Адам Клакоцкі і ягоныя цені

Матэрыялы да жыцьцяпiсу Адама Клакоцкага

Ян Адам Марыя Клакоцкi нарадзiўся шостага верасьня 1793 году ў фальварку Сапуны непадалёку ад Наваградку ў сям’i дробнага шляхцiца. Год ягонага нараджэньня супаў з годам другога падзелу Рэчы Паспалiтай, ён сам заўсёды памятаў пра гэта, неаднаразова падкрэсьлiваў, а пад канец жыцьця нават надаваў гэтаму факту сымбалiчнае значэньне.

Ягонае жыцьцё дастаткова вывучанае дасьледнiкамi, каб спадзявацца ў гэтым сьцiплым нарысе прапанаваць нешта новае. Зрэшты, гэта й ня ёсьць нашай мэтай. Усё, што можна было знайсьцi ў архiвах, ужо знойдзена, апошнiя знаходкi Язэпа Янушкевiча, якiя тычацца «беларускага» пэрыяду жыцьця гэтага вядомага лiтаратара й навукоўцы, толькi падкрэсьлiваюць агульнае правiла. З усяе багатае спадчыны Яна Адама Марыi, якой «маглi б пазайздросьцiць энцыкляпэдысты» (* Словы Сыракомлі.), мы хацелi б выбраць толькi адну лiнiю, адну тэму, а менавiта: Адам Клакоцкi як зьбiральнiк, сыстэматызатар i дасьледнiк сноў. Перад тым, як цалкам заглыбiцца ў гэтую праблему, у сьвятле якой, мы перакананыя, толькi й можна па-сапраўднаму зразумець i ацанiць цэльнасьць ягонага жыцьця, мы ўсё ж такi спынiмся на некаторых момантах ягонай бiяграфii.

Як мы ўжо казалi, Ян Адам Марыя нарадзiўся ў фальварку Сапуны ў тыповай для таго часу сям’i дробнага шляхцiца. Ягоная мацi атрымала выдатную адукацыю: ад яе Адам навучыўся даволi добра гаварыць па-француску, а таксама займеў цiкавасьць да ўсяго чароўнага, таямнiчага, iрацыянальнага. Гэтая цiкавасьць яшчэ больш узмацнiлася пасьля даўгiх зiмовых вечароў, падчас якiх распавядалiся страшныя гiсторыi пра русалак, чараўнiкоў, пра розныя незвычайныя здарэньнi.

Пра пэрыяд вучобы ў наваградзкай школе мы маем крыху больш зьвестак. Адам меў добрыя адзнакi ў лацiне, крыху горшыя па астатнiх прадметах. Ён быў досыць флегматычны, задумлiвы i ўхiляўся ад звычайных падлеткавых гульняў i забаваў. Ад гэтага пэрыяду да нас дайшоў адзiн ягоны верш па-польску, у якiм Ян Адам Марыя параўноўвае радзiму з прыгожым сном, якi сьнiцца герою. Напрыканцы, у звароце да чытача, выказваецца пажаданьне, каб гэты сон доўжыўся вечна, бо мы ня ведаем, дзе i ў якiх краявiдах нам давядзецца прачнуцца.

Пасьля школы Адам Клакоцкi паступае ў Вiленскi ўнiвэрсытэт. У гэты пэрыяд ён сустракае сваё першае каханьне, рамантычны сантымэнт да якога ён пранясе праз усё сваё жыцьцё. Ва ўнiвэрсытэцкiя гады Ян Адам Марыя заводзiць безьлiч знаёмстваў, удзельнiчае ва ўсiх магчымых сябрынах, як легальных, так i нелегальных, — часам супрацьлеглай скiраванасьцi. У гэтыя часы ён пачынае цiкавiцца iдэяй усеагульнай энцыкляпэдыi — iдэяй, якой, разам з глыбокай цiкавасьцю да сноў, было наканавана адыграць такую iстотную ролю ў ягоным жыцьцi. Ён наведвае лекцыi па гiсторыi, праве, лiтаратуры, але канчаткова спыняе свой выбар на фiлязофii як навуцы, якая здольная сынтэзаваць усе магчымыя веды ў адзiны вялiкi энцыкляпэдычны сынтэз. Пэўны час ён знаходзiцца пад сьледствам за сувязi з гуртком фiляматаў, але ў чымсьці канкрэтным яго так i не змаглi абвінаваціць. Разам з усiмi Ян Адам Марыя захапляўся Напалеонам i нават распавядаў пра сон, у якiм ён быў адным зь ягоных слаўных маршалаў.

Пасьля сканчэньня Вiленскага ўнiвэрсытэту Адам Клакоцкi важыўся абаранiць дысэртацыю «Сон як аргумэнт у палемiцы з картэзiянствам», у якой спрабаваў далучыцца да запозьненай на стагодзьдзе тэмы палемiкi з Дэкартам. Агульны патас дысэртацыi цалкам супадаў з настроямi тагачаснай вiленскай прафэсуры, але яна так i не была залiчаная. Хутчэй за ўсё, сама аргумэнтацыя падалася занадта радыкальнай. Ян Адам Марыя цьвердзiў, што менавiта сон ёсьць тым неабходным i дастатковым аргумэнтам, якi цалкам руйнуе славутую тэзу cogito ergo sum, а таксама апазыцыю рэчы працяглай i рэчы ўяўнай. Калi мы сьпiм, пiсаў ён, мы, вiдавочна, ёсьць, прысутныя ў гэтым сьвеце, але анiякага cogito, анiякага ўсьведамленьня не назiраецца. Зь iншага боку, калi браць пад увагу сны й палiчыць iх пэўнай зьмененай формай такога ўсьведамленьня, ўсё роўна немагчыма выснаваць з гэтага факту анiякага праўдзiвага цьверджаньня аб iснаваньнi «Я». Таксама, паколькi рэальнае «Я» зьнiкае разам з сном, мы мусiм прыняць магчымасьць iснаваньня ў адной асобе некалькiх «Я», адно (альбо адны) зь якiх мела бы iснаваньне рэальнае, а другое — соннае. Анiякiх крытэрыяў, якое з гэтых «Я» памеркаваць праўдзiвым, знайсьці немагчыма.

Адразу пасьля сканчэньня ўнiвэрсытэту ўсялякiя сьляды аб iм губляюцца, гэта той самы «загадкавы» пэрыяд, якi iнтрыгуе шматлiкiх дасьледчыкаў. Адзiнае, што мы пэўна ведаем, гэта тое, што Ян Адам Марыя быў заангажаваны ў падрыхтоўку паўстаньня, але ў якой дакладна якасьцi — невядома. Тое, што засталося ад гэтага пэрыяду, гэта лiставаньне з Адамам Чарноцкiм i Аляксандрам Рыпiнскiм. Я думаю, менавiта ад iх пайшла глыбокая цiкавасьць, нават замiлаваньне народнай культурай, якое затым будзе рэалiзаванае ў другiм томе «Ўсеагульнай энцыкляпэдыi сноў».

Па некаторых зьвестках, у гэты час Ян Адам Марыя вывучаў гiпноз у Бэрлiне. Прынамсi лiсты да Адама Чарноцкага маюць вiдавочны «бэрлiнскi» калярыт. Падчас паўстаньня Адам Клакоцкi — зноў на радзiме. Ёсьць тры розныя вэрсіi ягонага ўдзелу: паводле адной, ён быў шараговым iнсургентам у адным з аддзелаў пад Вiльняй, паводле другой — кiраваў аддзелам пад Наваградкам, а паводле трэцяй — увогуле не прымаў удзелу ў вайсковых дзеяньнях, а даваў iстотную iнфармацыю пра перамяшчэньні расейскiх войскаў, служачы на пошце ў Менску. Ягоная цiкавасьць да сноў, гiпнозу і мрояў набывае практычную скiраванасьць: ва ўспамiнах паўстанцаў апiсваецца гiсторыя, як ён загiпнатызаваў цэлы эскадрон казакаў (разам з коньмi), якiя заснулi i прапусьцiлi рэшткi iнсургентаў у накiрунку аўстрыйскае мяжы (праўда, паводле расейскiх рапартаў, заснулi менавiта iнсургенты i ўсе да аднаго былi адпраўленыя ў кiрунку iншай мяжы — расейска-японскай).

Далей лёс Яна Адама Марыi складваўся даволi традыцыйна. Пасьля здушэньня паўстаньня мы знаходзiм яго ў парыскай эмiграцыi. Ён заняў у Парыжы вiдавочную антымагнацкую пазыцыю, што дазволiла некаторым абвiнавацiць яго ў хлапаманстве. У Парыжы ён быў блiзкi да асяродку лiцьвiнаў, сябраваў зь Мiцкевiчам, адзiн час нават уваходзiў у Кола Тавяньскага. Шапэн прысьвяцiў яму адзiн са сваiх палянэзаў. Але, безумоўна, менавiта парыская эмiграцыя паспрыяла рэалiзацыi самае iстотнае падзеi ягонага жыцьця. У Парыжы ён падрыхтаваў i выдаў тры тамы з сваёй «Усеагульнай энцыкляпэдыi сноў».

Энцыкляпэдыя мусіла выйсьці па-француску, на мове тагачаснай адукаванай Эўропы, i сам гэты факт паказвае ўсю амбiтнасьць аўтаравай задумы. Тэхнiчныя праблемы занялi каля трох год, i ў 1836 годзе выйшаў першы том энцыкляпэдыi (паводле агульнай нумарацыi — сёмы), якi меў назву «Сны адроджанай Польшчы» i адбiваў усеагульную цiкавасьць да «польскага пытаньня» ў Эўропе.

Кола рэспандэнтаў было надзвычай шырокiм. Тэма — надзвычай актуальнай. Таму няма анiчога дзiўнага, што Адроджаная Польшча сапраўды выклiкала такую колькасьць сноў — iх сьнiла як найменей палова прагрэсіўнай Эўропы. Але тут Адама Клакоцкага сьцерагла першая праблема, вырашыць якую было зусiм няпроста. Праблема клясыфiкацыi сноў. Усялякая энцыкляпэдыя мусiць мець пэўныя крытэры клясыфiкацыi. Прынцып альфабэтнай арганiзацыi Адам Клакоцкi адкiнуў амаль адразу: клясыфiкацыя паводле «аўтараў» была немагчымай, бо значная частка настойвала на ананiмнасьцi, а iншага крытэру Адам Клакоцкі так і не знайшоў. У прадмове да гэтага тому, гаворачы пра iдэю энцыкляпэдыi, Ян Адам Марыя прыходзiць да сумнай высновы аб «няўцямным, iрацыянальным парадку (маецца на ўвазе парадак альфабэту — аўт.), на якiм грунтуецца нашая цывiлiзацыя i якi мы ня можам анi рацыянальна пацьвердзiць, анi абвергнуць».

Урэшце Ян Адам Марыя падзялiў першы том на дзьве часткi: ананiмныя сны i сны рэспандэнтаў, якiя пагадзiлiся пакiнуць свае прозьвiшчы. Кожная частка, у сваю чаргу, дзялiлася на сны жаўнераў, сны жанчынаў i дзяцей ды «астатнiя». Усе сны былi пададзеныя ў храналягiчным парадку(?), што, паводле Яна Адама Марыi, мусiць адбiць глыбокiя сувязi мiж актуальнай гiсторыяй i «гiсторыяй, адлюстраванай у снах».

Гэты том шырока аналiзаваўся i апiсваўся дасьледнiкамi (хаця й не перавыдаваўся), таму мы спынiмся толькi на адным моманце: ананiмныя сны выглядаюць значна больш разьняволенымi, натуральнымі (калi не сказаць праўдзiвымi), чым сны, што маюць дакладнага рэспандэнта. «Аўтарызаваныя» сны iнтэрпрэтуюцца наўдзiў адназначна, iхны сымбалiзм занадта празрысты i мае часам вiдавочныя лiтаратурныя каранi. У ананiмных снах хаця й прысутнiчае аўтарская iнтэрпрэтацыя, але яна выглядае толькi адной з магчымых вэрсіяў.

Так, у ананiмным сьне нумар 441 дзiкiя конi хаатычна нясуцца па полі, топчучы ўсё на сваiм шляху, i рэспандэнт адчувае сябе адным з гэтых коняў. Iнтэрпрэтацыя рэспандэнта досыць штучная — ён лiчыць, што сон сымбалізуе шлях да свабоды, шлях, на якiм нiхто ня ў змозе спынiць Адроджаную Польшчу.

Насуперак гэтаму, Ян Адам Марыя ў сваiх камэнтарах вытлумачвае гэты сон як бег Гiсторыi, няўмольнай i бязьлiтаснай, i прыходзiць да высновы, што «прымаючы гiсторыю як такую, мы мусiм быць гатовыя разьвiтацца з усiм самым мiлым i дарагiм — i нават сны нашыя пры гэтым ня ёсьць надзейным прытулкам».

Яшчэ адно цiкавае назiраньне: у той час, як жанчыны й дзецi пераважна сьнiлi жаўнераў ды вайсковыя эпiзоды й баталii, самi жаўнеры (і мужчыны ўвогуле) апраналi свой патрыятызм у жаночую вопратку...

З пасьляслоўя да гэтага тому вынiкае пэўная расчараванасьць Адама Клакоцкага сабраным матэрыялам. Ён выбачаецца перад чытачамi за пэўную павярхоўнасьць i банальнасьць прысьнёнага i фармулюе некаторыя тэарэтычныя i мэтадалягiчныя тэзы што да сну як такога. Ян Адам Марыя цьвердзiць, што сны, як i жыцьцё, маюць шматслойную структуру i толькi «глыбiнныя сны» дазваляюць нам пранiкаць на другі бок i атрымоўваць праўдзiвыя пасланьнi. «Мы жывем на паверхнi свайго жыцьця i сьнiм на паверхнi сваiх сноў», — гэтым бязьлiтасным прысудам i сканчаецца кнiга.

Першы том энцыкляпэдыi выклiкаў грандыёзны скандал. Мы ня будзем апiсваць усе магчымыя й немагчымыя прэтэнзіi й абвiнавачваньнi, якiя былi высунутыя. Усё гэта добра вядома i не спынiла апантанай дзейнасьцi нашага героя. Праз пяць год выходзiць другi том (паводле агульнай нумарацыi — дзясяты), якi атрымаў назву «Сны простага люду». У iм Ян Адам Марыя спрасьцiў клясыфiкацыю — матэрыял арганiзаваны паводле тэрытарыяльнай лякалiзацыi — i ўзяў за аснову iнтэрпрэтацыi навуковы апарат тагачаснай этнаграфii. Сама праца адбывалася падчас «беларускага» пэрыяду жыцьця Яна Адама Марыi. Том атрымаўся дзьвюхмоўны: сны запiсаныя беларускай лацiнкай з францускiмi перакладамi, камэнтары збольшага па-француску, але трапляюцца й беларускiя iнтэрвэнцыi.

Агульная iдэя тому, выказаная ў прадмове, — тое, што народная традыцыя захавала глыбокiя пасланьнi зь мiнуўшчыны i гэтыя пасланьнi зашыфраваныя як у фальклёры (якi Адам Клакоцкi разглядае як калектыўны сон), так i ў глыбiнных структурах iндывiдуальных сноў.

Нягледзячы на калясальную сетку рэспандэнтаў i прыхiльнiкаў, якую меў на той час Адам Клакоцкi, праект скончыўся паразай. Матэрыял сабраны неверагодна багаты (беларускiя мовазнаўцы даўна ўжо ацанiлi ягоныя вартасьцi), але прарыву ў глыбiнныя структуры не адбылося. Сны маюць пераважна пабытовы, прыватны (эратычны) i сацыяльны характар, а спробы Яна Адама Марыi вывесьцi зь iх «пасланьнi» (мы б сёньня сказалi — знайсьцi архетыпы) выглядаюць штучнымi й непераканаўчымi. Так, інтэрпрэтацыя вядомага выпадку, калi цэлая вёска тыдзень сьнiла пярэстую карову, якая прапала колькi часу таму i лёс якой быў тэмай усеагульнага зацiкаўленьня — выяўляе ўсю штучнасьць сытуацыi. Ян Адам Марыя спрабуе зьвязаць гэтыя сны з культам каровы ў iндыйскай цывiлiзацыi, але, падобна, сам верыць у сваё вытлумачэньне хiба што напалову.

Пра трэцi том мы ведаем толькi назву — «Лiтаратурныя сны», што трэба разумець як «сны, запiсаныя й захаваныя ў лiтаратурных творах». Па некаторых зьвестках, том пасьпеў выйсьцi i захаваўся ў некаторых бiблiятэках (у прыватнасьцi, Хорхэ Люiс Борхэс прыгадвае, што ён гартаў «нешта такое» ў Цюрыху). З гэтага тому для нас былi б цiкавыя аўтарскiя заўвагi й тлумачэньнi — бо якраз пасьля выхаду гэтага тому Адам Клакоцкi спыняе праект Энцыкляпэдыi, атрымоўвае дараваньне ад царскiх уладаў i вяртаецца на Беларусь, дзе пачынае праект ня менш цiкавы й захапляльны — засноўвае Беларускi Архiў Сноў.

Але гэта ўжо цалкам асобны сюжэт, i мы ня будзем падрабязна разглядаць яго тут. Скажам толькi, што ўдзельнiкамi й рэспандэнтамi Яна Адама Марыi сталiся практычна ўсе беларускiя культурныя героi дзевятнаццатага — пачатку дваццатага стагодзьдзяў. Хаця ня ўсё захавалася, ня ўсе матэрыялы апрацаваныя й уведзеныя ў навуковы ўжытак — мы чэрпаем i яшчэ шмат часу будзем чэрпаць з гэтага Архiву.

Архiў тлумачыць усё, акрамя самой апантанасьцi, зь якой Адам Клакоцкi прысьвяцiў сваё жыцьцё снам. Сны можна вытлумачыць, але ўласна гэтая апантанасьць i застаецца загадкай.

Мы, грунтуючыся на адным з прыватных лiстоў, хацелi б прапанаваць сваю вэрсiю. Рэч у тым, што Ян Адам Марыя нiколi ня сьнiў уласных сноў. Мы лiчым, што менавiта гэта турбавала яго ўсё ягонае жыцьцё й было той крынiцай апантанай дзейнасьцi, у якой ён, вiдавочна, зьдзiўляў сваю эпоху. Пад канец жыцьця, ужо ў глыбокай старасьцi, ён нават перастаў верыць, што жыве наяве, і лiчыў, што ўласна ягонае жыцьцё і ёсьць тым глыбокiм, даўгiм, абсурдным сном, ад якога ён вось-вось мусiць прачнуцца. Ян Адам Марыя чакаў гэтага моманту з радаснай нецярплiвасьцю, як дзiцё.

У ператвораным у гатэль клясыцыскім палацы пад Варшавай, на псэўданавуковай канфэрэнцыі па Віленскім барока, у другой палове дня, калі бутэлька з кашэрнай вугорскай сьлівовіцай ужо напалову пустая, а сьвядомасьць, наадварот, поўніцца дасканала стылізаванымі вобразамі й знакамі чужых культураў, натуральна паўстае тэма Менску, згвалтаванага гораду, які, паводле лёсу, няпоўны, але запоўнены — і таму сутнасна пусты. У кожным пункце ягонай прасторы маніфэстуе сябе абсечаны сэнс, фрагмэнты самотаў.

Пра Менск можна гаварыць толькі ў Вялікі Поўдзень і выключна шэптам гаючай непрысутнасьці, шэптам, які, абрываючыся ў крык, потым натуральна пераходзіць у сьпеў даўна памерлай літоўскай бабулькі, форма душы якой так падабалася Міцкевічу, бо Менск — онталягічны скразьняк, пройма, пустата, якая прымушае цябе здрыгануцца, і з гэтага трымценьня, якое не праходзіць усё жыцьцё, паўстае недавер да канчатковых запоўненых рэчаў, тоесных сабе назаўсёды.

Гэты горад мне ўпершыню прысьніўся ў сямнаццаць год, у адзін шэры, восеньскі, дажджысты дзень, і таму ў маім Менску заўсёды ідзе дождж, хаця гэта быў магічны горад, стары Менеск нездарма паставіў свой млын на гэтым мейсцы, ён мяняўся разам з намі, і мы знаходзілі сябе напачатку ў Минске, потым у Мінску і далей у Менску, а яшчэ быў Mińsk...

Вядома, побач сьвяціла цьмянымі паганскімі вагнямі Вільня, горад-нэкропаль, ідэальная запоўненасьць, могілкі гісторыі, на якіх так хораша супадаць з сваім часам... маршрут у паўтысячагодзьдзя, ад Вострай Брамы да Гедыміна, які адольваўся за паўгадзіны, лёгкая эйфарыя, да якой немагчыма звыкнуцца. Побач была Варшава, якую немагчыма любіць, празь якую заўсёды кудысьці праяжджаеш. Лёндан, зь ягонай утульнай самотнасьцю. Любляна — горад-паверхня, венскае барока, насычанае вэнэцыянскай бязьлітаснасьцю. Будапэшт, які б мог стацца сярэднеэўрапейскім Парыжам, калі б вугорская мова не была б такая складаная. І Парыж, вядома, Парыж...

Пасьля Парыжу можна нікуды не сьпяшацца: крыху кальвадосу ў гасьцявым пакоі на вуліцы Жан Гужон і дасканалае разуменьне, што, акрамя Менску, адзінае мейсца ў сьвеце, у якім ты дома, — пустата гатэльных пакояў, у якіх заўсёды побач з табой гэты маўклівы, згвалчаны ўсімі ўладамі горад, які ўжо даўно анічога анікому не прапаноўвае на продаж, толькі руіны, што застаюцца пасьля кожнай улады...

Горад, які затаіўся.

* * *

У Менску я ўпершыню сустрэўся з Валянцінам А., і далей мы, як сьляпыя зьвяры, пэрыядычна сутыкаліся ў шэрым лябірынце сьвету. Валянцін А. любіў Мінск за ягоную далікатную адсутнасьць як падзеі быцьця, я любіў Менск за ягоныя мэтафізычныя прадоньні. Такім чынам, мы існавалі ў розных гарадох, але ў адным лябірынце.

* * *

Менск — гэта адхіленьне ў непаўнату, непаўната як прытулак, — сказаў я.

Мінск — гэта паверхня, якая нас трымае і не замінае нам ня быць намі самімі, — сказаў Валянцін А.

Мінск — гэта прыгожа асьветлены тунэль у Нішто, — сказаў я.

Менск — гэта архаіка логацэнтрычнага сну пра магуту, — сказаў Валянцін А.

Mińsk — гэта пяшчотнае шаленства чужой памяці, — сказала мова.

* * *

Мы ў палоне гэтага гораду, — сказаў Багдан, — мы, праўду кажучы, чыстыя прывіды.

Мяне гэта цалкам задавальняе, — адказаў Францішак і шчыльна захінуў фіранку.

Пад раніцу ў гэтым жа нумары пад Варшавай нарадзілася ідэя шыкоўнага падарунку для спадара Х.: дваццаць пяць кактусаў у камплекце з кранікамі для тэкілы. Як вядома, тэкіла паўстае з кактусаў і глыбокая онталягічная сувязь гэтых дзьвюх рэчаў не падлягае сумневу, але ў справу ўблытваюцца разнастайныя пасярэднікі: мэксыканскі ўрад, які прыватызаваў вытворчасьць тэкілы, пакупнікі і перакупшчыкі etc і etc.

Памятаючы пра першы (і галоўны) запавет Бадхітхармы — перадачу праўды без дапамогі словаў, — мы наважыліся на адпаведны крок: арганізаваць перадачу тэкілы спадару Х. без дапамогі мэксыканскага ўраду.

Кранікі мусяць напрасткі ўстаўляцца ў кактусы, і далей нам застаецца толькі чакаць і верыць. Пры гэтым рэцыпіент мусіць быць інтэлектуальна і духоўна падрыхтаваны. Але нават і тады ніхто ня можа даць аніякіх гарантыяў.

Зрэшты, як казаў другі спадар Х., галоўнае — верыць. У Бога. Радзіму. Кактусы. У кранікі. У пустату. У тэкілу.