Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

«Вы толькі, хлопцы, не злуйцеся...»

Люблю чытаць пісьмы выдатных мастакоў слова. Яны — нібы жывыя, мудрыя сведкі часу і ўсяго, чым жыло ў гэтым часе грамадства і што дзеелася ў літаратуры. Нават пісьмы пра зусім прыватныя эпізоды і моманты з жыцця і побыту маюць несумненную вартасць, бо ў іх — рысы і рысачкі чалавека, чыё імя — гонар нацыянальнай культуры. А ведаць гэткага чалавека як найлепш і найбліжэй — хіба не натуральнае жаданне?

Помню, якое моцнае ўражанне зрабілі на мяне пісьмы А. Т. Твардоўскага — да сяброў, паэтаў і пісьменнікаў, да маладых аўтараў (па абавязку рэдактара «Нового мира»). Уразілі яны мяне сваёй выключнай мастакоўскай прынцыповасцю (і бескампраміснасцю — скрозь, дзе размова заходзіла аб літаратуры, аб яе ідэйным і мастацкім узроўні. І вось цяпер нешта падобнае перажыў я над трынаццатым томам новага Збору твораў Якуба Коласа («Пісьмы. 1908-1949»), Многія з гэтых пісем мне ўжо былі вядомы, але і паўторна я перачытаў іх з неаслабнай цікавасцю. Ну, а многія — тут апублікаваны ўпершыню і вельмі істотна дапаўняюць старонкі біяграфіі вялікага паэта. Думак пры чытанні ўзнікала багата, але адна з іх мяне ўзрушыла асабліва, бо прамовіла ўва мне неяк па-новаму, як адкрыццё. Гэта думка пра і тое, што і Якуб Колас у размове аб літаратуры быў вельмі прынцыповы і ставіў гэтую прынцыповасць вышэй усякіх іншых меркаванняў. Ведаю, што ніякага адкрыцця тут няма, што іначай і быць не магло, іншага з пісем Коласа не магло вынікнуць, гэта — само сабой зразумела. І ўсё-такі, і ўсё-такі... Чамусьці ўразіла мяне іменна гэта. Чамусьці задумаўся я іменна пра гэта. Чаму?.. Можа, таму, што іменна гэтага нам усім так не хапае сёння?

Вось народны паэт піша яшчэ досыць маладым у той час П. Броўку і П. Глебку — пра іх калектыўны верш, апублікаваны ў газеце «Звязда» (пісьмо за 16.4.1937 г.): «Хачу вам па-сяброўску сказаць пра верш некалькі слоў. Не ўдаўся ён у вас. Сухі, рытарычны, напісаны не сэрцам, а халоднаю развагаю, і гучыць ён фальшыва. Няма ніводнай страфы, якую можна пасмакаваць, пацешыцца. (...) Проста скажу —1 не падабаецца ён мне. Вы толькі, хлопцы, не злуйцеся і не думайце аб маіх якіх-небудзь прытоеных мыслях. Проста кажу тое, што адчуваю». Як бы цікава было сёння прачытаць падобнае ў водгуку слыннага майстра на апублікаваны твор калегі! І не толькі прачытаць, але і ведаць, што калега за такую шчырую заўвагу не зазлаваўся, не пакрыўдзіўся, а наадварот — застаўся ўдзячны (як, думаю, былі ўдзячны дзядзьку Якубу П. Броўка і П. Глебка)!

А пісьмы да Сяргея Гарадзецкага! Чвэрць веку амаль цягнулася дружба волата нашай літаратуры з гэтым рускім паэтам. Адносіны між імі былі далёка не заўсёды бясхмарныя і ружовыя. Колас на рэдкасць умеў даражыць дружбай, але калі справа датычыла паэзіі, стаўлення да паэзіі, да творчай працы — о, тут ён рабіўся непрымірымы. І не баяўся, што сябра за крытыку можа пакрыўдзіцца, што ад сяброўскай заўвагі разваліцца дружба. «Ты не карэктны часта бываеш, а разам з тым патрабуеш вельмі вялікай да сябе ўвагі. Заслужы яе. Не выпучвай на першы план сябе — нават у інтымных думках» (8.8.1947). «Можна прыдумаць і іначай, але для гэтага трэба падумаць і папрацаваць. Ты ж тут прыняў позу непагрэшнага папы, прыйшоў у стан раздражнення» (2.5.1948). «...Здадзены намі пераклад яшчэ летась ацэнены як нездавальняючы. У гэтым, вядома, няма нічога дзіўнага, так як ён сапраўды меў патрэбу ў сур'ёзных папраўках, над ім трэба было яшчэ грунтоўна папрацаваць. Але ты, на жаль, паспяшаўся раззлавацца і адмовіўся ад далейшай працы» (25.6.1948). «Друг мой дарагі, бяда ўся ў тым, што ты засвоіў звычку рубіць з пляча, не думаючы, ці верны ўдар тапара, ці не. (...) Ты не злуйся, а больш самакрытычна пастаўся да сябе самога» (10.9.1948).

Вось так пісаў сябра сябру. І амаль кожнае з гэтых пісем заканчваецца нязменным «цалую».

А колькі Колас робіць канкрэтных заўваг па перакладах яго твораў, як настойліва патрабуе выправіць асобныя радкі і нават словы! «Увогуле пераклад зроблены зусім не блага. У двух месцах усё ж трэба зрабіць папраўкі» (17.3.1936). «Твой пераклад добры. Мая жонка ў захапленні. Падабаецца ён і мне. І ўсё ж я хачу выказаць некаторыя свае меркаванні. Ці нельга два другія радкі першага куплета зрабіць так: «Тишь и мир исходят на душу мою»? Тут справа датычыць размяшчэння слоў: «Душу охватила тишина мою» (22.3.1937).

Гэтак жа канкрэтна выказваецца Колас не толькі па перакладах сваіх твораў, а, напрыклад, і па перакладах С. Гарадзецкае з Тараса Шаўчэнкі (пісьмы за 29.10.1938 і 31.10.1938). Дзесяткі заўваг робіць ён па перакладу паэмы «Кацярына», бо не зрабіць — не можа, бо паэма геніяльнага Кабзара павінна па-руску прагучаць выдатна, бо толькі так разумее ён свой абавязак і перад паэзіяй і перад дружбай!

Не, што ні кажыце, а ўрокі вялікіх трэба засвойваць і з такога нямоднага сёння жанру, як эпісталярны. Бо талент і мудрасць волатаў духоўнай культуры народа выяўляліся ва ўсім, што было іх жыццём, іх працай, іх паўсядзённым чалавечым бытам.

1978