Адам Клакоцкі і ягоныя цені

Стары сябра з Захаду

Ён увайшоў нечакана, мы не пасьпелi падрыхтавацца. На дошцы засталася рэшта нясьцёртых гiероглiфаў, назва верша — «Стары сябра з Захаду». Я прапанаваў яму гарбаты — у нас яшчэ заставалiся рэшткi язьмiнавай гарбаты.

Тонкiя рысы твару раптам раскрылiся й загучалi, быццам сухая лiстота, якую ён жменькай засыпаў у звычайную шклянку i залiў кiпнем. Ён зьявiўся нечакана, нiадкуль, зь iншага сьвету, пра якi мы шмат чыталi й марылi, якi старанна ўяўлялi й iмiтавалi, але якi не наблiжаўся, а наадварот, аддаляўся з кожнай новай кнiгай, з кожным новым вывучаным гiероглiфам. Вочы глядзелi ветлiва, уважлiва і спакойна, плечы былi крыху згобленыя, як быццам ён насiў на сьпiне ўсю сваю трохтысячагадовую цывiлiзацыю. Але пры ўсiм гэтым дзiўная адкрытасьць, неверагодная адкрытасьць. У ягоным позiрку не было анiчога загадкавага...

У той дзень мы разьбiралi адзiн зь вершаў Лi Бо пра разьвiтаньне старых сяброў. Iдучы ад аднаго слова да другога, мы спрабавалi скласьцi iх у верш, знайсьцi ў iх нешта такое, чаго мы былi пазбаўленыя. Мы шукалi невядомых глыбiняў, што засталiся там, у глыбiнi стагодзьдзяў, i якiя маглi нас зьмянiць дарэшты.

Усё было проста: старыя сябры разьвiтваюцца пасьля доўгай i прыязнай размовы. Магчыма, яны перад гэтым доўга ня бачылiся, магчыма, адзiн зь iх наважыўся на доўгую дарогу, каб патрапiць да сябра. I вось час разьвiтаньня. Яны абменьваюцца разьвiтальнымi словамi, простымi, дастаткова рытуальнымi, але ад гэтага ня менш паэтычнымi. Крыху краявiду, крыху традыцыйных мэтафараў. Надзвычай пусты верш. Пусты й цудоўны, як кажуць самi кiтайцы. Адзiная дэталь, неверагодна датклiвая, зьвязаная з кубкам для гарбаты. Гэты кубак, кажа на разьвiтаньне адзiн з сяброў, будзе цяпер заўсёды стаяць у мяне на стале. Кожны раз, калi я буду пiць гарбату, дадае ён, я буду глядзець на гэты кубак i ведаць, што на другiм канцы Паднябёснай у мяне ёсьць сябра. I ўсё ж датклiвасьць гэтая была надта простая, а мы тады ня верылi ў простыя рэчы.

Але ў вершы адчуваецца яшчэ нешта няўлоўнае, пра што нам тады цяжка было даўмецца. Сябры разьвiтваюцца на самоце, але ёсьць нехта трэцi, якi прадчувае, не, якi дасканала ведае, што ў гэты самы момант на другiм канцы Паднябёснай адбываецца падзея, вынiкi якой дарэшты зьменяць жыцьцё гэтых людзей. Падзея, пра якую яны ня ведаюць, але якая ўжо ведае пра iх. Падзея, якая iх разлучыць, якая не дазволiць iм больш сустрэцца. Няўлоўнае, цьмянае прадчуваньне. (Цяпер, празь дзесяць год, я амаль бачу гэтага трэцяга. Вочы, поўныя скрухi, ветлая мужнасьць iнтанацыi, калi ён — слова за словам — прамаўляе (пiша?!) гэты верш. Каму? Твар крыху губляецца ў паўзмроку, як на благiм фатаздымку, цяжка зразумець нават узрост. Трыццаць? Сорак? Пяцьдзясят год?!)

Фатум. Непрыняты фатум. Кон, якi разлучае. Анiчога ня ёсьць больш пустым i абстрактным у дваццаць пяць, як фатум. Смак да amor fati прыходзiць крыху пазьней. А адчуваньне незваротнасьцi, гэты саладжава-непрытомны пах паразы, якую кожны з нас атрымоўвае ў вайне з часам, паразы глыбока асабiстай, пэрсанальнай, — гэтае адчуваньне спазьняецца надоўга i прыходзiць, калi ўжо анiчога нельга зьмянiць, калi ўжо ўсё адбылося.

Фатум ня ведае глыбiняў. Ён прасоўваецца па паверхнi. Ён нагадвае звычайную банальшчыну. Напрыклад: два сябры разьвiтваюцца пасьля даўгой i прыемнай размовы й ня ведаюць, што ў гэты час на другiм канцы Паднябёснай адбываецца падзея...

* * *

Я запрасiў яго дахаты. У маленькiм пакойчыку мы пiлi каву, я распавядаў яму пра нас, пра нашае жыцьцё. Пра нашую маленькую «кiтайскую» сябрыну, пра вецер i плынь, пра Тао i прасьвятленьне, пра толькi адкрытую намi для сябе Беларусь i страшных суседзяў з Захаду і Ўсходу, якiя заяжджаюць сюды на танках раз у паўстагодзьдзе, думаюць толькi пра сябе i для якiх такiя тонкiя, далiкатныя, мэтафiзычныя рэчы, як Беларусь, папросту не iснуюць, пра Томаса Стэрнза Элiята i Вiльню, пра сваю дачку... Часам так бывае: ты распавядаеш сваё жыцьцё чалавеку, якога бачыш упершыню i якога нiколi больш... (Пазьней я даведаўся — калi ты распавядаеш такiя рэчы кiтайцу, ён памятае гэта да самага скону. У кiтайскай культуры асабiсты расповед ёсьць знакам найвышэйшага даверу, немагчымай шчырасьцi.) Фэн, так звалi майго госьця, слухаў нiбы ў здранцьвеньнi, потым выцягнуў фатаздымкi. «Мае карцiны», – сказаў ён.

* * *

Карцiны былi падкрэсьлена «заходнiя». Iхны заходні калярыт быў, напэўна, гэткай жа стылiзацыяй, як i нашая «кiтайшчына». I ўсё ж яна была iстотнай. Гэта былi партрэты на тле Вялiкага Муру. Дзiкi, бязьлюдны ляндшафт, намаляваны амаль рэалiстычна. Мур, зарослы i закiнуты, цягнецца, захiнаючы сабой (ва ўсiх карцiнах) далягляд. На цьвiках (забiтых у мур) вiсяць карцiны. Карцiны ў карцiнах.

Немагчыма апiсаць гэта адчуваньне: на момант мне здалося, што я зразумеў нейкую iстотную тайну. Там былi партрэты iмпэратараў, якiя акуратна вiселi на вышынi чалавечага росту, былi партрэты багоў, рыбаў i птушак, партрэты закатаваных (бязрукiх, бязногiх, безгаловых целаў). Часам партрэтная рамка зьлiвалася з тлом Вялiкага Муру, й тады здавалася, што на цьвiках вiсяць не партрэты, а самi людзi. Увесь гэты цыкаль зваўся «Барбары з Поўначы». На адной з карцiнаў я пазнаў самога Фэна.

* * *

На наступны дзень ён мусiў ад’яжджаць.

Праз тыдзень пачалi прыходзiць лiсты. Фэн пiсаў iх у цягнiку й адпраўляў з усiх магчымых станцыяў па дарозе. У iх было пра ўсё: пра дзяцiнства і пра калiграфiю, пра кiтайскую паэзію й пра Ван Гога, пра шанхайскую самоту, пра дзесяцiмэтровы пакойчык, у якiм яны жывуць разам з жонкай i маленькiм дзiцём, пра тое, што менавiта цяпер трэба быць асьцярожным — таму яны ня змогуць адразу выслаць запрашэньне — як мы дамаўлялiся ў Менску.

* * *

Апошнi лiст быў зусiм кароткi. Фэн паведамляў, што яны прыехалi дахаты й мелi колькi часу на невялiчкае падарожжа на Поўнач, да Вялiкага Муру. Яшчэ ён пiсаў, што, магчыма, хутка ўсё зьменiцца i яны гатовыя да ўсяго. Да лiста быў дададзены фатаздымак: Фэн разам з жонкай стаяць на Вялiкiм Муры, якi губляецца ў глыбiнi ляндшафту. На заднiм пляне нейкiя размытыя сылюэты — танныя кодакаўскiя апараты не бяруць заднi плян, — але можна заўважыць абрысы самой сьцяны, горы й нейкiя чорныя кропкi, раскiданыя паўсюль.

Фатаздымак адразу знайшоў сваё мейсца — на палiцы старой шафы з кнiгамi, за шклом. I, нягледзячы на ўсе нашыя пераезды й рэпарацыi, ён нязьменна знаходзiўся сярод папераў i кнiгаў i нязьменна ўзносiўся на старую шафу. Гэтая нязьменнасьць пачала дзiвiць i нават пужаць, тым больш што ад Фэна болей не было анiякiх вестак, а мой лiст, падпiсаны нязграбнымi гiероглiфамi, хутчэй за ўсё не дайшоў.

Час iшоў, абвалiлася Iмпэрыя і наш дзiцячы садочак з гiероглiфамi ўсё больш i больш адсоўваўся ў глыбiнi памяцi, каб выплываць адтуль у рэдкiя моманты ўспамiнаў. Я паступова забываў кiтайскiя вершы, Чжуан-Цзы, якога я быў зьбiраўся перакладаць, усё далей i далей патанаў у архiве. Маё памкненьне «на самоце граць старую мэлёдыю» таксама не атрымалася: пры першай жа магчымасьцi я нечакана для сябе рынуўся ў вiр жыцьця й праз пэўны час быў абкладзены з усiх бакоў падзеямi, праектамi, сустрэчамi, плянамi, рахункамi. Недзе раз на год, выпадкова перабiраючы паперы, я прыгадваю сваё старое жаданьне стацца вялiкiм самотнiкам i сэнтымэнтальна ўсьмiхаюся.

З часам усё мяняецца. Час увогуле надае ўсяму сапраўдны вымер i сапраўдную велiчыню. Так, некаторыя рэчы на фатаздымку, якi даслаў Фэн, нiбыта расплылiся — фотаапарат i торбачка, якую трымае жонка, амаль не апазнаюцца, пераўтварылiся ў каляровыя плямкi. Затое вочы сталi больш выразнымi. У iх раптам праявiлася туга, амаль што скруха. Ды й ледзь заўважныя кропкi на тле ляндшафту вiдавочна пабольшалi, пачалi набываць пэўную форму.

Звычайны турысцкi фатаздымак, нiчога асаблiвага.

Я ведаю: заўтра я напiшу пра гэта апавяданьне. Там будзе шмат культурных гульняў, стылiзаваных пад успамiны, крыху ўспамiнаў, стылiзаваных пад культурныя гульнi, жменька сэнтымэнтальнасьцi, разбаўленай юнацкiм рамантызмам, — тонкае пiсьмо, што так нагадвае ягоную ўлюбёную калiграфiю. Усё гэта таксама расплывецца зь цягам часу, й застанецца самае iстотнае: вочы, поўныя скрухi, ды чорныя кропкi на даляглядзе — барбары з Поўначы, што сьпяшаюцца на плошчу Цянь-Ань-Мэнь.

Менск, 1997