Ніколі не забудзем

У НЯМЕЧЧЫНЕ

Аднаго дня немцы акружылі нашу вёску, забралі кароў, авечак, свіней, а пасля сталі браць людзей.

Наша сям'я складалася з сямі чалавек: тата, мама, два браты і тры сястры. Нас усіх пагрузілі на нейкую машыну зялёнага колеру, навокал абцягнутую палатном. Тата з мамай сядзелі на скрыначцы, у якой былі харчы. Мама карміла грудзьмі маленькага Антося. Валя сядзела ў таты на каленях, схіліўшы галоўку на яго грудзі, драмала. Мы, як старэйшыя, стаялі каля ног мамы і таты.

Была летняя спякота, а нас у машыне — што селядцоў у бочцы. Страшэнна хацелася піць, сохлі вусны, а вады не давалі. Машыны несліся на захад некалькі дзён і начэй. Прыехалі ў нейкі горад. Перад намі барак. Немец грозна загадаў вылазіць. Мы пасыпаліся з машыны, як гарох. Сэрца раздзіраў крык і плач дзяцей. Была пададзена каманда:

— Жанчыны і дзеці ў левы бок, а мужчыны ў правы!

Мы ледзь паспелі развітацца з нашым таткам. Немцы крычалі на ўсё горла: «Шнэль! Шнэль!» Мужчын кудысьці павялі, а нас загналі ў цесны барак.

Засталіся мы з мамкай. Ва ўсіх слёзы каціліся з вачэй. Галас жанок і дзяцей раздзіраў душу, але нямецкія бандыты толькі пасмейваліся. Быў тут і Пранук дзядзькі Кастуся, і Анька цёткі Алесі, і многа-многа другіх дзяцей з нашай вёскі. Ды не толькі з нашай вёскі, а былі і другія людзі. Сама я чула, як у маёй мамкі пыталіся жанчыны:

— Якой вы вобласці? Ці спалена ваша вёска? — і г. д.

Мамка ім адказвала:

— Віцебскай вобласці, вёска спалена. Спалена жывая і мая мама, і бабуля, сямідзесяцітрохгадовая, хворая, у якой балела галава, а немцы думалі, што тыф. Ох! Ох! — і захліпнулася мамка ад слёз.

Мы ўсе, гледзячы на мамку, таксама пачалі плакаць.

— Ціха, цётачка, не плач,— сказала другая жанчына,— бачыш, дзеткі, гледзячы на цябе, плачуць.

Калі пачала надыходзіць ноч, мамка, сабраўшы нашы рызманы, паслала нам пасцель. Вячэраць не было чаго, і мы, не еўшы, ляглі спаць. Скрыначка наша з харчамі засталася ў машыне.

Раненька я абудзілася ад вялікага скаплення паветра. Быццам камень ляжаў на маіх грудзях, і цяжка-цяжка было дыхаць. Вокны і дзверы не дазвалялася адчыняць. Людзі спалі на нарах адзін над адным. Дзяцей зазвычай лажылі на падлозе.

Працёршы вочы ад сну, я ўбачыла, што няма маёй мамкі. Мне стала вельмі страшна. Я думала: напэўна, і мамку пагналі ў правы бок. Засланіўшы вочы рукамі, я пачала плакаць і прыгаварваць.

Аж чую нечы голас:

— Манечка, дачушка!

Гэта была мая мама: яна трымала ў адной руцэ малюсенькі кавалачак чорнага хлеба, у другой салдацкі кацялок, відаць, з нечым цёплым, бо пара ішла.

— Ціха, Манечка, не плач, прынесла вам есці,— сказала маці.

Калі я пачула слова «есці» ды ўбачыла хлеб, запляскала рукамі і засмяялася. Сваім смехам абудзіла меншых братоў і сясцёр. Мама прысела каля нас, доўга глядзела на гэту маленькую скібачку хлеба, а пасля разламала на чатыры кавалачкі. Антосю і сабе не выдзеліла. Я да самай смерці не забуду таго кавалачка хлеба, які дастаўся мне ў тую пару. Я ніколі не забуду, як мне тады хацелася есці.

У такім паветры і голадзе мы праседзелі два тыдні. Разы два мамцы нашай удалося вылезці праз калючы дрот, каб дастаць нам чаго-небудзь паесці. Пасля немцы нацягнулі нейкі электрычны провад, да яго нельга было падыходзіць. Немцы з барака выходзіць не дазвалялі, а ў барак уваходзіць пускалі. I вось раз мамка прыйшла з жэбраў — торба поўная хлеба, а ў руцэ жбанок з малаком. Вось мы тады пад'елі даволі.

Але хутка мама захварэла. Прыйшлі санітары і забралі яе ў шпіталь. Толькі аднеслі мамку, як зараз жа захварэлі таксама два мае браты і дзве сястры. I іх таксама на насілках кудысьці панеслі. Гэта, мусіць, зрабіла нам яда.

Плакала я колькі хацела — ніхто мяне ўжо не супакойваў.

Надумалася я прасіць у немцаў пропуска ў шпіталь. Так хацелася ўбачыць сваю мамку. Да братоў і сясцёр я не прасілася: немцы самі, забіраючы іх, казалі, што ім зараз жа зробяць «капут». Маленькі Антось у тую пару быў быццам нежывы: не крычаў, як бывала раней, у яго былі заплюшчаныя вочы, і ён ледзь дыхаў.

Пасля доўгага ўпрошвання аднаго немца я дабілася пропуска ў шпіталь да мамкі. Сабралася ў паход. Толькі так балюча,— ведаю, мамка галодная, а я не маю чаго ёй занесці.

Паглядзеўшы пропуск у шпіталь, мяне прапусцілі праз браму. Павярнуўшы ўправа, я ўбачыла высокі белы будынак. Гэта быў шпіталь. Там таксама стаялі патрулі. Яны паглядзелі дакумент і сказалі:

— Другі ганак налева.

Іду. З ганка адразу ўваход у пакой, дзе трое дзвярэй. Мне чамусьці захацелася пайсці прама. Стукаюся.

— Мо-ожна-а,— чуецца быццам з падзямелля голас.

Уваходжу. Стаіць шэсць ложкаў. На кожным ложку па два-тры чалавекі. Пытаюся:

— Ці няма тут, цётачкі, маёй мамкі?

— А як жа завецца мамка? — запытала адна.

Я не паспела адказаць, як пачуўся голас:

— Манечка, дачушка!

Гэта мая мамка! Ляжала яна з нейкай жанчынай. Мамкі сваёй я не пазнала: была яна жоўтая, як воск, апухлая, а словы вымаўляла вельмі цяжка. Пачала яна пытаць у мяне пра астатніх дзяцей.

— Нічога, мамачка,— кажу я,— нам цяпер даюць тры разы есці, і мы пачалі папраўляцца...

— Праўда, Манечка, ты як быццам пачала папраўляцца,— радасна сказала мама і заплакала.

Яна заўважыла, што я пачынаю пухнуць, і падумала, што папраўляюся. Села я блізенька-блізенька каля сваёй мамкі. Мне так было добра, што я зноў да яе прытулілася. Многа чаго гаварыла мне мамка. Яна казала, як будзе нам зноў добра, калі немцаў нашы паб'юць.

— Толькі глядзі, Манечка, Антося і ўсіх дзетак.

Я адказала:

— Добра.

Вельмі прыемна было сядзець з сваёй мамкай, але час не дазваляў. Сюды можна было заходзіць толькі на дзве гадзіны. Моцна-моцна мы пацалаваліся, і я мусіла пайсці. Ішла, ледзь перастаўляючы нага за нагу.

Назаўтра першы раз нам далі паесці супу з качарэжак ад капусты, чарвякамі запраўленага, ды такога рэдзенькага, што я ў сваім кацялочку знайшла палавіну качарэжкі, восем крупінак ячных і дзесяць чарвякоў. Нам проста было дзіўна, адкуль яны бяруць столькі чарвякоў? Чарвякоў мы выкідвалі. Лыжак нам не трэба было: усе мы суп пілі проста з сваіх кацялкоў або місак.

Пасля снедання нам далі загад збірацца на работу. Пад'ехалі машыны, мы пагрузіліся і паехалі. Куды — не ведалі. Я вельмі баялася, каб не вывезлі з таго горада, бо не ўбачу тады сваю мамку.

Але не. Спыніліся мы ў горадзе, перад вялікай фабрыкай. Вылезлі з машыны. Жанчынам сказалі ісці направа, а нам — налева. Жанчын павёў нямчур у сярэдзіну гэтай фабрыкі. Нас павёў другі нямчур.

Кожнаму з нас, дзяцей, была дадзена работа і загадана:

— Каго сёння мы дзе паставілі, мусіць там працаваць заўсёды. Хто зменіць сваё месца, атрымае пяць бізуноў або 24-ты барак.

Бізуны і 24-ты барак былі вядомы нам усім.

Мяне паставілі пры нейкай машыне, адкуль выходзілі шрубачкі. Працавалі з васьмі гадзін раніцы да васьмі гадзін вечара. Абедзенны перапыпак — адна гадзіна. У дванаццаць гадзін дня нам далі абед, які складаўся з трыццаці грамаў чорнага хлеба і такога ж супу. Чарга за супам была вялікая, але я дачакалася. Атрымаўшы малы кавалачак хлеба, я яго там жа і праглынула, суп выпіла да дна. Раптам як бы мяне хто кальнуў іголкай — так я падскочыла. Ах! Што ж я зрабіла, з'ела ўвесь хлеб і не пакінула хворай мамцы! Ад жалю аж слёзы пакаціліся, але хлеба не вернеш.

Назаўтра пасля снедання мы пастроіліся па парах і пайшлі па вуліцы, трымаючыся правага боку. Па тратуары нам было забаронена хадзіць, там толькі хадзілі немцы. У кожнага з нас была нашыўка на левым рукаве: «ОСТ». У нашым бараку кожнаму накалваўся нумар. У мяне ён і цяпер застаўся на левай руцэ — 61506.

Калі мы ішлі па вуліцы, нямецкія дзеці на нас плявалі, гаворачы: «Русіш швайн». Мы сціскалі кулакі ў сваіх рукавах.

Мы чулі ад сваіх старэйшых, што наш народ не сёння, дык заўтра стане пераможцам.

Прапрацаваўшы пяць дзён на фабрыцы, я выпрасіла выхадны дзень. Мне вельмі хацелася наведацца да сваёй хворай мамкі. Бягу па знаёмай сцежцы ў шпіталь. Маю два кавалачкі хлеба і супу ў кацялочку. З радасці сэрца гатова выскачыць. Убачу мамку, прынясу ёй падарунак і зноў моцна да яе прытулюся. Яна зноў мяне будзе цешыць будучым. Ужо знаёмыя дзверы, стукаюся. Ціха, ніхто нічога не адказвае. Я адчыняю дзверы. Іду проста да таго месца, дзе ляжала мая мамка. Там пуста, толькі адзенне на кожным ложку. Я падумала: напэўна, кудысьці перамясцілі ўсіх хворых. Але я памылілася. За мною прыбег нейкі немец, стаў рукамі махаць, нагамі тупаць і крычаць: «Тыф! Тыф!» Што ён больш крычаў — я не разумела. Зразумела толькі, што ўсе памерлі. I мая мама.

Выпусціла я хлеб і кацялочак з рук. Немец схапіў гэты кацялочак, стукнуў разоў пяць мне па галаве і выкінуў за дзверы.

Прыйшоўшы ў барак, я плакала ўсю ноч. У вачах маіх стаяла мамка. Мне прыпомнілася жудасная смерць, якую бачыла я. «Можа, і мамка памерла такой смерцю»,— думала сабе я.

Каля нашага барака стаяў невялікі будынак, на ім надпіс: «24-ты барак — цёплая вада». Загнаўшы ў яго людзей, зачынялі за імі шчыльна дзверы і пускалі туды газ. Атручаных забіралі і клалі ў печ, дзе яны перагаралі на попел. Попел пасыпалі каля нашага барака. Па гэты попел прыходзілі немкі і бралі яго для ўгнаення сваіх агародаў.

Значыць, апрача галоднай смерці, нас штохвіліны чакала многа страшнейшая смерць.

Гінуў наш народ, як мухі. Жанчын станавілася менш і менш з кожным днём. Мы, дзеці, лягчэй пераносілі голад і холад і розныя хваробы. Пасля смерці мамы ў тым бараку я прабыла два месяцы.

Аднаго разу, у суботу, у нас чамусьці не стала ніводнага немца. Мы пачалі разыходзіцца куды хто. Кожны стараўся дастаць чаго-небудзь паесці.

Горад напоўніўся амерыканскімі салдатамі. Яны нас сабралі ў адно месца і праз некаторы час адвезлі ў Берлінхен, дзе мы прабылі два месяцы. Потым сюды з'явіліся нашы савецкія камандзіры. Яны сабралі нас і павезлі на радзіму. Хутка мы прыехалі ў г. Паставы.

Колькі было радасці і шчасця, калі мы сустрэлі сваіх! Нас, дзяцей, было вельмі многа.

Мы ўсе да смерці будзем помніць тыя здзекі, што перацярпелі ў Нямеччыне.

МАНЯ КУЗМЕНКОВА (1932 г.)

Віцебск, вул.Віцебская, 34