Ніколі не забудзем

НЕЗАБЫЎНАЕ

Калі пачалася вайна, мой бацька пайшоў на фронт, маці, сястра Ніна і я засталіся дома. У нашай вёсцы не было немцаў, яны прыязджалі толькі для таго, каб набраць хлеба, масла, сала і іншых прадуктаў. Яны спачатку выбралі з нашай вёскі і амаль усе пажыткі, а потым пачалі забіраць і вывозіць у Германію здаровых людзей.

К гэтаму часу ў раёне арганізаваліся партызанскія атрады. Усе, хто мог змагацца, пайшлі ў лес. Нямала фашыстаў палягло на тэрыторыі нашага сельсавета ад партызанскіх куль.

У 1943 годзе Чырвоная Армія пагнала немцаў на захад і вызваліла частку нашага раёна. Насельніцтва старалася перайсці за лінію фронту. Жыхары вёскі, у тым ліку і наша сям'я, не паспелі зрабіць гэтага. Каб не трапіць у рукі да немцаў, якія зрабіліся асабліва злосныя і бесчалавечныя, мы выехалі ў лес. Выкапалі сабе акопы, замаскіравалі іх і сталі жыць. Дабро, якое засталося ў нас, схавалі ў вёсцы. Ноччу паціху хадзілі ці ездзілі туды, бралі і пакрысе перапраўлялі ў лес. Гэта працягвалася датуль, пакуль немцы не спалілі вёску.

Жыць у акопе было дрэнна: сыра, брудна. Хутка ўсе мы захварэлі на тыф, за выключэннем майго дзядзькі Якава. Ён і даглядаў нас. Калі мы паправіліся, захварэў дзядзька. Крыху паляжаў і памёр у лютым месяцы.

Даведаўшыся, што людзі жывуць у лесе, немцы пачалі рабіць на іх аблавы. Злоўленых яны гналі ў канцлагер або на пабудову Змітраўскага моста, які раней быў узарваны партызанамі. Мы толькі ноччу знаходзіліся ў акопе, а днём забіраліся ў лясны гушчар і праседжвалі пад кустом дацямна.

Аднойчы раніцай недалёка ад нас пачуўся выстрал. Мы выскачылі з акопа і аслупянелі: да нас беглі немцы. Мы схапілі такія-сякія клумкі і кінуліся ўцякаць. Немцы з крыкамі: «Хальт, хальт!» — пусціліся за намі. Па густым лесе бегчы было нязручна, але мы не зважалі: беглі і беглі. Каб лягчэй было ўцякаць, паскідалі з сябе клумкі, адзежу, абутак. Я засталася ў адных панчохах і фуфайцы. Людзі разбегліся хто куды. Я згубіла сваю маму і бегла адна.

Калі я ўзбегла на палянку, немцы выпусцілі па мне чаргу з аўтамата. Куля трапіла ў правую нагу і зачапіла косць. Я павалілася ў снег. Людзей паблізу не было. Немцы падышлі да мяне, пасмяяліся і, ударыўшы некалькі разоў прыкладам, пайшлі далей.

Дзень быў халодны, марозны. Я ляжала босая і амаль голая і вельмі змерзла — зуб на зуб не пападаў. Каб не акалець зусім, рашыла узняцца і ісці. Напружыўшы ўсе свае сілы, з цяжкасцю ўстала і тут жа павалілася на снег. Кроў цякла з маёй нагі цурком, і снег вакол зрабіўся чырвоны. Я ляжала, можна сказаць, у лужыне ўласнай крыві. Змяркалася. Я ўжо не адчувала ні болю, ні холаду. Наадварот, мне стала надта лёгка і цёпла, так цёпла, што нават здалося, быццам я ляжу на печы са сваёй мамай, яна расказвае мне якуюсьці цікавую казку. А потым папоўз шэры густы туман і ўсё схаваў з вачэй. Я ўпала ў непрытомнасць.

Ачнулася ў акопе сваіх суседзяў, якія выпадкова натрапілі на мяне і падабралі. Побач стаялі маркотная сястра Ніна і ўся ў слязах мама. Ад іх я даведалася, што наш акоп фашысты спалілі. Акрамя таго што ў мяне нага была паранена, я яе яшчэ адмарозіла. Лякарстваў не было, і маці лячыла мяне як умела.

Пасля гэтага немцы не пакідалі наш лес. Яны ўсё часцей і часцей прыходзілі лавіць людзей.

17 сакавіка 1944 года раніца была марозная. Жанчыны ў акопе займаліся сваімі справамі. Маці і Ніна стаялі ля майго ложка і бедавалі. Раптам ля акопа пачуўся тупат нечых ног. Мы хутка пахаваліся: мама пад ложак, а я з сястрой на ложку, пад сеннікамі. Дзверы расчыніліся, і ў акоп ускочыў немец з аўтаматам напагатове. Мы замерлі ад страху і гневу. Немец пачаў крычаць на ўсё горла:

— Матка, давай яйка, масла, млека!..

Астатнія салдаты лавілі каля акопа курэй.

Потым усіх людзей павыганялі з акопаў.

Адзін немец сабраў усе нашы кашолкі, начоўкі, рэшаты і іншыя рэчы, склаў іх на нары ў кучу і падпаліў. Сухі лом хутка ўспыхнуў яркім полымем. Дым ахутаў акоп... Ён выядаў вочы. Агонь падбіраўся ўсё бліжэй да мяне. Нарэшце на маёй галаве пачалі курэць валасы. Я тушыла іх рукамі. Мне стала горача і млосна, але я ляжала і не варушылася. На наша шчасце, накат у акопе быў сыры і не загарэўся.

Калі немцы крыху адышліся, маці вылезла з-пад ложка, патушыла агонь і пайшла ў глыб лесу. А мне сказала, каб я ляжала, бо ўзяць з сабою мяне яна не можа. Пайшла і Ніна. Я засталася ў акопе адна.

Было столькі дыму, што за ім не відаць дзвярэй. Унізе дыму было менш, і я хацела злезці з ложка, але боль у назе не даваў магчымасці нават паварушыцца. Тады я сабрала рэшту сіл і клубком скацілася на падлогу. Я ўдарылася і доўга ляжала беспрытомная. Уночы прыйшла мама і абліла мяне халоднай вадой. Калі я апрытомнела, то не магла расплюшчыць вочы, яны нібы склеіліся ад дыму.

Як высветлілася потым, дым выеў мне вочы, і я два тыдні нічога не бачыла. Затым я пачала патроху бачыць, а цяпер бачу добра, але гэтага выпадку я сапраўды ніколі не забуду.

Я расказала толькі два факты з майго жыцця. А колькі іх было яшчэ пасля гэтага!

Вясною я стала крыху хадзіць. 13 мая немцы ланцугом ішлі па нашым лесе — на адлегласці выцягнутых рук адзін ад другога. Гэта была іх апошняя блакіроўка. Мяне з мамай забралі ў палон, а Ніна засталася ў лесе. Яна разам з маёй цёткай Наташай і яе дачкой Маняй схаваліся ў вадзе, у возеры.

Нас і другіх сялян, якія трапілі ў іх рукі, пагналі ў канцлагер, у мястэчка Клясіцы. Адтуль мы надумаліся ўцячы, бо там было дужа дрэнна. У невялікай хлебапякарні знаходзілася восемсот чалавек, калі не больш. Стаяць і то не было дзе, не то што сесці. Трымалі нас пад замком, на двор выпускалі адзін раз у дзень. Есці давалі паўлітра баланды з конскім мясам і грамаў сто хлеба з апілкамі.

Калі змянілася камендатура, мама, я і яшчэ адна жанчына з суседняй вёскі Паўлава падлезлі пад дрот і кінуліся ўцякаць. Уцячы-то ўцяклі, але спаткалі гора і на гэты раз. Мы туляліся па лясах і балотах, ніяк не маглі прыйсці ў свой лес. У час бадзяння немцы злавілі нас і адвезлі у Латвію. Ніна з цёткай, як я потым даведалася, жылі на старым месцы ў лесе. Пра нас яны нічога не чулі.

Аднаго разу якаясьці жанчына з дзяўчынкай падарваліся на міне недалёка ад нашай вёскі. Хтосьці сказаў Ніне, што гэта я з мамай. Ніна з цёткай сабралі рэшткі забітых і пахавалі іх...

Калі Чырвоная Армія вызваліла Латвію ад нямецкіх захопнікаў, мы тут жа адправіліся дамоў. У суседняй вёсцы спыніліся адпачыць. Знаёмыя людзі, убачыўшы нас, вельмі спалохаліся, бо яны лічылі, што мы загінулі і пахаваны... Мы расказалі, што з намі было.

У сваёй вёсцы сустрэліся з Нінай і цёткай. Колькі радасці было! Але жыць нам разам доўга не прыйшлося. Увосень захварэла маці і памерла. Мяне і Ніну ўзяла цётка. У яе я пражыла год. Пасля яна аддала мяне ў дзіцячы дом.

Бацька мой не вярнуўся з фронту.

Цяпер я жыву ў дзіцячым доме. Вучуся ў сёмым класе. Я хачу як мага хутчэй вырасці і сумленнай працай аддзякаваць Радзіме за тое, што яна гадуе і выводзіць нас на шырокую дарогу жыцця.

ТАНЯ СЯМЁНАВА (1932 г.)

Полацкая вобласць, м-ка Опса, дзіцячы дом.