Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Фальклор і праблема народнасці літаратуры на сучасным этапе

Праблема ўзаемаадносін літаратуры і фальклору набывае ў апошнія гады ў нашай краіне, ды, здаецца, і ў цэлым свеце, усё большую актуальнасць: да яе ўсё часцей і з усё глыбейшай зацікаўленасцю звяртаюцца як пісьменнікі, так і вучоныя — літаратуразнаўцы і фалькларысты. У публіцыстычных і крытычных матэрыялах літаратурных часопісаў і газет, а таксама ў навуковых выданнях пастаянна — у тым ці іншым плане — гучыць тэма сувязі сучаснай паэзіі і прозы з нацыянальным фальклорам, з вытокамі народнай мастацкай і наогул духоўнай культуры, з духоўнай спадчынай народа. Размова часам нават пераходзіць у досыць тэмпераментныя дыскусіі, як, напрыклад, тая, што на працягу чатырох гадоў (1976-1979) вялася на старонках часопіса «Вопросы литературы», у якой прынялі ўдзел вядомыя літаратуразнаўцы і паэты з розных рэспублік Савецкага Саюза.

Зразумела, што ажыўленне цікавасці да праблемы «літаратура і фальклор» выклікана пэўнымі аб'ектыўнымі прычынамі, нейкімі рэальнымі працэсамі, што маюць месца ў духоўным жыцці грамадства і ўплываюць на літаратурна-мастацкую творчасць. Мне здаецца, ёсць усе падставы гаварыць, што ў апошні час — не толькі ў асяроддзі творчай інтэлігенцыі, але і ў асяроддзі ўсёй культурнай грамадскасці — цікавасць да фальклору ўвогуле расце, узмацняецца. Праўда, працэс гэты досыць складаны і дыялектычна супярэчлівы. Але факт — рэч упартая, а факт заключаецца ў тым, што паварот душы нашага сучасніка да народнага мастацтва і паэзіі, да нацыянальна-фальклорных вытокаў духоўнасці абазначыўся зусім выразна. Яшчэ гадоў пятнаццаць назад такога не назіралася. Сведчаннем гэтаму не толькі літаратура — паяўленне мноства выдатных твораў, адзначаных відочнай сувяззю з нацыянальным фальклорам як з крыніцай ідэй, сюжэтаў, вобразаў і моўна-выяўленчых сродкаў. Пра гэта сведчыць, напрыклад, музычнае мастацтва — узнікненне шматлікіх прафесійных і самадзейных фальклорна-этнаграфічных груп, вакальна-інструментальных ансамбляў, накшталт «Песняроў», творчыя сілы якім дало і забяспечыла вялікі поспех іменна звяртанне да скарбаў нацыянальнага меласу, да песеннага фальклору свайго народа. Пра гэта ж сведчыць і рост выданняў і тыражоў фальклорных кніг — зборнікаў казак, песень, прыказак, якія вельмі хутка знікаюць з паліц кнігарань. Ёсць і іншыя сведчанні, але, думаю, дастаткова і сказанага.

Чым жа растлумачыць, што ў век космасу, атама, біёнікі, электронікі — як мы яго толькі не называем! — адным словам, у век бурнага развіцця НТР цікавасць шырокіх колаў грамадскасці да народнай творчасці, да фальклору — узрастае? Пытанне гэта, вядома, вельмі няпростае. Тым не менш, паспрабуем выказаць некаторыя свае меркаванні, не прэтэндуючы, зразумела, на беспагрэшнасць і вычарпальнасць адказу.

На нашу думку, адна з асноўных прычын таго, чаму мы раптам так дружна пацягнуліся да фальклору — тоіцца ў асаблівасцях нашага часу, у сацыяльна-псіхалагічных умовах жыцця. Урбанізацыя, тэхнізацыя, засілле робатаў і сурагатаў, штучных матэрыялаў і нават штучнага харчу — усё гэта абуджае ў чалавека моцную настальгію па натуральнаму, прыроднаму, сапраўднаму, няштучпаму. Тая ж сіла, што гоніць нас з удушна-дымнага горада на прыроду, у лес, у поле, на раку,— тая ж сіла прымушае нас павярнуцца тварам да фальклору — таксама натуральнай, сапраўднай, непадробнай паэзіі, прымушае прычасціцца душою да першародных, неапошленых і неспахабленых крыніц хараства. Відаць, мы стамляемся не толькі ад шуму-тлуму і лішняй інфармацыі, але і ад клопатаў-згрызот, пачуццяў і думак вельмі будзённых, далёка не святочных, і таму фальклор — гэты па-дзіцячы бясхітрасны, чысты, неспадманна прыгожы паэтычны свет — з'яўляецца для нас аддушынай, ён спаталяе нашу прагу — вечную і непераможную чалавечую прагу дабрыні і справядлівасці, праўды і шчырасці, чысціні і хараства. Мы стамляемся ад духоўнага сурагату, ад тандэтнай прадукцыі гэтак званага «мастацкага шырпатрэбу», які кожны дзень і на кожным кроку абрынваецца на нас і аглушае наш музычны і паэтычны слых, прытупляе наш мастацкі густ.

З тых жа сацыяльных працэсаў, што выкліканы развіццём НТР, а таксама з незвычайна інтэнсіўнага росту міжнародных эканамічных і культурных сувязяў, усемагчымых кантактаў, вынікае і другая прычына павароту культурна-творчых сіл грамадскасці — і перш за ўсё пісьменнікаў — да фальклору як да вытокаў нацыянальнага духу. Справа ў тым, што хочам мы гэтага ці не, але ў сілу саміх умоў нашага існавання, асаблівасцей нашага часу, на ўсёй бадай што планеце акрэслілася тэндэнцыя да касмапалітызацыя духоўнага жыцця, якая моцна падтрымліваецца тэндэнцыяй прагматызму, паколькі прагматызм — катэгорыя нацыянальна безаблічная і, само сабой зразумела, бездухоўная. А ў свеце ёсць сацыяльныя і палітычныя сілы, зацікаўленыя ва ўзмацненні гэтых тэндэнцый, у пашырэнні бездухоўнасці.

Працэс адбываецца глабальны і двухкірункавы. З аднаго боку — культурная інтэграцыя, з яе непажаданымі выдаткамі — уніфікацыяй, стандартызацыяй і бездухоўнасцю. З другога боку — як процідзеянне гэтым шкодным выдаткам — рост лакальнай нацыянальнай самасвядомасці, узмацненне нацыянальна-патрыятычных настрояў. У процівагу глабальнасці і інтэграцыі набывае сілу іншая тэндэнцыя — тэндэнцыя культурнага, духоўнага самасцвярджэння народаў. На нашу думку, тут можна правесці адну такую паралель. Мы пазіраем рост чалавека як асобы, усведамленне ім сваёй чалавечай годнасці, рост павагі да сябе самога. Гэта — факт. Па меры павышэння агульнага ўзроўню культуры, адукацыі, чалавек усё больш хоча пачувацца незалежна, свабодна, быць самім сабой, а не прыдаткам ці копіяй некага, а тым больш — нечым слугою. Дык вось гэтак жа ў наш век і цэлыя народы ўздымаюцца да самаўсведамлення сваёй нацыянальнай годнасці, свайго нацыянальнага «я», паўстаюць з невядомасці, з рабства да актыўнай гістарычнай дзейнасці, да ўласнага гістарычнага жыцця. У нашай краіне сапраўдны пачатак гэтаму працэсу паклаў Вялікі Кастрычнік. За апошнія дзесяцігоддзі — не без уплыву, зразумела, вялікага прыкладу сацыялістычнага адраджэння нацый і народнасцей у СССР — адзін за адным вырываліся з ярма каланіялізму і дабіваліся нацыянальнай незалежнасці дзесяткі народаў Афрыкі і Азіі. Сёння ўжо і самыя адсталыя плямёны Цэнтральнай Афрыкі пераходзяць на ўласную пісьменнасць, ствараюць нацыянальную школу, разгортваюць культурнае будаўніцтва, паказваюць свету першыя ўзоры ўласнай прафесіянальнай мастацкай літаратуры. І канечне ж — для ўсіх гэтых маладых дзяржаў, для ўсіх гэтых младапісьменных народаў на сучасным этапе іх гістарычнага развіцця выключнае значэнне мае нацыянальны фальклор, шырэй — нацыянальная мастацкая спадчына. Яны вымушаны — калі яны хочуць свердзіць сябе і запяць «свой пачэсны пасад між народамі» (Я. Купала) — звярнуцца да ўласных вытокаў, да каранёў сваёй радаслоўнай, да ўласнага духоўнага грунту, на якім трэба будавацца, да ўласнай нацыянальнай глебы, на якой трэба сеяць і расціць плён. Але ж гэта значыць — і да фальклору, і, можа, у першую чаргу — да фальклору. Рост нацыянальнай самасвядомасці — гэта ёсць і рост гістарычнай самасвядомасці. Гэта азначае ўсведамленне сваёй прыналежнасці да народа, у якога ёсць свая гісторыя і свая культура, у тым ліку — скарбы мастацтва і паэзіі. Бо толькі такое ўсведамленне дае права заявіць: «Мы былі, мы ёсць і мы будзем». У таго, хто верыць у будучыню свайго народа, непазбежна адкрываюцца вочы на ўсё прыгожае і высокае ў яго гісторыі, жыцці і культуры, на ўсё, што можа яго ўзвысіць у вачах чалавецтва, перад светам. У тым ліку — і на фальклор, бо ў фальклоры — духоўная веліч народа, яго мастацкі геній. Народ, у якога багаты фальклор, незлічоныя скарбы паэзіі — гэта духоўна вялікі народ, у яго невычэрпныя творчыя сілы. І натуральна, што ён імкнецца гэты скарб, гэты жывы мастацкі капітал выкарыстоўваць. У прыватнасці і перш за ўсё — для развіцця прафесіянальнай мастацкай літаратуры, прафесіянальнага мастацтва.

Мы гаворым пра народы, якія нядаўна здабылі дзяржаўную незалежнасць і пачалі актыўна будаваць сваю нацыянальную культуру. Але гэты працэс павароту мастацтва і літаратуры да фальклору як да вытокаў нацыянальнай самасвядомасці народа — глабальны, ён ахоплівае бадай што ўсе краіны свету, толькі ў кожнай краіне мае свае асаблівасці і сваю ступень інтэнсіўнасці, што залежыць ад гістарычных, сацыяльных, палітычных і іншых фактараў. Цікавыя з'явы ў гэтым сэнсе назіраюцца, як нам здаецца, у шматнацыянальнай літаратуры нашай краіны. У нас ёсць гэтак званыя «младапісьменныя» літаратуры, якія ўзніклі параўнаўча нядаўна і яшчэ вельмі моцна і непасрэдна прывязаны да нацыянальнага фальклору. Некаторыя з іх яшчэ ў значнай ступені знаходзяцца на стадыі апрацоўкі нацыянальнага фальклору і яшчэ не аформіліся канчаткова ў самастойную эстэтычную сістэму. Успомнім творчасць першага прафесійнага мансійскага паэта Ювана Шасталава, у прыватнасці яго «Язычніцкую паэму» — гэта не што іншае, як вершаваны пераказ легендарных сюжэтаў. Успомнім першага пісьменніка ніўхаў Уладзіміра Сангі, які стаў вядомы сваімі апрацоўкамі ніўхскіх міфалагічных легенд і казак. Першы чукоцкі пісьменнік Юрый Рытхэу — сёння літаратар высокага прафесійнага ўзроўню. Але вось што ён піша аб сабе і сваёй творчасці: «...Сур'ёзна задумвацца аб ролі вуснай паэтычнай творчасці я стаў толькі ў пачатку свайго пісьменніцкага шляху. Калі б я ў гэты час не вывучаў гісторыю сусветнай літаратуры, не слухаў лекцыі па фальклору, эстэтыцы і іншых дысцыплінах, магчыма, я не стаў бы задумвацца аб карэннях, глыбінных вытоках, якія павінны былі жывіць маю літаратурную творчасць. А карэнні гэтыя цягнуліся іменна ў вусную народную творчасць. (...) Аповесць «Час таяння снягоў» была пранізана казкамі і легендамі, чутымі мной у дзяцінстве. Я зразумеў, што ў такой кнізе мне проста не абысціся без іх. Надумайся я ачысціць аповесць ад народнага каларыту, ад яе проста нічога б не засталося. І чым далей — тым цяжэй было мне абыходзіцца без фальклору»[⁴]. Нам здаецца гэта выказванне цікавым і паказальным. Маладая літаратура павінна даць свету ўяўленне пра свой народ, паказаць яго душу і характар, яго самабытную культуру — і лепш за ўсё напачатку зрабіць гэта праз шырокае выкарыстанне фальклору.

Кіргізская літаратура — хаця і належыць у нас да «младапісьменных» — сёння ўжо зусім спелая літаратура. Але яна можа бадай што быць прыкладам у плане той размовы, якую мы вядзём,— у плане сувязяў з фальклорнымі вытокамі. Асабліва, мне здаецца, раўніва ўздымае і трактуе праблему гэтых сувязяў Чынгіз Айтматаў — адзін з самых выдатных сучасных пісьменнікаў сусветнага маштабу. «Найбагатшы эпічны фальклор, пісаў Айтматаў, паслужыў першай крыніцай узнікнення кіргізскай пісьменнай літаратуры і цяпер жывіць яе сваімі сокамі» [⁵]. Аб справядлівасці гэтых слоў найлепшым чынам сведчыць творчасць самога Ч. Айтматава.

Між іншым, кіргізскі фальклор — адзін з багацейшых у свеце. Толькі гераічны эпас «Манас» налічвае 750000 радкоў — 30 вялізных тамоў па 25000 радкоў у кожным. Падумаем: як павінен пачувацца кіргізскі, інтэлігент, паэт і пісьменнік, ведаючы, якое несмяротнае мастацтва ён прадстаўляе, якая магутная пад ім духоўная і культурная глеба? І як ён павінен да гэтай спадчыны ставіцца? Ці можа ён без яе абыходзіцца? Ці можа ён мірыцца, каб мастацкая культура такога народа заставалася «тэрра інкогніта» і не была адкрыта ўсяму свету? І ці можа ён заадно змірыцца, каб тая тэндэнцыя да уніфікацыі і стандартызацыі, што заяўляе аб сабе ў нашым сучасным жыцці, перамагла, падмяла пад сябе і заглушыла цудоўныя кветы самабытнай нацыянальнай культуры яго народа? Само сабой зразумела, што з гэтым мірыцца ён не можа, калі ён чалавек-грамадзянін і патрыёт.

І таму мы, напрыклад, вельмі добра разумеем і трывогу, і засмучэнне Чынгіза Айтматава, калі ён піша: «Добра, што мае землякі сталі пісьменныя, тэхнікай валодаюць, але засмучае тое, што, па-першае, яны забываюць добрыя народныя традыцыі, па-другое, не заўсёды даражаць сваёй унутранай, самабытнай культурай»[⁶]. У другім месцы ёп жа гаворыць аб тым, якое сумна-гніблівае ўражанне робяць гэтыя вясельныя «Волгі» з лялькамі, з каляровымі шарамі і стужкамі — усюды аднолькавыя — ад Брэста да Сахаліна. Як хутка гэта страціла сваю прывабнасць іменна таму, што на ўсю краіну уніфікавана і стандартызавана.

Можна было б прывесці дзесяткі і сотні падобных выказванняў, што належаць вядомым пісьменнікам — прадстаўнікам іншых нацыянальных літаратур Саюза, але ў гэтым няма патрэбы. Сэнс іх зводзіцца да аднаго: нацыянальны фальклор і наогул уся духоўная спадчына народа жывіць сучасную культуру і літаратуру, спрыяе іх росквіту і з'яўляецца трывалай апорай у іх процістаянні шкодным тэндэнцыям уніфікацыі і касмапалітызацыя нацыянальнай абязлічанасці, антынароднасці і фармалізму. Пры гэтым — ніхто не адмаўляе вялікай станоўчай ролі прагрэсіўнай сусветнай культуры, наадварот — усе падкрэсліваюць, што без далучэння да яе, без узброенасці яе набыткамі немагчыма па сапраўднаму будаваць сёння сваю нацыянальную культуру.

Але добра — гаворка пакуль што была пра літаратуру гэтак званых «младапісьменных» народаў. Каб не склалася ўражання, што гэтыя пытанні не хвалююць прадстаўнікоў сучаснай рускай літаратуры, спяшаюся сказаць: хвалюе, і нават вельмі. Хто ўважліва сочыць за рускай літаратурай і крытыкай апошняга дзесяцігоддзя, у таго не выклікае сумнення, што і там назіраецца пэўны паварот да «вытокаў» і ў сувязі з гэтым узмацніўся працэс фалькларызацыі. Аформілася цэлая магутная плынь у прозе, якую называюць «вясковай», а саміх пісьменнікаў — «глебавікамі». Вядома, азначэнні гэтыя ўмоўныя, хаця і не выпадковыя. Фактычна, гэта самае таленавітае цяпер ядро рускай прозы: Ф. Абрамаў, В. Шукшын, В. Бялоў, В. Астаф'еў, В. Распуцін, Я. Носаў i iнш. Падобнае ж бачым мы і ў сучаснай рускай паэзіі, асабліва ў творчасці паэтаў таго пакалення, што заявілася ў 50-60-х гадах. Моцна адчуваецца «фальклорная школа» і цяга да фальклорных вытокаў і ў некаторых найбольш таленавітых прадстаўнікоў апошняга выяўленага пакалення.

Чым жа растлумачыць такі ўзмоцнены клопат пра нацыянальныя вытокі і карэнні ў сучаснай рускай літаратуры? Здавалася б, ёй-то, гэтакай вялікай і магутнай, чаго трывожыцца? Пытанне гэта не простае. Але думаецца, што прычына для трывогі і ў рускіх пісьменнікаў тая ж самая. Думаецца, што яна выклікана пэўным паслабленнем у рускай літаратуры народнага пачатку, пэўным паслабленнем сувязяў з вытокамі, з глебай, а іначай сказаць — паслабленнем сувязі пакаленняў. Пачала была песці страты такая галоўнейшая якасць літаратуры, як народнасць. І натуральна, што літаратура, якая заўсёды вызначалася і была моцная духам народнасці, схамянулася і ўстрывожылася. Паслабляць гэтую якасць права ёй не дадзена.

Але хіба можна гаварыць пра народнасць, абмінаючы праблему сувязі літаратуры з фальклорам? На наш погляд — ніяк нельга. Вядома, народнасць і фалькларызм у літаратуры — гэта не адно і тое ж. Атаясамліваць іх не трэба. Фалькларыст І. А. Асавецкі слушна зазначае, што «наяўнасць элементаў фальклору ў літаратурным творы сама па сабе яшчэ не сведчыць аб яго народнасці» [⁷]. Фалькларызм сам па сабе можа і не быць станоўчай якасцю, у той час як народнасць — абавязкова выдатная якасць літаратуры. Народнасць — адзін з галоўных эстэтычных прынцыпаў літаратуры сацыялістычнага рэалізму. Сэнс яго, як мы ведаем, у тым, што літаратура павінна служыць народу, павінна быць падпарадкавана вялікай мэце, а іменна — працаваць на пабудову камуністычнага грамадства, сцвярджаць ідэалы гэтага грамадства, якія з'яўляюцца народнымі ідэаламі. Значыць, народнасць — гэта тое, што супроцьстаіць безыдэйнасці, беззмястоўнасці, снабізму, фармалізму — усякай творчасці, у якой няма нічога, чым жыве народ — мільённыя масы працоўных. Гэта — тое, што можа быць узята, прынята і засвоена працоўным чалавекам для свайго духоўнага ўзбагачэння, для свайго ідэйна-этычнага і мастацкага развіцця. Уласная творчасць народа — фальклор — служыць іменна гэтаму. Народнай творчасці — калі яна сапраўды народная — безыдэйнай, антыгуманнай, фармалістычнай, беззмястоўнай няма. Аб дробязным і нікчэмным фальклорных твораў няма і не можа быць. Гэта ў аднаго творцы такое можа трапляцца, а тое, што палепшыць мільёнам — пустым і нікчэмным не можа быць, бо пустое і нікчэмнае не можа хваляваць мільёны людзей. Народ — у цэлым — заўсёды жыве вялікім і значным, маральна і сацыяльна істотным. Жыццё народа не можа быць пустым, дробязным. Гэта жыццё адной асобы можа быць (і, на жаль, часта бывае) пустым, дробязным, нікчэмным, вартым жалю, недастойным чалавека. У тым ліку можa быць гэткім і жыццё асобы, якая складае вершы ці піша апавяданні, г. зн. асобы, надзеленай ад прыроды мастацкімі задаткамі. Адсюль вынікае, як важна для пісьменніка яшчэ з маладых гадоў авалодаць народнай свядомасцю, народным светаўспрыманнем і светаразуменнем. Як важна адчуць сябе часцінкай народа, а сваё жыццё — арганічнай часцінкай яго жыцця, яго гісторыі. Як важна ўразумець, гаворачы словамі балгарскага паэта Ніколы Інджова, што «ты ніколі не адзін і ты ніколі не апошні» — «жыццё мільёнаў безыменных ў тваіх артэрыях і венах!». Сапраўды, ты — не адзін, паўкола цябе людзі, твой народ, які быў да цябе і — будзе пасля цябе, ты — не апошні. Ты — толькі звяно ў ланцугу пакаленняў. Ты прадаўжаеш тое, што было да цябе і што будзе прадоўжана наступнікамі, тваімі нашчадкамі. Але ці добра ты ведаеш, што было да цябе? Ці добра разумееш, што ты прадаўжаеш? Ці задумваешся, як прадаўжаеш — у якім кірунку? Ці адпаведна вялікім запаветам дзядоў-прадзедаў? Гэта ўсё пытанні зусім не марныя, пытанні, над якімі кожны літаратар павінен думаць і думаць.

У сувязі са сказаным, прыгадваю апублікаваны ў газеце «Правда» за 27 студзеня 1978 г. артыкул крытыка Ф. Чапчахава «Внуки, братики, сыновья...», у якім ён разглядае два творы сучаснай рускай літаратуры: аповесць Я. Носава «Усвяцкія шлеманосцы» і паэму Я. Ісаева «Даль памяці». Што аб'ядноўвае гэтыя творы, што падкрэслівае крытык? Па-першае, ідэя: «Сцвярджэнне непарыўнасці мінулага і цяперашняга роднай зямлі», «адзіны, неразрыўны «ланцуг часу», што навечна злучыў мінулае і цяперашняе народа», думка аб непахіснасці кроўных ніцей, што працягнуліся ад пакалення да пакалення, аб нятленных маральных вартасцях нашага народа... Па-другое, яднае гэтыя творы іх фалькларызм, зварот да паэтыкі народнага эпасу, да народна-паэтычнай сімволікі і г. д. Пра аповесць Я. Носава, напрыклад, Ф. Чапчахаў піша: «У ёй яўна адчуваецца аўтарская ўстаноўка на эпічнасць апавядання, на суровы і ўрачысты лад «былін новага часу». У творы нават ні разу не названа прозвішча галоўнага героя, вядома толькі яго імя — Касьян. Так, як і ў народных казках. Аўтар свядома выкарыстоўвае гэты прыём, «як бы падкрэсліваючы збіральнасць, тыповасць ствараемага характару, які ўздымаецца да сімвала народнай сілы і стойкасці». Вобразы, вытрыманыя ў духу народнай, фальклорнай сімволікі, адзначае аўтар артыкула і ў паэме Я. Ісаева, напрыклад, «крэмень-сляза», расказ пра якую тоіць у сабе глыбокі сэнс.

Фальклор — гэта частка народнага жыцця, істотная частка духоўнай культуры народа. Калі ты не ведаеш фальклору — значыць, тваё выданне народнага жыцця і самога народа абмежаванае, можна сказаць — павярхоўнае. Фальклор як творчасць, у якой працоўны чалавек выяўляе самога сябе, якраз бы і дапамог табе лепш зразумець жыццё, глыбей пранікнуць у псіхалогію, у нацыянальны характар народа.

Я сказаў: у нацыянальны характар народа. Але размова пра нацыянальны характар у літаратуры — гэта ўжо размова пра нацыянальную своеасаблівасць літаратуры,— другая важнейшая праблема, якую нельга, немагчыма разглядаць без уліку значэння і «заслуг» у гэтай справе фальклору. Не стану тут паглыбляцца ў гэту вялікую тэму, зазначу толькі, што нацыянальная самабытнасць літаратуры — гэта тое, што дае ёй права на месца пад сонцам, тое, з чым яна можа прэтэндаваць на становішча раўнапраўнага партнёра ў культурнай інтэграцыі краін і народаў. Слушна пісаў нядаўна ў «Вопросах литературы» вядомы літоўскі крытык Вітаўтас Кубілюс: «Калі ж лірыка пазбаўлена нацыянальнай самабытнасці і не пакідае свайго адбітку ў сусветнай культуры, то чаго тады варта само яе існаванне?» (№ 8, 1976, с. 25). Крытык сказаў пра лірыку, але, вядома, гэта датычыцца і ўсіх іншых родаў і жанраў літаратуры. Сапраўды, калі літаратура не будзе мець свайго аблічча, г. зн. не будзе літаратурай нацыянальнай,— чым тады яна будзе цікавая, што прынясе ў агульную мастацкую скарбніцу чалавецтва? Але што забяспечвае літаратуры гэтую нацыянальную своеасаблівасць? Бясспрэчна, перш за ўсё — праўдзівае, глыбокае і яркае адлюстраванне жыцця-быцця народа, яго гістарычнага лёсу, яго нацыянальнага характару. Ну, а каб адлюстраванне было сапраўды праўдзівым, глыбокім і яркім — гэтаму вельмі і вельмі можа паспрыяць сур'ёзнае, грунтоўнае веданне нацыянальнага фальклору, асноў народнай эстэтыкі.

А. Адамовіч, гаворачы аб народнасці прозы В. Быкава, зазначыў, што яна перш за ўсё — у народнасці створаных ім характараў, што «сам пісьменнік пра самае запаветнае гаварыць адкрыта як быццам саромеецца. І гэта ў той час, калі так модна клясціся і заклінаць словам «народнасць», «народны» [⁸]. Клясціся, вядома, не трэба, а калі гэта робіцца модай — то і зусім дрэнна, бо — грэшна. Але гаварыць пра гэта трэба: маўчаць і рабіць выгляд, што такой праблемы няма — нельга. У дачыненні да В. Быкава — усё правільна, ён сапраўды «не распісвае нацыянальны характар накшталт ліштвы ці перніка» (словы A. Адамовіча, у якіх ён палемічны іранізуе пад пашанай да вонкавых нацыянальных атрыбутаў). І мы разумеем — гэта давёў яшчэ паўтараста гадоў назад B. Р. Бялінскі — што народнасць літаратуры не ў распісанай ліштве. Толькі не трэба іранічна-грэбліва адкідваць і ліштву. Аднойчы на сцвярджэнне кагосьці з крытыкаў, што ў нацыянальнай паэзіі важней дух, а не літара, вядомы армянскі паэт Г. Эмін вельмі слушна адказаў: «І дух, і літара, бо дух — у літары!» Сапраўды, дух — не сам па сабе, ён выяўляецца, матэрыялізуецца ў нечым канкрэтным. Змест выяўляецца ў форме. А таму: штосьці ад духоўнасці працоўнага беларуса, ад асаблівасці яго мастацкага густу, ад нашай нацыянальнай эстэтыкі ёсць і ў ліштве. І калі сучасны беларускі пісьменнік прывядзе свайго героя ў родную вёску, то, відавочна, нашу беларускую хату з ліштвамі ён не заменіць нечым іншым — фанзай з папяровымі вокнамі ці чумам са скураным полагам замест дзвярэй.

Вось чаму, справядліва акцэнтуючы ўвагу на важнасці стварэння сапраўды народнага характару, наўрад ці мудра пры гэтым іранічна махаць рукой на тое, сярод чаго і ў штодзённым кантактаванні з чым гэты народны (нацыянальны) характар складваецца, афармляецца. Сёння адкінем як дробязь свае нацыянальныя ўзоры на ліштвах і на ганчарных вырабах, заўтра адмовімся ад нацыянальных строяў, касцюмаў — таксама, маўляў, не вялікая каштоўнасць, паслязаўтра — ад усіх нацыянальных звычаяў і традыцый... Дазволена запытацца: а дзе, на чым мы спынімся ў гэтым адмаўленні? Дзе яму будзе мяжа? Выбачайце, але калі мы рушым гэткім шляхам, то пасля спыніцца ўжо не давядзецца — дойдзем да лагічнага канца. Да поўнага самаадмаўлення. Таму спыніцца трэба цяпер — спыніцца ў здзіўленні: да чаго ж прыгожыя і самабытныя ўзоры-роспісы на беларускіх ліштвах, як добра, што яны ёсць, трэба гэта майстэрства развіваць і далей, як і ўсякае іншае нацыянальнае мастацтва, каб паказаць яго свету і паганарыцца ім перад людзьмі!..

Іншы раз, хаця і не сфармулявана, але, па сутнасці, пытанне ў нашай крытыцы ставіцца так: або — або. Або — літаратура традыцыйная, народна-фальклорная ў аснове, вясковая і, вядома ж, адсталая, або — наватарская, інтэлектуальная, гарадская і, вядома ж, перадавая. А між тым гэтак пытанне ставіць нельга. Калі мы прыгледзімся, напрыклад, да паэзіі нашых дзён, то ўбачым, што сапраўды інтэлектуальная, з багаццем жывых, актуальных думак і пачуццяў, а значыць, і сапраўды сучасная — гэта якраз творчасць паэтаў, якіх зусім не залічаюць да так званых наватараў, да абнаўленняў формы верша, яго складу і ладу. Напрыклад, у пасляваеннай рускай літаратуры я не ведаю паэтычных кніг у большай ступені інтэлектуальных, чым кнігі А. Твардоўскага. Але ж вядома, як цвёрда гэты вялікі рускі паэт трымаўся традыцый, народна-фальклорнай глебы, рускай нацыянальнай духоўнасці, вуснага народнага слова і як усё гэта дапамагала яму быць па-сапраўднаму сучасным, актуальным. Яго творы чыталі і чытаюць нават тыя, хто звычайна паэзіі не чытае. Або возьмем для прыкладу творчасць А. Пысіна: і такое традыцыйнае чатырохрадкоўе, і такія ясныя, зразумелыя тропы, і ўсе знакі прыпынку на месцы, а чытаеш — і бачыш, адчуваеш, разумееш, наколькі гэта ўсё сучаснае, адухоўленае, мудрае, як хораша яго паэзія адказвае на нашы сённяшнія трывогі і хваляванні! Так што інтэлектуальнасці і сучаснасці паэзіі, літаратуры — фальклор не перашкода і не можа быць перашкодай. Наадварот — калі, вядома, фальклор разумець так, як трэба.

Мы кажам: фальклор — гэта духоўная спадчына многіх пакаленняў, у якой — сацыяльны, маральны і эстэтычны вопыт народа, розум і талент народа. Ігнараваць фальклор — значыць адлучыць сябе ад гэтага вопыту, ад інтэлекту і мудрасці мільёнаў людзей, адлучыць сябе ад важнейшай састаўной часткі таго, што У. І. Лепін назваў сумай ведаў, якія выпрацавала чалавецтва і без засваення якіх немагчыма паспяхова будаваць камуністычнае грамадства. Ігнараваць фальклор — значыць ігнараваць гісторыю культуры свайго народа, культуру, якая была да цябе і якую ты прыйшоў развіваць далей. Здаецца, усё гэта настолькі ясна, што можна, як-то кажуць, ставіць на гэтым кропку, і ўсё — дыскуціраваць няма патрэбы. Але кропку ставіць рана. Рана! Бо яшчэ не-не ды і пачуеш голас сумнення: а ўсё-такі ці не цягне нас фальклор назад, ці не затрымлівае ён паступальны рух нашай літаратуры? Пачуеш і голас яўнай недаацэнкі фальклору як мастацкай каштоўнасці, погляд на яго як на прымітыў, і толькі.

Гэтакі погляд і такая пазіцыя не толькі памылковыя, але і шкодныя, і таму трэба рашуча ім пярэчыць. Цікавасць да фальклору, выкарыстанне яго не цягне і не можа цягнуць пісьменніка назад, не стрымлівае ў развіцці, не робіць архаічным, не перашкаджае яго наватарскім пошукам. Наадварот! Звернем увагу на відочны факт: найбольш яркія творчыя асобы, арыгінальныя, самабытныя паэты і пісьменнікі — якраз тыя, што моцна звязаны з нацыянальным фальклорам. Творчасць Мележа і Шукшына, Ахматава і Абрамава, Распуціна і Брыля, Астаф'ева і Бялова — пераканаўчае гэтаму сведчанне. Як грунтоўна абапіраецца яна на эстэтычны вопыт народа, як шчодра чэрпае з фальклору! А возьмем такіх нашых паэтаў, як Куляшоў, Танк і Панчанка: якія яны ўсе розныя, непадобныя адзін на другога!.. Затое, з другога боку, якія аднастайныя, на адзін капыл, сучасныя паэты-мадэрністы, якая уніфікаваная ў іх мова, стыль. Вось іх то ўжо адрозніць адзін ад другога цяжка, найчасцей — проста немагчыма. Пачытайце вершаваную прадукцыю некаторых прадстаўнікоў сённяшняй паэзіі польскай, югаслаўскай, чэхаславацкай — колькі нуднай аднастайнасці ў іх анемічных радках, разлічаных на дзесятак літаратурных снобаў. Гэта «паэзія» не для народа, не для шырокіх колаў грамадскасці. Дарэчы, снобы-творцы і іх апекуны-крытыкі сцвярджаюць, што паэзія менавіта такой і павінна быць, што яна не можа адрасавацца многім. Ну, што ж — вольнаму воля. Але хіба пра такую місію паэзіі клапоцімся мы? Хіба такую долю мы хочам угатаваць нашай паэзіі — заўсёды выдатнай сваёй грамадзянскасцю, дэмакратычнасцю, народнасцю? Ні ў якім разе. Такой перспектывай наша паэзія спакусіцца не можа. Мы дастаткова сур'ёзна глядзім на яе грамадскае прызначэнне.

Думаецца, што паслабленне ў творчасці таго ці іншага пісьменніка такой якасці, як народнасць, можна ставіць у прамую залежнасць ад разрыву аўтара з фальклорам як народнай эстэтыкай, філасофіяй і мараллю. Адыход, аддаленне ад асноў народнай эстэтыкі вядзе да страты нацыянальнага стылю ў творчасці — страты таго, чым кожная літаратура адрозніваецца ад іншых. У мастацкім стылі кожнага таленавітага пісьменніка яго асабова-чалавечае абавязкова спалучаецца з агульнанацыянальным, з тым, што вызначае народ, нацыю ў цэлым, таму мастацкі стыль, скажам, Мележа не падобны на мастацкі стыль Брыля, але мы адразу пазнаём, што абодва гэтыя пісьменнікі — беларускія. Гэтае ж аддаленне вядзе да абязлічанай, сярэднеарыфметычнай мовы, за якою, канешне ж, стаіць нацыянальна абязлічаная сярэднеарыфметычная асоба, дакладней — нават і не асоба, а стандартны літаратурны робат. Асоба ў мастацкай літаратуры: можа быць толькі нацыянальпа акрэсленая, бо і самой літаратуры пазанацыянальнай не бывае ў прыродзе.

Аддаленне ад сцверджанай у фальклоры жыццёвай філасофіі і маралі народа, працоўнага чалавека, нежаданне пастаянна звяраць свае этычныя погляды і ацэнкі з народнымі (праз фальклор) таксама ні да чаго добрага не прыводзіць. Як помста за гэтае нядбайства, за нежаданне кіравацца народнымі этычнымі меркамі ў творчасці пачынае паяўляцца маральная глухата, блытаніна маральных крытэрыяў. Тады бывае няцяжка заблудзіцца і ў трох соснах, як гэта здарылася колькі гадоў назад пры абмеркаванні аповесці Б. Сачанкі «Не на той вуліцы». Адзін з крытыкаў абвясціў героя аповесці, маладога пісьменніка Калінку, вельмі станоўчым — у процілегласць старому тупагаловаму графаману, а другі крытык гэтак жа ўпэўнена заявіў, што Калінка — яшчэ больш адмоўны тып, чым гэны стары графаман, што сапраўдны нягоднік і мярзотнік у аповесці — іменна ён. Паколькі трэці крытык не выступіў, так чытач і застаўся ў недаўменні, хто ж у аповесці — цаца і ляля, а хто — бяка. А варта было б паглядзець на ўчынкі героя вачыма працоўнага чалавека — г. зн. з вышыні маральных прынцыпаў і ідэалаў народа, так выразна акрэсленых у фальклоры, і ўсё стала б ясным і зразумелым.

Так, адрыў ад народна-фальклорнай глебы непазбежна будзе сказвацца на творчасці пісьменніка адмоўна, бо ён азначае не проста адсутнасць цікавасці да казак, песень, прыказак і іншых жанраў народнай паэзіі. За раўнадушнасцю да фальклору тоіцца абыякавасць да нацыянальнай духоўнай спадчыны ўвогуле, да мовы і культуры свайго народа, да лёсу гэтае мовы і гэтай культуры. Ну, а чаго варты творца, раўнадушны да лёсу роднай культуры, і на якое месца, на якую ролю ён можа разлічваць у духоўным жыцці нацыі — гэта ўжо, як-то кажуць, няхай кожны падумае сам. Справа ў тым, што заканамернасць тут вельмі жорсткая: не цэніш, не даражыш нейкай часткай духоўнага скарбу народа — значыць, не даражыш і ўсім скарбам. Бо гэты скарб — непадзельны, бо гэты скарб ёсць душа народа, а яна, як вядома, не дзеліцца, яна — адна. Як пісаў найвялікшы з вялікіх нашых песняроў: «Завецца ж спадчына мая ўсяго старонкай роднаю...»

Без духоўнага ўрастання ў гэтую спадчыну, без моцных каранёў у душы народа немагчыма пісьменніку выпрацаваць сапраўды народныя ідэйна-філасофскія, маральныя і эстэтычныя асновы сваёй творчасці. Той жа, хто глыбока цікавіцца народнай творчасцю, міжволі пускае карані ў глыб роднай зямлі, у глыб гісторыі свайго народа, становіцца на верны шлях да нацыянальнага самапазнання. У нашых умовах сувязь з народна-фальклорнай глебай, вернасць ёй — гэта вернасць нацыянальнай культуры, мове, народнаму духу ў самым шырокім значэнні слова. Сувязь з духоўнай спадчынай, з фальклорам — гэта адна з галоўных ніцей, якая звязвае пісьменніка з нашым мінулым, з нашай гісторыяй, гэта адзін з наймацнейшых рычагоў уздыму нацыянальнай гістарычнай самасвядомасці, а без такой самасвядомасці «Палескую хроніку» не напішаш. Не папішаш яшчэ і па той прычыне, што без гэтай сувязі, без гэтых ніцей, без гэтага духоўнага народнага грунту пад нагамі, у цябе не будзе і той мовы, якая неабходна для стварэння такой вялікай кнігі пра лёс народа (вялікай не па аб'ёму, канешне). Паважаны чытач, магчыма, ўжо заўважыў, што ў нашай беларускай літаратуры беднай, сухой, канцылярскай мовай вызначаюцца як правіла творы менавіта тых аўтараў, якія не грашаць асаблівай любоўю да фальклору, да народнай песні, прыказкі, прымаўкі. Затое, якая багатая, сакавітая, шматфарбная мова ў тых пісьменнікаў, якія, будучы глыбокімі даследчыкамі народнага жыцця, з'яўляюцца дасканалымі знаўцамі нацыянальнага быту і фальклору і якія бязмежна закаханы ў жывое народнае слова!

Якія ж сягоння вядомы шляхі і спосабы выкарыстання скарбаў фальклору, якія ступені фалькларызму ў літаратуры? Даследчыкі адзначаюць: а) запазычанне і выкарыстанне фальклорных сюжэтаў, матываў і асобных вобразаў — для вырашэння зусім арыгінальнай ідэйна-эстэтычнай задачы. (Значыць, тое, што датычыць зместу фальклору.); б) запазычанне і выкарыстанне сродкаў фальклорнай паэтыкі і мовы; в) розныя формы цытавання фальклору, уплятання ў арыгінальны твор фальклорных цытат; г) стылізацыя пад фальклор, поўная імітацыя фальклорнага твора.

Кожны з гэтых спосабаў можа мець свае вартасці, нават стылізацыя, з той агаворкай, што гэта апошняе,— задача вельмі цяжкая і даецца толькі буйным талентам (прыклады геніяльнай стылізацыі — казкі А. Пушкіна, «Песнь о купце Калашникове» М. Лермантава, песні А. Кальцова і М. Някрасава, некаторыя вершы М. Багдановіча, песні Ф. Багушэвіча).

У якой бы ступені ні выкарыстоўваўся фальклор, што б з яго ні бралася,— тут важна адно: гэта выкарыстанне не павінна быць механічным, бо механічнае, хоць і віртуознае,— гэта анахранізм; твор — анахранічны, калі ў ім не адчуваецца эмацыянальна-псіхічнага вопыту нашага сучасніка, калі гэта — толькі фальклорная экзотыка. У гэтым плане я лічу слушнымі словы латышскага паэта І. Аузіня: «Усякі паэт у большай ці меншай меры адчувае этычны, эстэтычны, ідэйны патэнцыял фальклору. Але калі гэты патэнцыял разглядаецца па-за сучасным кантэкстам, пачынаецца фетышызацыя фальклору» [⁹].

Выкарыстанне фальклору патрабуе высокага майстэрства, бо фальклор і літаратура — дзве розныя эстэтычныя сістэмы, спалучыць якія немагчыма. «Такое развіццё вобразаў, як у пісьменнай літаратуры,— піша І. А. Асавецкі,— у фальклоры прынцыпова немагчымае, адступленне ад прынцыпу таясамасці ёсць адступленне ад мастацкасці, і гэта пастаянна трэба мець на ўвазе пры выкарыстанні фальклору». І далей: «Вобразам фальклору нельга прыпісваць чаго-небудзь, што ляжыць па-за комплексам вякамі склаўшыхся характарыстык гэтых вобразаў. (...) Стабільнасць сістэмы вобразаў фальклору, традыцыйнасць яго паэтыкі і мастацкіх сродкаў арганічна звязаны з мовай фальклору, якая ўяўляе сабой таксама стабільную сістэму, што розніцца ад мовы нефальклору» [¹⁰]. Пакідаючы ўбаку выпадкі фальклорнай стылізацыі (яна падуладна, паўтараю, нямногім), ідэальным я лічу такое выкарыстанне фальклору, калі слядоў гэтага выкарыстання не відаць ці ва ўсякім разе мы, чытачы, іх не заўважаем, яны не кідаюцца нам у вочы, не выпіраюць. Я за тое, каб у фальклоры як мага больш вучыцца, але як мага менш непасрэдна запазычаць і пераймаць. Вучыцца ж — значыць глыбока зразумець і засвоіць ідэйна-эстэтычную сістэму фальклору, пранікнуць у глыбіні яго духу, зместу, прайсці яго школу так, каб ён стаў арганічнай часткай тваёй унутранай культуры, тваёй духоўнай базы, якую ты ўвесь час узбагачаеш. Як гэта мы бачым у нашых класікаў Купалы, Коласа, Багдановіча, у Куляшова, Танка, Панчанкі і іншых выдатных паэтаў.

Павучальны ў гэтым плане матэрыял дае нам гісторыя рускай савецкай паэзіі. У 20-30-я гады, а нават і пазней да фальклору звярнуліся некаторыя паэты, увогуле чужыя народна-паэтычнай традыцыі і, можна сказаць, далёкія ад нацыянальных паэтычных вытокаў, паэты, якія не зрабілі паэтычную свядомасць народа часткай сваёй уласнай свядомасці, калі хочаце — сваёй душы.

Так, напрыклад, вельмі ўпарта і настойліва спрабаваў паслугавацца фальклорам І. Сельвінскі: у ранніх паэмах «Улялаеўшчына», «Камандарм-2», у вершаваным рамане «Пушторг», пасля вайны — у незакончанай трылогіі «Тры багатыры»; звярталіся да фальклору С. Кірсанаў у паэме «Золушка», А. Безыменскі ў паэме «Ноч начальніка палітаддзела» і інш. Аднак выкарыстанне фальклору ў гэтых аўтараў засталося на ўзроўні вонкавага пераймання, і нярэдка канчалася тым, што іх радкі гучалі парадыйна і толькі дыскрэдытавалі фальклор. Дзе прычына гэтага? Чым растлумачыць, што шчырае жаданне звярнуцца да народнай творчасці не прынесла гэтым паэтам плёну? А тлумачыцца гэта, напэўна, тым, што названыя паэты выхоўваліся, складваліся як творчыя асобы, на чыста літаратурнай традыцыі і былі, як я ўжо казаў, чужыя традыцыі народна-паэтычнай. Народная творчасць не была для іх натуральным спажыўным асяроддзем, з якога яны вырасталі, народная эстэтыка, прынцыпы фальклорнага адлюстравання жыцця, мастацкае мысленне шырокіх працоўных мас — ад усяго гэтага яны стаялі досыць далёка. А без такой ідэйна-эстэтычнай глебы ў душы іх успрыняцце народнай творчасці аказалася неглыбокім і неарганічным, прыёмы і сродкі фальклорнай паэтыкі выглядалі ў іх творах штучна прыцягнутымі і выпіралі з іх.

Аднаго жадання пакарыстацца сродкамі фальклорнай паэтыкі — мала. Аўтар, вядома, можа сказаць сабе: «Дай жа і я паштудырую фальклорныя выданні, назапашуся ведамі з гэтай галіны творчасці, засвою фальклорныя вобразы і матывы, прынцыпы і спосабы і прымушу ўсё гэта папрацаваць на сваю ўласную творчую задуму, на сучасную ідэю, на актуальную тэму». Можа, ён гэтак і зробіць, але вялікага мастацкага плёну чакаць у такім разе не прыходзіцца. Бо як нельга чалавеку баязліваму прыкінуцца смелым і рашучым, так нельга і лірычнаму герою прыкінуцца народна-нацыянальным характарам, калі ён гэткім у сапраўднасці не з'яўляецца. Баязлівец павінен пераадолець у сабе страх і боязь, расправіць, што называецца, плечы і душу і адчуць сябе іншым чалавекам, як бы парадзіцца нанава. Гэтак жа і лірычнаму герою, а дакладней — паэту: не народнага пакрою вопратку трэба адзяваць на сябе (пра гэта гаварыў яшчэ В. Бялінскі), а прычасціцца душой да лёсу народа, зрабіць гэты лёс сваім, зліцца з духоўным жыццём народа да канца, цалкам і поўнасцю,— да апошняга фібра душы, каб нішто не стаяла паміж табой і ім, каб ты адчуў сябе яго жывой часцінкай, каб усё, што ўласціва яму — характар, душа, склад мыслення, мова,— было ўласціва ў такой жа самай, прынамсі, меры і табе.

Усё гэта ўласціва такім, напрыклад, паэтам, як А. Твардоўскі, М. Ісакоўскі, А. Куляшоў. У іх творчасці фальклорны элемент не толькі не выпірае, але гучыць так арганічна, так натуральна, што мы, пры звычайным чытанні, не ставячы спецыяльнай мэты, нават не заўважаем яго. Уласна аўтарскае, прыдуманае і сфармуляванае паэтам, і — фальклорнае, прыкмечанае і ўхопленае з паэтычнай мудрасці народа,— не раз'яднаць, не аддзяліць адно ад другога. Фальклорнае ўваходзіць у арыгінальны твор так, як соль у страву: мы адчуваем, што яно ёсць, ведаем, што без яго было б чытаць «нясмачна» і што вылучыць яго немагчыма — яно растворана, яно ў самым духу верша, у самім водары і ў фарбах слова. Гэтакі твор, хоць і многа ў ім фальклорнага, заўсёды — жывы арганізм, з выразным, яскравым адбіткам асобы аўтара. Прыгадайце хаця б толькі адну эпічную рэч А. Твардоўскага — «Кнігу пра байца» («Васіль Цёркін»), Яе справядліва называюць савецкім паэтычным эпасам. У гэтай кнізе ўсё — ад пачатку да канца — народная праўда аб рускім салдаце на вялікай вайне, і сказана ўсё так, як бы гэта сказаў сам народ. І справа, вядома, не толькі ў тым, што верш кнігі — па-народнаму просты, ясны, даступны, што сотні радкоў кнігі гучаць афарыстычна, трапна, як народныя прыказкі, прымаўкі, досціпы, каламбуры, што ў тэксце нямала цытат з народных песень і прыпевак і г. д. Справа перш за ўсё ў агульным духу твора, у яго ідэйным змесце, у поглядзе паэта на вайну і на салдата ў гэтай вайне, справа ў філасофіі твора, у маральных крытэрыях і ацэнках — якія цалкам адпавядаюць народным; справа ў прынцыпах тыпізацыі, у той збіральнасці, усеагульнасці, скажам нават — сімвалічнай маштабнасці вобраза Цёркіна, што характэрна менавіта для народнага гераічнага эпасу, для гераічных казак і былін. Усё ж гэта аказалася творча падуладным Твардоўскаму таму, што ён з маленства, і ўсё жыццё, і тады, на вайне, жыў са сваім народам і сярод народа, жыў яго клопатамі, трывогамі і надзеямі, што думы і пачуцці народа былі ягонымі думамі і пачуццямі, што мова, жывое слова народа былі ягонай мовай, ягоным уласным словам.

Або прыгадаем верш М. Ісакоўскага «Враги сожгли родную хату» — адзін з самых выдатных і самых трагічных твораў аб вайне ва ўсёй савецкай паэзіі.

У чым сіла верша? Што робіць яго выдатным? Безумоўна, глыбіня пранікнення ў трагедыю народа, глыбіня выяўлення смутку і болю мільёнаў простых людзей, жыццё якіх знявечыла вайна, знішчыла іх жытло, адабрала навек сям'ю, усе простыя зямныя чалавечыя радасці. Думаецца, што менавіта вось гэтая тэма вялікага гора народнага не магла б быць раскрыта так глыбока, калі б паэт не ішоў ад фальклорных традыцый, ад народных песень і галашэнняў. Тут фальклорная паэтыка як нельга больш дарэчы — усё тут на сваім месцы: і «широко поле», і «перекресток двух дорог», і «могильная трава», і нават «серый камень гробовой». Думаю, што ў іншым стылі, у духу чыста літаратурных традыцый, гэты вобраз салдата — з яго думамі, з яго горам, з яго мужчынскай слязой — не паўстаў бы ў такой эпічнай велічы, не набыў бы такога маштабнага абагульнення, такога ўсенароднага, нацыянальна-сімвалічнага значэння. Бо калі гаварыць пра мільёны чытачоў, якія прынялі гэты твор да душы і зрабілі яго сваёй песняй, дык трэба ж было ў сэрцах гэтых мільёнаў абудзіць адпаведныя, сугучныя струны — струны, самім жыццём з маленства настроеныя на лад старых народных журботных песень пра вайну, пра разлуку, пра смерць, пра гора чалавечае. Такімі фалькларызаванымі радкамі, якія радзіліся ў душы народнага паэта Ісакоўскага, лягчэй абудзіць, ускалыхнуць эмацыянальную памяць народа аб вайне, аб смерці і пакутах.

Гэтым жа тлумачыцца і незвычайная мастацкая сіла верша А. Куляшова «Ліст з палону» — таксама аднаго з найвыдатнейшых узораў савецкай лірыкі часоў вялікай усенароднай вайны з яе ўсенародным горам і смуткам.

Зноў жа перад намі выключная вернасць народнапаэтычным традыцыям і поўная адпаведнасць стылю верша, яго паэтычнага сінтаксісу і мовы — духу нацыянальнага фальклору!

Куляшоў не стылізаваў нейкі адзін фальклорны жанр — не! Чалавек, дасведчаны ў беларускім фальклоры, знойдзе ў гэтым творы і нешта ад сапраўды фальклорных песень паланянак, і ад народнага пахавальнага галашэння, і ад рытмічнага складу батлеечна-балаганнага народнага верша і адчуе сурова-трагічны лад старажытнай беларускай балады, пераклічку з яе матывамі і вобразамі.

Прыгледзімся адно, як насычана сама мова верша народнымі фразеалагізмамі, устойлівымі зваротамі, цытатамі з песень. «А куды я пішу — можа, свет я смяшу...», «Не прашу за сябе — за зямлю, што нас лёгка насіла...», «У чужынца на правай руцэ...» (У народнай песні: «Ляжыць нялюбы па правай руцэ — я баюся разбудзіць.), «Паліваючы кожную шпалу і рэйку слязою гарачай» і г. д., і г. д. А ў выніку — у вышэйшай ступені арыгінальны твор пра яшчэ адзін бок вайны, яшчэ адзін бок усенароднай трагедыі — пра лёс жанчын-паланянак, тысяч дзяўчат і жанок, вывезеных на катаргу ў Германію. Дарэчы, ніхто глыбей і мацней за Куляшова гэту тэму ў савецкай паэзіі не раскрыў.

Вось толькі некалькі прыкладаў, як скарбы нацыянальнага фальклору могуць паслужыць паэту, паспрыяць яму ў яго ўласнай творчасці, дапамагчы напісаць выдатную арыгінальную кнігу, паэму, верш. Але ўсе гэтыя прыклады — з мінулага, няхай сабе і з не так далёкага. Ну, а як жа служыць фальклор паэтам сёння, на сучасным этапе развіцця нашай літаратуры? У якой ступені яны абапіраюцца на фальклорную спадчыну і на сучасны фальклор? У якой меры застаюцца вернымі народна-паэтычным традыцыям? Як шчодра і як плённа выкарыстоўваюць прыёмы і сродкі фальклорнай паэтыкі?

Уважлівае прачытанне сучаснай беларускай паэзіі дае, на наш погляд, падставу для наступнага вываду: сувязь з фальклорам больш моцная ў творчасці паэтаў старэйшага і сярэдняга пакаленняў і ў цэлым больш слабая ў паэзіі маладых. Тлумачыцца гэта, відаць, тым, што да нядаўняга часу ў беларускую паэзію таленты прыходзілі выключна з вёскі, дзе іх з маленства акружала стыхія фальклорнай культуры, якую яны пачыналі засвойваць яшчэ «з малаком маці», у калысцы. Яны натуральна праходзілі эстэтычную школу нацыянальнага фальклору. Цяпер сітуацыя досыць істотна мяняецца. Паяўляюцца паэты гарадскога паходжання або з такіх сучасных вёсак, у якіх традыцыйнага фальклору ў жывым бытаванні ўжо амаль няма, і яны могуць пазнаёміцца з ім толькі праз кнігі, што далёка не адно і тое ж. Да таго ж, трэба, каб было жаданне знаёміцца — няхай сабе і па кнігах (як калісьці М. Багдановіч), а час гэтаму зусім не спрыяе. Відаць, колькасць паэтаў, выхаваных ужо на чыста літаратурных традыцыях,— з развіццём урбанізацыі і карэннай перабудовы вёскі — будзе ў нас павялічвацца.

Не буду ўспамінаць імёны паэтычных старэйшын — іх творчасць у плане нашай размовы дастаткова даследавана. Радуе тое, што глыбока арганічнае засваенне самога духу нацыянальнага фальклору і яго паэтыкі бачым мы сёння ў творчасці С. Гаўрусёва, Ул. Караткевіча, А. Вярцінскага, П. Макаля, Е. Лось, А. Лойкі, Г. Бураўкіна, Я. Сіпакова, В. Зуёнка, Р. Барадуліна, Д. Бічэль-Загнетавай, А. Грачанікава, В. Вярбы і іншых паэтаў сярэдняга пакалення. Прычым, кожны з іх натуральна хіліцца да пэўных жанраў фальклору і цікавіцца яго пэўнымі якасцямі, бярэ з народнай творчасці «сваё», што яму бліжэй, што больш адпавядае ягонай творчай натуры. Гэта і зразумела: фальклор — настолькі багатая і шматгранная эстэтычная сістэма, што можа аднолькава паспяхова служыць прадстаўнікам самых розных кірункаў і стыляў у сучаснай паэзіі — ад узнёслых рамантыкаў да самых «зямных» рэалістаў. С. Гаўрусёву, Г. Бураўкіну, В. Вярбе бліжэй, напрыклад, лірычная народная песня. Р. Барадулін і В. Зуёнак чэрпаюць не толькі з песні, але і з іншых жанраў, у прыватнасці — з народнай парэміялогіі і дзіцячага фальклору. Ул. Караткевіч і Я. Сіпакоў плённа выкарыстоўваюць паэтыку народнай балады, падання і легенды. А. Вярцінскаму і П. Макалю, побач з лірычнай песняй, імпануюць у фальклоры эпічныя творы філасофскага і павучальнага зместу — сацыяльна-бытавыя і чарадзейныя казкі, прытчы і байкі, народная драматургія. Пра Д. Бічэль-Загнетаву нават цяжка сказаць, да чаго яна бліжэй, але дух народнага паэтычнага слова адчуваецца ў яе кнігах моцна.

Пры ўсім тым, што пазваныя паэты (як і многія не пазваныя) шчыра і адкрыта цягнуцца душой да фальклору, неабходна падкрэсліць, што іх сувязь з народнай творчасцю не мае нічога агульнага з перайманнем і стылізацыяй. Фактаў «рабскай» залежнасці ад фальклору ў нашай лірыцы сёння зусім мала, а тыя, што ёсць, звязаны з імёнамі другараднымі або і зусім выпадковымі на творчай ніве. У першую чаргу — гэта некаторыя так званыя паэты-песеннікі, якія бязлітасна эксплуатуюць форму і паэтыку беларускай народнай лірыкі, бясконца паўтараючы адны і тыя ж фальклорныя «клішэ».

Карціна дачынення да фальклору сучасных рускіх паэтаў гэтага ж пакалення, у параўнанні з беларускімі, крыху больш складаная і стракатая. Справа ў тым, што ў рускай паэзіі сёння актыўна працуюць паслядоўнікі розных літаратурных традыцый і школ, у тым ліку і тых, што з фальклорам як эстэтычнай сістэмай вельмі мала судакранаюцца. Выхаванцы гэтых апошніх (а сярод іх ёсць і арыгінальныя таленты) не вызначаюць сваёй творчасцю вядучую тэндэнцыю развіцця сучаснай рускай паэзіі. На стрыжні паэтычнага руху знаходзяцца сёння імёны, пазначаныя несумненнай духоўнай сувяззю з народна-фальклорнымі асновамі. Нагадаем толькі некаторыя з іх: Мікалай Рубцоў, Анатоль Жыгулін, Уладзімір Гардзейчаў, Глеб Гарбоўскі, Вольга Фокіна, Уладзімір Цыбін, Уладзімір Кастроў, Барыс Прымераў, Уладзімір Фірсаў, Васіль Казанцаў, Юрый Кузняцоў, Алег Чухонцаў і многія іншыя. Думаецца, што ў гэты ж рад становіцца і паэтычнае імя Яўгена Еўтушэнка «Разный», «целе- і нецелесообразный», па ўласнаму прызнанню, Еўтушэнка, у «Молитве перед поэмой», якой пачынаецца «Братская ГЭС», звяртаецца з просьбай да ўсіх, каго лічыць сваімі настаўнікамі («Дай, Пушкин, мне твою певучесть... Дай, Лермонтов, свой желчный взгляд... О, дай мне, Блок, туманность вещую... Дай, Пастернак, смещенье дней...» і г. д.). Паказальна, што ён не назваў паперадзе ўсіх настаўніка па імені Фальклор. І тое, што ў «Молитве» не прагучала просьба накшталт: «Дай сваю мудрасць мне, фальклор, і сціпласць, і цнатлівасць!..» — сказваецца на многіх рэчах, што выйшлі з-пад пяра гэтага папулярнага рускага паэта. Тым не менш, Я. Еўтушэнка не толькі не цураецца фальклору, але і многім яму абавязаны. Напрыклад, «акустычная», разлічаная на слых рыфма, якую ў сучаснай рускай паэзіі ён бадай што больш за іншых культывуе,— гэта рыфма фальклорная. І да фальклорных вобразаў ён звяртаецца іншы раз вельмі ўдала, як, скажам, у «Балладе о Муромце» або ў вершы пра непахіснага і непераможнага казачнага «ваньку-встаньку» («Сказка о русской игрушке»). І любіць цытаваць у вершах народныя песні і рамансы, у тым ліку і гэтак званыя «жорсткія», нават «блатныя» («Граждане, послушайте меня...»). І калі трэба — вельмі дакладна перадае «склад і лад» народнай лірычнай песні ў сваёй уласнай («А снег повалится, повалится...»). І казачны сюжэт скарыстоўвае («Дворец»), і. традыцыйную форму заклінання («Заклинание»), і не абмінае сферу старажытных павер'яў («Идол»), і ахвотна падхоплівае народныя прыгаворкі, прымаўкі, трапныя слоўцы... Карацей кажучы, шмат у яго — ад фальклору. Вельмі шмат! Але адной «дробязі» ён усё ж не здолеў узяць у духоўнай спадчыне народа. Яго лірычнаму герою не хапае той цэласнасці і грунтоўнасці сапраўды народнага характару, якою вызначаецца, напрыклад, лірычны герой А. Твардоўскага або Я. Смелякова.

У лірыцы М. Рубцова, А. Жыгуліна, Ул. Гардзейчава, В. Казанцава, як і ў лірыцы іх беларускіх або ўкраінскіх паэтычных равеснікаў С. Гаўрусёва, А. Вярцінскага, Г. Бураўкіна, Дз. Паўлычкі, Б. Алейніка, І. Драча і іншых, вонкавых слядоў вучобы ў «школе» вуснай народнай творчасці — мала, а то і зусім не відаць. Затое мы бачым, як моцна лёс іх лірычнага героя знітаваны з лёсам роднай зямлі, як плённа жывіцца яго душа маральным здароўем народа, як шчодра ўзбагачаецца народнымі духоўнымі скарбамі яго ўнутраны свет.

Зрэшты, некаторыя з іх, разумеючы асаблівасць свайго таленту, іншы раз зусім натуральна і з творчым выйгрышам карыстаюцца элементамі паэтычнай мовы фальклору. Тут важна, каб паэт сам адчуваў сваю сілу і ведаў, што гэтая мова будзе гучаць у яго вуснах арганічна. Характарызуючы мастацкі стыль лірыкі Ул. Гардзейчава, ленінградскі крытык Д. Малдаўскі пісаў: «Ёсць паэты, у якіх нават старыя вобразы і паняцці не ўспрымаюцца як нешта архаічнае; упраўленыя ў радок, яны ажываюць. Многія памятныя мне вершы Ул. Гардзейчава якраз і ўзнікаюць пры ўзаемадзеянні — натуральным:, паэтычным — мовы старой, што часам цягнецца каранямі ў зараз ужо архаічныя жанры народнай паэзіі, і мовы новай, сённяшняй» [¹¹]. Вельмі слушна сказана! І справядліва не толькі ў дачыненні да Гардзейчава, але, напрыклад, і да паэзіі М. Рубцова, Ул. Цыбіна, В. Фокіпай, А. Чухонцава. Больш таго: на нашу думку, Ул. Цыбін у сваіх ранніх кнігах («Родительница степь», 1959 и «Медовуха», 1960) быў больш самабытным, чым у некаторых пазнейшых («Глагол», 1970), іменна таму, што раней ён больш шчорда чэрпаў з вобразна-моўнай стыхіі фальклору.

В. Фокіна ў гэтых адносінах пайшла далей за многіх сваіх равеснікаў і, як гэта нярэдка здараецца ў захапленні, часам траціць пачуццё меры і набліжаецца да той небяспечнай мяжы, за якой ужо — стылізацыя.

Вельмі паэтычныя, прыгожыя радкі — і ўсё ж мы міжволі адчуваем, што яны наўмысна архаізаваныя ў фальклорна-песенным стылі. Але такіх «перабораў» у Фокінай нямнога. Увогуле ж яе верш, моцна трымаючыся паэзіі вясковага працоўнага быту і жывога народнага слова, гучыць па-сучаснаму, іншы раз нават актуальна-завострана, палемічна. Так, лірычная гераіня верша «В магазине» не тоіць ні болю, ні гневу, бачачы, што «между роков, между твистов, меж крикливых завываний — уцененные, как вещи, мой родной напев и стих». На іранічнае пытанне якогась маладога меламана «Вы из деревни?» яна з годнасцю адказвае:

Глыбока творчым засваеннем народных вуснапаэтычных традыцый вызначаюцца кнігі вершаў Ю. Кузняцова «Край света — за первым углом» (1977) і А. Чухонцава «Из трех тетрадей» (1977).

Чытаючы такія творы Ю. Кузняцова, як «Вяртанне», «Чатырыста», «Залатая гара», «Дуб», «Атамная казка» проста дзіву даешся, да чаго ж вялікія магчымасці тояцца ў самой мастацкай прыродзе любога з фальклорных я{анраў! І ў тысячны раз пераконваешся: ды не мёртвы ж гэта капітал — фальклор, не мёртвы! Наадварот, гэта — крыніца «жывой вады», прыгубіць з якое — значыць, уваскрэснуць, набрацца здароўя і сілы, акрыліцца для новых творчых подзвігаў. Вядома, даступна яна далёка не кожнаму, а — калі ўжо карыстацца мовай казак — толькі волатам-асілкам у паэзіі.

Названыя творы Ю. Кузняцова ў жанравых адносінах розныя (балада, гераічная песня, казка, алегарычнае паданне, прытча), але ўсе яны цалкам трымаюцца на вобразах і прыёмах фальклорнай паэтыкі. Часам, як у «Чатырыста» і «Залатой гары», і сам верш гучыць зусім на вуснапаэтычны лад — настолькі, што напачатку ажно атарапееш: як можна гэтак смела, жыўцом пераносіць у свой твор народнае? Аказваецца, можна — калі гэтае народнае прапушчана праз гарніла тваёй душы і сэрца, праз жывы агонь высокага грамадзянскага пачуцця і думкі, калі народнае — скажам і так — стала тваім уласным.

Сын ідзе шукаць бацьку — у белы свет, у чыстае поле, як у казках і былінах, як у песнях-баладах пра смерць салдата. І нас не бянтэжыць, што асінавы лісток дрынчыць не на асіне, а на дубе,— як не бянтэжаць падобнае ў казках. І салдат, і маці, і сын, і яго дарога да Сапун-гары, дзе ў даліне тлеюць косці «чатырохсот»,— усё тут узбуйнела да сімвалічнага, і гэты фальклорны тып абагульнення тут як нельга лепш дарэчы, бо размова ж ідзе не аб прыватным, а аб усіхным — аб лёсе народа, краіны, бо такое было не з адным, а з мільёнамі, на ўсёй роднай зямлі, па ўсёй Расіі.

Балада «Вяртанне» — таксама пра бацьку, пра салдата, што не прыйшоў з Вялікай Айчыннай, і таксама пра лёс народа — пра неўтаймаваны, несціханы боль мільёнаў удоў і сірот.

Гэта — фальклор? Не, вядома. Гэта — сучасны і па зместу і па мастацкай структуры верш. Але без фальклорнай асновы, без ведання «страшных» казак з неверагоднымі пераўтварэннямі, міфічных паданняў і павер'яў пра мерцвякоў і здані — без усяго гэтага напэўна б яго не было. Верш уяўляе сабой мастацкі сінтэз фальклору і сучаснай паэтычнай культуры. За фальклорнай умоўнасцю — рэалістычная карціна вайны, прычым, вайны іменна нашай эпохі, а не далёкіх эпічных часоў,— вайны, у якой чалавек адразу пераўтвараецца ў «клубящийся дым — ни могилы, ни боли». А ў глыбінях зместу — адчуванне сённяшняй пагрозы вайны і пратэст сённяшняга чалавека, які не хоча, якому страшна раптам зрабіцца слупам дыму і пылу.

Цікавае і арыгінальнае пераламленне старога казачнага сюжэта ў прызме вельмі актуальнай сёння тэмы бачым мы ў вершы Ю. Кузняцова «Атомная сказка». Сучасны Іванушка, пайшоўшы, як і яго папярэднік, за стралой, узяў лягушку-царэўну.

Пра што гэта маленькая казка-прытча? Пра небяспечную, калі хочаце — жахлівую сілу прагматызму і бездухоўнасці, пра сутыкненне ўзброенага ведамі Спажыўца і Красы, пра неабходнасць задумацца над тым, як ратаваць ад апетыту «дзелавых» Іванушкаў і Хараство, і Паэзію, і самога Чалавека.

Не, не пара здаваць у архіў фальклор, калі з яго дапамогай можна так уразліва сказаць пра самае хвалюючае і балючае для ўсяго чалавецтва! Ды такая пара і не наступіць ніколі, бо кожная эпоха будзе прачытваць яго нанава і будзе адкрываць у ім неспазнаныя духоўныя каштоўнасці.

Іначай, праз іншае, чым у Кузняцова, але гэтак жа сама трывала зраслася з народна-фальклорнай глебай таленавітая спелая лірыка А. Чухонцава. Да фальклорных вобразаў і сюжэтаў Чухонцаў звяртаецца рэдка, і паэтычны стыль яго іншы — больш канкрэтна-рэалістычны. Але ў яго кнізе паэзіі літаральна на кожнай старонцы бліскаюць, свецяцца, зіхацяць перлы народнай афарыстыкі, вобразнай і мудрай мовы людзей працы. Яго піітэт да трапнага народнага слоўца — незвычайны! Няма каго назваць у сучаснай рускай паэзіі, хто мог бы параўнацца з ім у гэтых адносінах. Прыказкі і прымаўкі, прыгаворкі, народныя параўнанні, прастамоўныя пазвы і азначэнні, устойлівыя характарыстыкі, ідыёмы і фразеалагізмы — усё гэта ўплецена ў яго ўласную мову так, што і не вылучыш, і не выкінеш, і не заменіш. Гэта яго натуральная мова — багатая, сакавітая, сапраўдная руская мова, якой наўрад ці Можна навучыцца па кніжках. Дадамо, што традыцыйныя ўстойлівыя словазвароты Чухонцаў нярэдка разбурае і перайначвае, абнаўляе структурна і семантычна, і тым самым актывізуе слова ў радку.

Або:

Глыбока і тонка адчуваць жывое народнае слова — значыць, адчуваць і разумець душу народа, значыць, чуць голас сваёй зямлі, сваёй Радзімы. І калі лірычны герой Чухонцава выгукае: «Я слышу, слышу родину свою!» — чытач верыць гэтаму.

У адным інтэрв'ю на пытанне, што значыць у паэтычнай рабоце следаваць традыцыям, Ю. Кузняцоў адказаў так: «Гэта значыць адчуваць цвёрдую глебу пад нагамі. Канечне ж, родную. Традыцыя народнасці, завешчаная нам літаратурай XIX стагоддзя, думаю, самая галоўная. Яна неперарыўна развіваецца і савецкай паэзіяй і жыццём — нашым часам...» [¹²]

Цвёрдая родная глеба — нацыянальная духоўная культура — вось на чым грунтуецца ўсё лепшае, найбольш таленавітае ў сучаснай паэзіі і рускай, і беларускай, і балгарскай, і любой іншай славянскай краіны. У сувязі з вышэйсказаным варта задумацца над тым, ці выпадкова паэты, якія не прайшлі эстэтычную і этычную школу вуснапаэтычнай творчасці, а дакладней — школу народнасці, як правіла, не становяцца глыбокімі выразнікамі свайго часу і лёсу народа? Што ім перашкаджае стаць такімі? Адсутнасць або недахоп таго, што ёсць у фальклоры: цэласнасць маральнага пачуцця, духоўнае здароўе, прастата, натуральнасць, яснасць думкі, дакладнасць слова. І наяўнасць таго, чаго ў фальклоры няма і быць не можа: эгацэнтрызм, прэтэнцыёзнасць, мітуслівасць, драбнатэм'е, вобразная вычварнасць, слоўная эквілібрыстыка і да т. н. Іх творчыя дасягненні і ўдачы — часам яркія, запамінальныя, нават бліскучыя — усё-такі прыватнага, перыферыйнага значэння, гэта — удачы на абочыне, а не на магістральным кірунку паэтычнага руху. Гэта могуць быць эфектныя паэтычныя сентэнцыі, маляўнічыя пейзажы, разумныя разважанні, дакладныя замалёўкі быту, рэльефныя партрэты, але — не лёс, не тое, пра што можна сказать словамі Пастарнака: «И тут кончается искусство и дышит почва и судьба».

Там, дзе паэзія адрываецца ад народнай духоўнай глебы, здрадлівае прынцыпам народнасці і праўдзівасці,— там перад ёю адкрываецца толькі адзін шлях — у тупік мадэрнізму. На вялікі жаль, гэтай бясспрэчнай ісцінай пагарджаюць многія сучасныя югаслаўскія паэты, асабліва — з кагорты сярэдняга і малодшага пакаленняў. Пачынаючы з 50-х гадоў і да гэтага часу сітуацыя ў югаслаўскай паэзіі застаецца складанай і супярэчлівай. Знакамітая сербская паэтэса Дэсанка Максімовіч, выказваючы сімпатыі да балгарскай паэзіі за яе грамадзянскасць і сацыяльны аптымізм, за тое, што «яна блізкая да народных хваляванняў і жаданняў», з глыбокім засмучэннем прызнаецца: «А ў нас дайшло да вядомага аддалення ад гэтых тэндэнцый, да адхіленняў у фармалізм, дэкадэнцтва і іншае». Праўда, тут жа яна дадае, што «ў самы апошні час заўважаецца працверазенне і вяртанне да баявой і рэалістычнай паэзіі, набліжэнне да жыцця народа» [¹³]. Выдатны славенскі паэт Янез Менарт — адзін з тых у сваім пакаленні, хто застаўся непахісна стаяць на пазіцыях народнасці і рэалізму,— адкрыта і гнеўна асуджае пошасць мадэрнізму ў паэзіі: «Павінен сказаць, што я ў сто разоў ахвотней буду сентыментальным гуманістам і традыцыяналістам, чым згаджуся сваё ўступленне ў «клуб геніяльных галоў» аплаціць такою, абразлівай для чалавечай годнасці, цаной. Кажучы больш проста і ясна: чымся пісаць мадэрнісцкую паэзію — я лепш пайшоў бы разносіць газеты і малако або стаў бы швейцарам у гасцініцы для сабак: больш бы сэнсу было» [¹⁴].

Паддаўшыся ўплыву эстэтыкі і паэтыкі мадэрнізму, перш за ўсё — сюррэалізму, неаэкспрэсіянізму, «абстрактнага інтэлектуалізму», творчасць многіх югаслаўскіх лірыкаў непазбежна самаізалявалася ад шырокага, «масавага» чытача. Разлічаная на «інтэлектуалаў», а дакладней — на эстэтаў і снобаў, гурманаў ад паэзіі, яна натуральна стала культываваць ускладнены, мудрагелісты, вычварны стыль — за кошт адмаўлення ад прастаты, дакладнасці і яснасці. Зразумела, што пры такой агульнай ідэйна-эстэтычнай накіраванасці іх лірыкі, звяртанне да фальклору (калі і ёсць такое) не можа даць вялікага творчага плёну. Фалькларызм застанецца вонкавай аздобай, а то і горш таго: можа папрацаваць на заганную ідэю. Бо справа не ў фальклорным вобразе ці прыёме самім па сабе, а ў тым змесце, якому гэты вобраз або прыём служыць. Напрыклад, пашыраным у песенным фальклоры прыёмам таўталогіі (паўторам) карыстаюцца многія паэты, але як і ў імя чаго? Прывядзём урывак з верша Я. Менарта «Скібка хлеба»:

Кожная страфа верша заканчваецца рэфрэнам «За скібку хлеба». Рытмізаванае ім развіццё лірычнага сюжэта выяўляе гуманную ідэю твора дакладна і ясна. І канечне ж, мы выразна адчуваем у мастацкай структуры верша песенны элемент — перш за ўсё ў паўторы.

Паэт Мацяж Ханжэк у вершы «***Сонца...» таксама карыстаецца прыёмам таўталогіі. Пададзім яго пачатак — з захаваннем аўтарскага правапісу:

Сонца

свеціць сонца

за ўзгоркам свеціць сонца

сёння сонца свеціць за ўзгоркам

прыемна сёння свеціць сонца за ўзгоркам

гэтак прыемна свеціць сёння за ўзгоркам сонца

прыяцель за ўзгоркам свеціць сонца сёння гэтак прыемна

зрэдку сёння свеціць сонца за ўзгоркам гэтак прыемна прыяцель

праўда зрэдку свеціць сонца за ўзгоркам сёння гэтак прыемна прыяцель,

толькі сёння праўда зрэдку свеціць сонца за ўзгоркам гэтак прыемна прыяцель [¹⁶].

І далей яшчэ на паўстаронкі цягнуцца ўсё даўжэйшыя радкі — з адвольным перамаўленнем адных і тых жа слоў і з дабаўленнем аднаго новага ў кожным наступным, каб у выніку, заместа твора паэзіі, стаць пазбаўленай зместу і сэнсу галаваломкай, што ў лепшым выпадку можа сысці за мудрагелістае практыкаванне па мове. Гэта і ёсць узор так званай паэзіі «закрытай структуры», якая, па сутнасці, зводзіцца да эксперыментаў над словам, узятым у яго самагодным значэнні. Ні да якіх вытокаў народнасці праз падобныя вершаваныя рэбусы, вядома ж, не дабрацца!..

Фальклор — паняцце незвычайна змястоўнае, шматграннае, гэта не толькі паэзія ў прамым сэнсе слова, гэта і народная філасофія, і мараль, і абрад, і звычай, і павер'е, і старажытны міф. Вось у апошні час паэты і пісьменнікі ў пошуках новых форм пачалі ўсё часцей звяртацца да міфалогіі. Аказваецца, і гэта — самая старажытная ідэйна-мастацкая спадчына — можа выдатна паслужыць сучаснай, востраактуальнай літаратуры.

Цяпер пра выкарыстанне міфаў, пра міфалагізацыю літаратуры гаворыцца вельмі многа — і ў нас, і яшчэ больш за мяжой. Гавораць пра працэс «рэміфалагізацыі». Цікавая ў гэтых адносінах кніга фалькларыста Е. М. Меляцінскага «Паэтыка міфа». На думку яе аўтара, міфалагізм выступае ў сучаснай літаратуры «як вобразнае ўвасабленне інтэлектуальнага пачатку, спосаб філасофска-паэтычнай тыпізацыі жыцця або сродак яе парабалічнага адлюстравання. Ён можа служыць і прыкметай мадэрнізму» [¹⁷]. (У лацінаамерыканскіх і афрыканскіх паэтаў і пісьменнікаў ён выкарыстоўваецца ў імя «захавання і адраджэння нацыянальных форм мыслі і творчасці» [¹⁸].) Да міфалагічных сюжэтаў і матываў звяртаюцца ўсё часцей пісьменнікі нашай краіны. Возьмем таго ж Чынгіза Айтматава. Апошняя яго аповесць «Пегий пес, бегущий краем моря» — міфалагізаваны твор, які, аднак, ставіць актуальныя маральныя пытанні. Асабліва ж яркі прыклад выкарыстання старажытнага нацыянальнага міфа — аповесць гэтага ж аўтара «Белы параход». Айтматаў увёў у аповесць міфалагічную легенду пра Маці-Рагатую Аленіху, прарадзіцельніцу кіргізскага народа. Гэта легенда прысутнічае ў аповесці ўвесь час — жыве ў памяці старога Мамуна і шафёра Кулубека і моцна захапіла свядомасць маленькага хлопчыка, унука Мамуна. Легенда па-іншаму асвятляе ўвесь твор. Уявім сабе, што ў аповесці не Маці-Рагатая Аленіха, а проста аленіха, ні з якой легендай не звязаная, дзікая жывёліна. І што хцівы, страшны цынік Аразкул, зяць Мамуна, загадаў забіць звычайнага аленя. Хлопчык бачыць, як тапор размазжыў прыгожую галаву Маці-Рагатай Аленіхі — і яго дзіцячая псіхіка гэтага не можа ні зразумець, ні адолець. На яго вачах забілі Казку, Легенду, Мару, забілі Ідэю і Веру, без чаго не можа жыць чалавек. Бо Маці-Рагатая Аленіха — гэта прарадзіцельніца кіргізаў, гэта — сімвал роду, і разам з тым — сімвал роднай зямлі, яе прыгажосці. Таму яе забойства для хлопчыка — гэта страшная, непапраўная трагедыя. Таму і аповесць набывае трагедыйнае гучанне і вельмі глыбокі, актуальны сэнс. Вось вам і старажытны міф у сучаснай творчасці! Вельмі добра адказаў на пытанне, чаму ён звярнуўся да міфалагічнай легенды, сам Ч. Айтматаў: «Мяне прываблівае да міфалогіі і народнай эпікі філасофія дабра і зла, выражаная ў сітуацыях і характарах, якія вытрымалі выпрабаванне часам». І далей — пра актуальнасць скарыстанай ім легенды: «У тыя часы чалавек разглядаў прыроду не як сваю ўласнасць, але як агромністае цэлае, часткай якога ён быў сам. Аднаўленне такіх адносін да прыроды (на новай аснове) з'яўляецца цяпер адным з самых важных клопатаў чалавека, навучанага тым, што прымяненне сілы супроць прыроды — гэта прымяненне сілы супроць самога сябе» [¹⁹]. Айтматаў узяў міф як ключ да вялікай сучаснай сацыяльнай і маральнай праблемы!

І так, мы бачым, што міф дае сучаснаму пісьменніку ідэю. Савецкі філосаф Міхаіл Ліўшыц у артыкуле «Чаго не трэба баяцца» слушна зазнанае: «Мы не ведаем, што можа ўстарэць у будучым, але цвёрда ведаем, што ёсць ідэі, якія не ўстарэюць...» І далей: «У пакінутым ззаду не ўсё вартае гібелі. Менш развітыя ступені маюць свае перавагі, сваю ідэальнасць. Іх няясныя рысы працягваюць жыць у бясконцым палігенезе, адраджэнні, і паступальнае развіццё заўсёды вяртаецца да мінулага, вызваляючы з мёртвага царства ўсё вартае жыцця». І яшчэ вельмі важная думка: «Жадаючы аднавіць жывое значэнне раз назаўсёды пройдзеных эпох, адкрыць у гэтым безумоўным свеце штосьці несправядліва забытае, затаптанае ў гразь, трэба глядзець уперад, а не назад». г. зн., рабіць гэта «ў імя вышэйшай гістарычнай рэчаіснасці, што ляжыць наперадзе нас» [²⁰].

Ч. Айтматаў скарыстаў міфічную легенду, а В. Распуцін у сваёй аповесці «Развітанне з Мацёрай» — ні легенду, ні паданне, а ўсяго-наўсяго — мясцовае павер'е, што гаспадаром вострава, які будзе затапляцца вадой, з'яўляецца нейкі дзіўны невялікі звярок. Ён нават не названы ў аповесці, хаця паказаны, і яго паяўленне, трывожны начпы абход уладанняў напярэдадні смерці вострава і вёскі значна ўзмацняе драматызм сітуацыі і ўзбагачае ідэйны змест твора. Ёсць нешта агульнае паміж гэтым звярком і Маці-Рагатай Аленіхай. Ён — для Дар'і і іншых старых жыхароў Мацёры — «гаспадар вострава», у нейкім сэнсе — таксама сімвал прыроды, жыцця, зноў жа — адзінства чалавека і прыроды. Людзі і гэты звярок — жылі разам, суіснавалі, і людзям патрэбна была вера, што гэты звярок — ёсць, жыве і ён не павінен згінуць, бо іначай — бяда. не пра забабоны і прымхі гаворка! Распуцін занадта глыбокі пісьменнік, каб проста паказаць прымхлівасць старых людзей. Гаворка — пра душу працоўнага чалавека, пра вытокі гуманнасці, маральнасці, пра тае, што неразумнае выкарыстанне поспехаў НТР можа абярнуцца непапраўнымі стратамі духоўнага парадку. Павер'е пра «гаспадара вострава» аказалася зусім не лішнім у творы!

Як бачым, магутныя, несмяротныя вобразы фальклору — казак, легенд, песень — могуць быць з вялікім поспехам выкарыстаны і сёння. Але — яшчэ раз падкрэслім — толькі ў руках таленавітага аўтара. Усё залежыць ад таленту. Увесь сакрэт поспеху — у таленце. У творчай моцы асобы. У сіле яго пачуцця, перажывання. Фальклор павінен быць падпарадкаваны ўласнай ідэйнай задуме, арыгінальнай творчасці. Значыць, ступень «засваення» фальклору павінна быць вельмі глыбокай: каб ён браўся не на пракат, а рабіўся тваім асабістым словам.

Выказаныя тут думкі і разважанні, зразумела, не прэтэндуюць на беспагрэшнасць, а тым больш — на вычарпальнае раскрыццё тэмы. Аўтар застанецца задаволеным і тады, калі яму ўдалося ўсяго-наўсяго зацікавіць чытачоў пастаўленай праблемай і звярнуць увагу на некаторыя яе аспекты, што маюць непасрэднае дачыненне да сённяшняга духоўнага жыцця нашага грамадства.

1979