі прыём.

Што ж датычыць «раешнікаў і частушак», паэт меў на ўвазе зусім не народную творчасць: тады, у 20-я гады, форму гэтых фальклорных жанраў вельмі старанна эксплуатавалі паэтычныя графаманы. Асабістыя адносіны Маякоўскага да сапраўды народных частушак зусім іншыя. У артыкуле «Збірайце гісторыю» (звярніце ўвагу, да чаго заклікае паэт-наватар, былы футурыст!) Маякоўскі пісаў: «...нават каравае і непісьменнае (якія-небудзь салдацкія частушкі) у многа разоў цікавей любой напышлівай белетрыстыкі літаратурных беларучак...»

Яшчэ ў самым пачатку творчага шляху Маякоўскі зрабіў стаўку на ўзбагачэнне сваёй паэтычнай мовы «каравай мовай вуліцы». Ён з'ездліва іранізаваў над ахоўнікамі якойсьці нібыта спецыяльнай мовы паэзіі. «Конь — изысканно, лошадь — буднично. Количество слов «поэтических» ничтожно. «Соловей» можно — «форсунка» нельзя». Для Маякоўскага непаэтычных, забароненых да ўжывання ў вершах слоў не было. Ды такіх слоў у нацыянальнай мове і сапраўды няма. Трэба толькі ведаць і адчуваць, дзе якое слова можна ўставіць.

Спытаем сябе: а ці дастаткова мы ўнушаем сёння паэтычнай моладзі гэту ісціну? Ці не раздражняюць нас патокі вершаў, у якіх адны «салаўі» і ніводнай «фарсункі»?

Маякоўскі не мог цярпець беднасці і недакладнасці паэтычнай мовы, безадказных адносін да карыстання словамі. З падобных вершатворцаў ён проста здзекаваўся:

Каб закончыць размову і пра гэты ўрок Маякоўскага — яшчэ адно яго выказванне: «Іншаземшчына з падручнікаў, агідная бязвобразнасць да гэтага часу псуе мову, якой мы пішам. А ў гэты час паэты і пісьменнікі, замест таго каб кіраваць мовай, забраліся ў такія захмарныя высі, што іх і за хвост не выцягнеш». Звяртаю ўвагу на падкрэсленыя словы. Думка Маякоўскага зусім ясная: мовай павінны кіраваць паэты і пісьменнікі. Бо яны надзелены самым тонкім адчуваннем мовы і слова. Ці заўсёды лічацца з гэтым вучоныя-мовазнаўцы, дыктуючы і прадпісваючы, што дазволена, а што не дазволена, як можна, а як нельга?

Маякоўскі заўсёды гаварыў ад свайго імя — у яго толькі «я» (у лірыцы, зразумела). Калісьці не надта разумныя апаненты папракалі паэта за гэта «ячаства». Я выцягваю гэты момант з аналаў літаратурнай гісторыі толькі для таго, каб зрабіць адно павучальнае, на мой погляд, супастаўленне. Сёння таксама ў нас ёсць аўтары, якія больш за іншых гавораць ад свайго «я» (нібыта па прыкладу Маякоўскага). Але чаму ж «я» ў вялікага паэта Рэвалюцыі не «выпірае» і не выклікае ў нас непрыемнага пачуцця, а ў гэтых, сучасных — і выпірае і непрыемна ўражвае? Чаму, чытаючы іх вершы, іншы раз робіцца ажно неяк няёмка?

Справа, як мне думаецца, вось у чым. Калі гаварыў Маякоўскі, усім было бачна, што вялікі паэт гаворыць пра вялікае, пра ўсенароднае, і гэта вялікае, усенароднае — на першым плане. Уласна, другога плана і няма: аўтарскае «я» цалкам і поўнасцю зліваецца са зместам твора, яно неаддзельнае ад апошняга. Нідзе — позы і самалюбавання. У гэтых жа таварышаў часам у наяўнасці іменна два планы, і на першым — уласная персона. Выпінанне і падкрэсліванне аўтарскай прысутнасці і ўранавае непрыемна чытача. Аб чым бы ні гаварылася — нават пра з'явы трагічныя — перш за ўсё не забыць пра сябе, маўляў, глядзіце, гэта я гавару, гэта я пакутую, я асудяїаю. Але ж чытач не дурань, не прастак, ён бачыць і разумее, што самарысавацца нядобра. Нікому, вядома, не забараняецца, але — нядобра, непрыгожа. Не трэба, як гаварыў паэт, аглядвацца: «Изящно ли пляшу я?» У Маякоўскага гэтага не было. А ў сяго-таго з нашых сучаснікаў гэта, на жаль, ёсць. Гэтакае не аддрукаванае, не вымаўленае пытанне да чытача: «Ну, як? Які я? Малайчына, га?»

Чым вызначаецца месца і значэнне паэта ў гісторыі літаратуры? Пытанне занадта вялікае, і таму я адкажу на яго зусім коратка: яго ўплывам на літаратурны працэс (пры жыцці і доўга пасля смерці), на творчасць паэтаў (сваёй краіны і другіх краін, сучаснікаў і нашчадкаў), на духоўнае жыццё грамадства ў часе.

Уплыў Маякоўскага — ва ўсіх гэтых і іншых аспектах — велізарны. Буйнейшыя паэты нашага стагоддзя — усіх краін і мацерыкоў — адчулі дабратворнае ўздзеянне яго паэзіі на сваю творчасць. Хай нават некаторыя і не з'яўляліся яго вучнямі ў прамым сэнсе слова. Але тое, што яны чыталі Маякоўскага і што яго эстэтыка — эстэтыка пераўтвараючага свет рэвалюцыйнага мастацтва — стала іх эстэтыкай,— несумненна. Іржы Волькер і Вітэзслаў Незвал, Назым Хікмет і Пабла Нэруда, Уладзіслаў Бранеўскі і Юліан Тувім, Бэртальд Брэхт і Іяганес Бехер, Поль Элюар і Луі Арагон, Гео Мілеў, Хрыста Смірненскі і Нікола Вапцараў, як і многія-многія іншыя,— сябры і паплечнікі Маякоўскага. Кожны з іх паасобку — буйная, самастойная творчая асоба. Але Маякоўскі быў першы. Ён даў прыклад, як, абнаўляючы паэтычнае слова, сістэму вобразаў, рытм і інтанацыю, удзельнічаць зброяй паэзіі ў вялікім рэвалюцыйным абнаўленні свету. Справа ж не ў вонкавым падабенстве — справа ў сутнасці творчасці, у глыбока ўнутранай сувязі, якая аб'ядноўвае вялікіх паэтаў сучаснасці.

Беларускія літаратуразнаўцы, напрыклад, шмат гаварылі пра ўплыў Маякоўскага на творчасць Петруся Броўкі, Пятра Глебкі, на маладога Аркадзя Куляшова. А бліжэй жа за ўсіх да Маякоўскага — я перакананы ў гэтым — Пімен Панчанка! Бліжэй — па грамадзянскаму тэмпераменту, па нянавісці да мяшчанства і абывацельшчыны, да паэтычнай мітусні,— гэта значыць, па вельмі істотным у сваёй творчасці, па ўнутраным, па тым, што вызначае ідэйна-эстэтычныя пазіцыі. Ды і па адносінах да слова, да будаўнічага матэрыялу паэзіі. Хіба ў каго-небудзь з беларускіх паэтаў знойдзем мы такое багацце рыфмы, як у Панчанкі, такую свежасць паэтычнай мовы?

Закончыць свае нататкі мне хочацца тым, з чаго і пачаў. Маякоўскі не любіў юбілеяў. Пакуль паэт жывы — ён павінен ісці наперад і наперад. Маленькую прадмову да свайго зборніка «Усё напісанае Уладзімірам Маякоўскім» (1919) ён назваў «Аматарам юбілеяў». У ім ён пісаў: «Пакідаю напісанае школам, адыходжу ад зробленага і, толькі пераступіўшы цераз сябе, выпушчу новую кнігу».

Запомнім і гэты ўрок вялікага паэта.

Маякоўскі — жывы. Ён — з намі. І з намі ідзе наперад — на працу і на змаганне.

1973